Na świecie żyje obecnie ponad 7,7 mld ludzi i liczba ta cały czas dynamicznie wzrasta. Tempo przyrostu naturalnego cechuje się jednak silnym zróżnicowaniem regionalnym i gdy w jednych kraj ludności przybywa, w innych – ich liczba spada.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Ludność

I Liczba ludności świata

1. Zmiany zaludnienia Ziemi

Od pojawienia się Homo Sapiens upłynęły dziesiątki tysięcy lat i tyle też zajęło naszemu gatunkowi rozmnożenie się do ilości obecnie znanej. Początkowo śmiertelność była bardzo wysoka, a długość życia człowieka – krótka. Z czasem zachodziły jednak istotne zmiany, które przyspieszały tempo wzrostu ludności.

  • Rewolucja neolityczna, która miała miejsce około 10 000 lat p.n.e. związana z upowszechnieniem osiadłego trybu życia i rozwojem rolnictwa pozwoliła na wygenerowanie znacznie większej ilości pożywienia. Dzięki temu mógł rozwinąć się handel i rzemiosło i w ten sposób zaczęły kształtować się pierwsze osady. To właśnie wygenerowanie nadwyżek żywności pozwoliło na powstanie pierwszych cywilizacji i znacznie przyspieszyło tempo przyrostu naturalnego.
  • Rewolucja przemysłowa, która miała miejsce w XVIII i XIX wieku doprowadziła do znacznego zwiększenia produktywności podstawowych dóbr i wzrostu liczby miejsc pracy. Nastąpiła istotna poprawa warunków życia, która z kolei przyczyniła się do dalszego przyspieszenia tempa przyrostu naturalnego.
  • Postęp technologiczny w XIX i XX wieku, zwłaszcza w zakresie medycyny (szczepienia, antybiotyki) spowodował radykalne zmniejszenie śmiertelności i tym samym spotęgował wzrost liczby ludności.
  • Skumulowane i coraz lepsze warunki życia doprowadziły w latach 60-tych do wystąpienia zjawiska eksplozji demograficznej czyli zwiększenia tempa przyrostu naturalnego na niespotykaną wcześniej skalę. W tym okresie spopularyzował się także model rodziny wielodzietnej.
  • Upowszechnienie metod planowania rodziny i konsumpcyjny styl życia doprowadziły do spowolnienia tempa przyrostu naturalnego na przełomie XX i XXI wieku. Zmiany te są jednak niejednorodne – spada liczba urodzeń w krajach wysokorozwiniętych, natomiast w państwach rozwijających przyrost naturalny się utrzymuje się nadal na wysokim poziomie. Będzie to prowadzić do dalszego wzrostu liczby ludności, której prognozuje się niemal 10 mld na koniec 2050 r.

Zmiana liczby ludności świata w skali czasu

Źródło: Opracowanie własne.

Tempo przyrostu naturalnego w skali globalnej jest coraz większe. W ciągu zaledwie 30 ostatnich lat, liczba ludności wzrosła o 50%! Podczas gdy w przeszłości do podwojenia liczby ludności potrzeba było tysięcy lat, dziś jest to poniżej 60 lat. Wzrost ma jednak z czasem wyhamować na skutek upowszechniania metod planowania rodziny i konsumpcyjnego stylu życia w krajach Azji i Afryki.

Udział kontynentów w globalnym zaludnieniu w wybranych latach (mld osób) – a procentowy udział ludności Europy w całej ludności Świata

Źródło: Opracowanie własne.

Znacząco zmieniła się także struktura rozmieszczenia ludności. Jeszcze w 1950 r. Europa była drugim najbardziej zaludnionym kontynentem z relatywnie niewielką stratą do Azji. Stan taki utrzymywał się przez setki minionych lat. Tymczasem po 1950 Europa została stopniowo wyprzedzona przez Afrykę i Ameryki (traktowane łącznie). Dziś tylko region Oceanii jest mniej zaludniony.

Udział 20 najbardziej zaludnionych państw w ludności świata

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/World_population_percentage.png/800px-World_population_percentage.png

Jeżeli przyjrzeć się konkretnym państwom, łatwo można zauważyć, że w 2 największych krajach (pod względem liczby ludności) czyli Chinach i Indiach, mieszka ponad 1/3 całej Ziemi. Z kolei w 20 najludniejszych państwach mieszka ponad 70% wszystkich ludzi mimo iż stanowią one tylko około 10% wszystkich państw.

2. Przyrost naturalny i jego miary

Ruch naturalny ludności obejmuje zjawisko urodzeń i zgonów, na podstawie którego możliwe jest obliczanie zmian w zaludnieniu obszarów. Przyrost naturalny to miara statystyczna wyrażająca zmianę liczby ludności wynikającą z różnicy między liczbą urodzeń i zgonów. Przyrost naturalny oblicza się z prostego wzoru PN = U – Z. Wartości te w oczywisty sposób będą różnić się w krajach dużych i małych, dlatego dla ich porównania wymyślono pojęcie współczynnika przyrostu naturalnego. Jego wartość oblicza się jako średnią dla 1000 mieszkańców. Składa się on z współczynnika urodzeń i współczynnika zgonów, gdzie urodzenia i zgony dzieli się przez liczbę ludności kraju, a wynik mnoży razy 1000 i podaje w promilach:

  • Wu = U/Ll *1 000‰
  • Wz = Z/Ll * 1000‰
  • WPN = Wu – Wz

Przykład:

W 2018 r. w Polsce urodziło się 388 tys. osób, a zmarło 414 tys. osób, w tym samym czasie w kraju żyło łącznie około 38,4 mln osób.

Wu = 388 000 / 38 400 000 * 1000‰ = 10,10‰
Wz = 414 000 / 38 400 000 * 1000‰ = 10,78‰
WPN = 10,10‰ – 10,78‰ = -0,68‰

Taki wynik oznacza, że w 2018 r. na każde 1000 mieszkańców Polski ubyło średnio 0,68 osoby.

Oprócz urodzeń i zgonów na liczbę ludności kraju składają się także migracje. Miara, która uwzględnia zarówno przyrost naturalny jak i saldo migracji (SM) to przyrost rzeczywisty. Obliczamy go z prostego wzoru PR = PN + SM. Podobnie, jak w przypadku przyrostu naturalnego, analogicznie oblicza się tutaj współczynnik przyrostu rzeczywistego. Do tego potrzebne jest obliczenie współczynnika salda migracji, który z kolei wynika ze wzoru na różnicę współczynnika imigracji (przyjazdów) i emigracji (wyjazdów):

  • Wi = I/Ll * 1000‰
  • We = E/Ll * 1000‰
  • WSM = Wi-We

Wiedząc, że w 2018 r. do Polski przyjechało 15 461 osób, a wyjechało 11 849, możemy obliczyć współczynnik salda migracji:

Wi = 15 461 / 38 400 000 * 1000‰ = 0,40‰
We = 11 849 / 38 400 000 * 1000‰ = 0,31‰
WSM = 0,40‰ – 0,31‰ = 0,09‰

Teraz możliwe jest obliczenie współczynnika przyrostu rzeczywistego naszego kraju w 2018 r:

WPR = WPN + WSM = -0,68‰ + 0,09‰ = -0,59‰.

Istnieje szereg przyczyn, które różnicują tempo przyrostu naturalnego w krajach świata. Należą do nich:

  • czynniki ekonomiczne (poziom rozwoju gospodarczego, stopa życiowa)
  • czynniki biologiczno-medyczne (stan zdrowia, stopień odżywienia, długość życia, dostępność antykoncepcji)
  • czynniki społeczno-kulturowe (religia, upowszechnione zwyczaje i tradycje, poziom wykształcenia)
  • czynniki polityczne (stabilność władzy, stan wojny)

Zasadniczo cechą państw słabo rozwiniętych jest istnienie wysokiego poziomu przyrostu naturalnego. Istnieje wiele przyczyn takiego stanu rzeczy, choć niewątpliwie najważniejszy to brak dostępu do metod planowania rodziny, niski poziom wykształcenia, ale też wielopokoleniowa tradycja rodziny wielodzietnej i brak systemu emerytalnego (dzieci zabezpieczeniem na starość). W wielu krajach zwłaszcza w Afryce i w mniejszym stopniu w Azji, notuje się współczynniki przyrostu naturalnego sięgające 20‰, 30‰, a nawet 40‰.

Z kolei w krajach wysokorozwiniętych, mimo możliwości finansowych poziom przyrostu naturalnego jest niski, a nawet ujemny. Wynika to z upowszechnienia konsumpcjonizmu i nierzadko postrzegania rodziny wielodzietnej jako zjawisko patologicznego (model kulturowy rodziny 2+1), rozluźnienia roli małżeństwa, osłabienia wpływu religii oraz powszechnego dostępu do antykoncepcji. Dodatkowo w wielu krajach występuje także zjawisko „pułapki średniego rozwoju”, w wyniku której wiele osób ma zbyt małe (we własnym przekonaniu) dochody by pozwolić sobie na posiadanie dzieci.

Przyrost naturalny w państwach świata w promilach w 2010 r.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3e/Naturalincrease1.png

Największy przyrost naturalny notuje się w krajach Afryki, w drugiej kolejności – Azji i Ameryki Łacińskiej. Najniższy (a nawet ujemny) przyrost naturalny notuje się w krajach zamożnych Europy Zachodniej, ale też w krajach z dawnego bloku wschodniego.

Współczynnik przyrostu naturalnego i jego składowe w wybranych krajach – średnia z lat 2015-2020

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych CIA International Database.

Z pojęciem przyrostu naturalnego nieodłącznie wiąże się dzietność kobiet czyli liczba dzieci przypadająca (średnio) na jedną kobietę (a dokładniej przeciętna liczba urodzonych dzieci przez kobiety w wieku 15-49 lat). Poziom wymagany dla zapewnienia zastępowalności pokoleń to 2,1-2,15 dziecka na kobietę. Tymczasem w wielu krajach Europy wartość ta oscyluje wokół 1,5 (w Polsce – 1,4).


Dzietność kobiet w państwach świata w 2020 r.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Total_Fertility_Rate_Map_by_Country.svg/1920px-Total_Fertility_Rate_Map_by_Country.svg.png