Pas wyżyn

Pas wyżyn obejmuje tereny środkowo-południowej Polski. Głównymi częściami są: Wyżyna Śląsko-Krakowska, Wyżyna Małopolska i Wyżyna Lubelska, uzupełnione jednak o szereg mniejszych jednostek. Pas ten cechuje się nie tylko urozmaiconą liczbą jednostek geograficznych, ale też ponadprzeciętnie skomplikowaną budową geologiczną, która przyczynia się do unikatowości wielu elementów jego krajobrazu.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Regiony fizycznogeograficzne Polski

III Pas wyżyn

Pas wyżyn obejmuje szereg jednostek geograficznych. Najważniejszymi z nich są: Wyżyna Śląsko-Krakowska (najczęściej dzielona na dwie mniejsze jednostki: Wyżynę Śląską oraz Wyżynę Krakowsko-Częstochowską) oraz Wyżyna Małopolska, Góry Świętokrzyskie, Wyżyna Lubelska i Roztocze.

Szczegółowa mapa pasa wyżyn (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RhDhJieRl0YUs/4/HurJBiTRTmxkPH3KQyzHL6aMfG0kEzSr.png

Pas wyżyn zajmuje powierzchnię około 40 tys. km2 – niecałe 13% powierzchni Polski, co czyni go trzecią największą krainą geograficzną po nizinach i pojezierzach. Pas zasadniczo dzieli się na dwie części – zachodnią (Wyżyna Śląsko-Krakowska i Wyżyna Małopolska) oraz wschodnią (Wyrzyna Lubelska z Roztoczem), pomiędzy którymi przebiega znacznie niżej położona dolina Wisły. Pas obejmuje (prawie) całe województwo świętokrzyskie i znaczną część śląskiego, a ponadto połowę lubelskiego i fragmenty: opolskiego, łódzkiego, mazowieckiego, małopolskiego, podkarpackiego i opolskiego.

1. Powstanie i budowa geologiczna pasa wyżyn

Pod wieloma względami określenie „pas wyżyn” może być lekko mylące, ponieważ z definicji wyżynami są obszary o wysokościach bezwzględnych powyżej 300 metrów, ale o niższych wysokościach względnych niż 500 metrów. Już spoglądając na mapę wysokościową pasa łatwo zauważyć, że nie wszystkie obszary mieszczą się w tej definicji. Część obszaru pasa jest faktycznie nico wyższymi nizinami, w jego obrębie znajdują się też Góry Świętokrzyskie. Określenie „pas wyżyn” jest więc pewnym uproszczeniem złożonej struktury obszaru. Warto także zauważyć, że pas nie kończy się w Polsce i ciągnie się dalej na terytorium Ukrainy. Mimo wszystko jest to jednak obszar wyższy niż tereny na północ i południe od niego, przez co nieznacznie zarysowuje się spadek temperatury wraz z wysokością (o około 1°C), co częściowo rekompensowane jest położeniem na południu kraju. Jednocześnie opady są średnio o 100-200 mm wyższe niż średnia dla Polski. Wraz z przemieszczaniem się na wschód – wzrasta kontynentalizm klimatu.

Klimatogramy wybranych miast pasa wyżyn – wraz z przesuwaniem na wschód zarysowuje się delikatny wzrost kontynentalizmu

Źródło: https://pl.climate-data.org/europa/polska/

Geologicznie jednostki pasa wyżyn należą do najbardziej urozmaiconych wśród polskich jednostek tektonicznych, a sam pas jest bardzo niejednolity. Jest to wynik bogatej historii geologicznej, z licznymi zalewami morskimi, wypiętrzeniem i zrównaniem terenu, wreszcie osadzeniem na jego terenie rozmaitych skał. Północna granica pasa pokrywa się z zasięgiem form terenu starszych niż pochodzenia plejstoceńskiego, a precyzyjniej, starszych niż większość zlodowaceń z jego okresu. Na południu wyraźnie zaznacza się z kolei zapadlisko podkarpackie.

Najbardziej złożoną i starą strukturą geologiczną w obrębie pasa są Góry Świętokrzyskie, które omówiono w tym temacie (kliknij, aby przejść).

Podłoże skalne pasa wyżyn jest stare. Wyżyna Śląsko-Krakowska i Małopolska znajdują się na terenie platformy zachodnioeuropejskiej, której utwory pochodzą z paleozoiku. Z kolei większość Wyżyny Lubelskiej znajduje się na terenie platformy wschodnioeuropejskiej, a jej podłoże pochodzi z prekambru. Te niuanse nie są jednak widoczne gołym okiem, poza faktem, iż za wyjątkiem Gór Świętokrzyskich, pas cechuje się względnie wyrównaną, zdenudowaną rzeźbą o małych deniwelacjach terenu (co świadczy o jego geologicznej starości). Z punktu widzenia współczesnych form terenu, istotne okazały się szczególnie wydarzenia z mezozoiku, kiedy teren ten był wielokrotnie zalewany przez morze, co doprowadziło do osadzaniu się na jego terenie rozmaitych skał osadowych, w tym węglanowych np. wapieni, margli i kredy, a ponadto piaskowców. Na przełomie mezozoiku i kenozoiku, wraz z rozwojem orogenezy alpejskiej doszło do wyniesienia terenu ponad poziom morza, przez co został on poddany procesom denudacyjnym i został właściwie w całości zrównany.

Na tle pozostałych pasów rzeźby, wyżyny wyróżniają się wyjątkowym zróżnicowaniem

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1C3eKRqAnQoA/4/KSvv4CRwpP112lLwYW5OmCO32tPZ4QPG.png

Ostatnie istotne wydarzenia dla pasa miały miejsce w czwartorzędzie, kiedy doszło do serii zlodowaceń. W czasie Zlodowacenia Południowopolskiego teren pasa został w całości przykryty przez lądolód, który utworzył na jego terenie liczne formy rzeźby. Przez kolejne tysiące lat zostały one jednak całkowicie wyerodowane i dzisiaj trudno dostrzec tutaj nawet elementy rzeźby staroglacjalnej. Podczas Zlodowacenia Środkowopolskiej pas wyżyn stanowił lokalnie granicę czoła lądolodu, a podczas Zlodowacenia Północnopolskiego był już w odległości nawet do kilkuset kilometrów od jego czoła. Niemniej jednak w czasie obu tych serii zlodowaceń, na terenie pasa panował klimat peryglacjalny, który w bardzo istotnym stopniu przyczynił się do jego współczesnego wyglądu. To właśnie w czasie ostatniego zlodowacenia doszło do intensywnego osadzania pokryw lessowych, m.in. na Wyżynie Lubelskiej, akumulacji wydm śródlądowych oraz powstania gołoborzy w Górach Świętokrzyskich. Formy te były dalej przeobrażane po ustąpieniu lądolodu z terenów Polski.

2. Charakterystyka Wyżyny Śląskiej

Wyżyna Śląska stanowi zachodnią część Wyżyny Śląsko-Krakowskiej i jest jednym z najbogatszych surowcowo obszarów Polski. O takim bogactwie zadecydowała historia geologiczna obszaru.

Powstanie i budowa geologiczna Wyżyny Śląskiej

Budowa geologiczna wyżyny pochodzi w większości z paleozoiku z okresu karbonu (obszar Polski znajdował się wtedy na wysokości równika). Utwory te pochodzą z czasów orogenezy hercyńskiej, gdzie na terenie wyżyny powstało zapadlisko, w którym akumulowały się osady. Na skutek późniejszych ruchów tektonicznych, obszar pocięty jest szeregiem uskoków. Warstwy te przykrywają lokalnie osady mezozoiczne oraz cienka warstwa osadów kenozoicznych.

Przekrój geologiczny przez Wyżynę Górnośląską i jednostki sąsiadujące

Źródło: https://geosilesia.eu/budowa-geologiczna-wojewodztwa-slaskiego

W takich warunkach powstało szereg surowców. Najbardziej wartościowe są oczywiście pochodzące właśnie z karbonu pokłady węgla kamiennego. Ponadto w regionie występują wyczerpane złoża cynku i ołowiu (wydobycie zakończono w 2020 r.), żelaza (mało zasobne, niewydobywane) oraz niektórych innych metali w śladowych ilościach.

Uproszczony schemat powstania węgla kamiennego na Śląsku

Źródło: https://zpe.gov.pl/a/jak-powstaly-gory-i-skad-wzial-sie-wegiel-w-polsce/DNQy3LRip

Powstałe na Górnym Śląsku zasoby węgla kamiennego należały do liczących się złóż w skali światowej, a bez wątpienia były w gronie największych w Europie. Większość łatwo dostępnych zasobów została jednak wydobyta w XX wieku, a obecnie eksploatowane są pokłady zalegające nawet na głębokości 2000 metrów pod ziemią i głębiej, gdzie warunki geologiczne są znacznie trudniejsze. Znacząco podnosi to koszty eksploatacji, przez co wydobycie węgla w Polsce utraciło konkurencyjność wobec tańszych zasobów z importu.

Oprócz skał paleozoicznych, w krajobrazie Wyżyny Śląskiej widoczne są także elementy mezozoiczne. Jednym z nich jest Góra Świętej Anny zbudowana z wapieni triasu i piaskowców kredy. Za wyniesienie terenu odpowiada aktywność wulkaniczna z okresu paleogenu, której pozostałością są dzisiaj skały pochodzenia wulkanicznego. Wzniesienie o wysokości 408 m n.p.m. jest najwyższym punktem zachodniej części pasa wyżyn, zarazem na jego terenie powstała wieś o tej samej nazwie.

Widok na Górę Świętej Anny – pozostałość dawnego stożka wulkanicznego

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/32/Widok_na_G%C3%B3r%C4%99_%C5%9Aw._Anny.jpg

Środowisko Wyżyny Śląskiej

W krajobrazie Wyżyny Śląskiej widoczne są też ślady zlodowaceń, podczas których (Południowopolskiego i Środkowopolskiego) obszar ten znajdował się pod powierzchnią lądolodu. Podczas ostatniego z nich (Wisły), obszar Wyżyny stanowił z kolei teren oddziaływania klimatu peryglacjalnego. W tych warunkach doszło najpierw do osadzenia materiału polodowcowego (głównie piasków i żwirów), a następnie silnej aktywności eolicznej. Teren został w holocenie porośnięty lasem, jednak już w XIII-XVI wieku rozpoczęła się tutaj intensywna działalność gospodarcza. Las został wycięty na potrzeby budowy szybów górniczych w nieodległym Olkuszu, dodatkowo nadmiernej eksploatacji poddano zasoby wód podziemnych. W ten sposób został odsłonięty i osuszony teren o powierzchni 150 km2, który z czasem na skutek działalności eolicznej przekształcił się w największą pustynię w Europie – Pustynię Błędowską. Obecnie teren pustyni stanowi obszar Natura 2000, a piaski zajmują obszar około 32 km2. Co ciekawe, na terenie pustyni występują typowe dla piaszczystych pustyń zjawiska (burze piaskowe, wydmy, fatamorgany).

Największa pustynia w Europie – pochodzenia antropogenicznego – Pustynia Błędowska

Źródło: https://kurierolkuski.pl/wp-content/uploads/2019/02/Na-Pustyni-B%C5%82%C4%99dowskiej-znaleziono-pocisk-artyleryjski-800×445.png

Kolejnym wartym wspomnienia elementem są wody powierzchniowe Wyżyny. Obszar znajduje się na dziale wodnym Wisły i Odry, przez co – mimo dużego, przemysłowego i komunalnego zapotrzebowania – jest słabo zasobny w wody, zwłaszcza dobrej jakości. Już w latach 30-tych dostrzeżono problem połączenia transportowego tego uprzemysłowionego obszaru z innymi terenami i w celu jego poprawy wybudowano Kanał Gliwicki, łączący Górnośląski Okręg Przemysłowy z Odrą o długości ponad 40 kilometrów. Po II Wojnie Światowej, kiedy teren ten przypadł Polsce, zaczęto go wykorzystywać do spławiania barek z węglem na północ, do portu morskiego Szczecin-Świnoujście w celu jego eksportu za granicę, jak również zasilenia elektrowni w niższym biegu Odry m.in. elektrociepłowni we Wrocławiu.

Barka z węglem na Kanale Gliwickim

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Barka_na_Kanale_Gliwickim.jpg/1280px-Barka_na_Kanale_Gliwickim.jpg

Działalność antropogeniczna na Wyżynie Śląskiej

Wyżyna Śląska jest jednym z najmocniej w Polsce zmienionych antropogenicznie obszarów. Teren został szczególnie mocno przekształcony w XIX i XX wieku, kiedy na masową skalę zaczęto uprzemysławiać teren w oparciu o zasoby naturalne, zwłaszcza węgiel. Przyczyniło się to do olbrzymiego rozwoju górnictwa i przemysłu przetwórczego wielu gałęzi, wokół których rozwinęło się bardzo gęste osadnictwo. Tak powstała Konurbacja Górnośląska, złożona z szeregu małych, średnich i dużych miast, najczęściej opartych o kopalnię jako jedno z najważniejszych miejsc pracy. Górnictwo i przemysł do dzisiaj stanowią jedną z najważniejszych branż na terenie Wyżyny.

Kopalnia węgla kamiennego w Łaziskach Górnych koło Katowic

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/KWK_Boles%C5%82aw_%C5%9Amia%C5%82y_z_ho%C5%82dy.jpg/1280px-KWK_Boles%C5%82aw_%C5%9Amia%C5%82y_z_ho%C5%82dy.jpg

Uprzemysłowienie Śląska poskutkowało intensywnym rozwojem osadnictwa. Na terenie Wyżyny Śląskiej rozwinął się najbardziej zurbanizowany obszar Polski, a do ważniejszych ośrodków należą: Wodzisław Śląski, Rybnik, Jastrzębie Zdrój, Żory, Gliwice, Zabrze, Bytom, Chorzów, Ruda Śląska, Świętochłowice, Katowice, Mysłowice, Będzin, Czeladź, Piekary Śląskie, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno i Tarnowskie Góry.

Na skutek działalności gospodarczej teren Wyżyny Śląskiej należy też do obszarów najbardziej zdegradowanych (zwłaszcza krajobrazowo) i zanieczyszczanych w Polsce.

3. Charakterystyka Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej

Wyżyna Krakowsko-Częstochowska stanowi wschodnią część Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Jest jednym z najbardziej interesujących geograficznie obszarów Polski. Wyróżnia się na tle kraju szczególnie bogatą rzeźbą krasową utworzoną w skałach ery mezozoicznej, stąd często nazywana bywa Jurą Krakowsko-Częstochowską.

Powstanie i budowa geologiczna Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej

Podłoże Wyżyny – podobnie jak w przypadku pozostałych jednostek pasma, pochodzi z paleozoiku, ale jest ono przykryte na znacznym obszarze osadami mezozoicznymi – głównie jury, a dalej na wschód dodatkową warstwą osadów z kredy. Warstwy te zostały wydźwignięte w czasie orogenezy alpejskiej i gdzieniegdzie pokryte są młodszymi (cienkimi) warstwami osadów.

Przekrój geologiczny przez Wyżynę Krakowsko-Częstochowską i jednostki sąsiadujące

Źródło: http://geoportal.pgi.gov.pl/css/zrozum_z/images/jkc/Rys_JKC_3_3_2a.jpg

Wierzchnie skały Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej zostały zdeponowane w czasie zalewów morskich, których w mezozoiku nie brakowało. O takim pochodzeniu świadczą m.in. liczne skamieniałości, które można odnaleźć w wapiennych skałach, zwłaszcza amonity i belemnity – skamieniałości przewodnie tej ery.

Amonit osadzony w skałach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej

Źródło: https://erozjaoficjalnie.files.wordpress.com/2015/06/img_4884.jpg?w=660&h=495; Autor fotografii: Brokulstwo

Obecność zalewów morskich przyczyniła się do wytworzenia na obszarze Wyżyny korzystnych dla człowieka surowców – wapieni, margli i dolomitów, a ponadto rud cynku i ołowiu (już wyeksploatowanych). Swoje piętno na obszarze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej odcisnęły także zlodowacenia. Podobnie jak reszta pasa – teren ten był przykryty lądolodem w czasie Zlodowacenia Południowopolskiego i częściowo – Środkowopolskiego, a w czasie Zlodowacenia Północnopolskiego znajdował się w strefie klimatu peryglacjalnego przed czołem lądolodu. Z tego okresu pochodzą niezbyt rozległe warstwy lessów i osadów polodowcowych, miejscami przykrywających skały jurajskie i kredowe.

Środowisko Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej

Szczególnie istotne dla krajobrazu wyżyny są liczne skały wapienne. Pod tym względem jest to obszar wyjątkowy nie tylko jak na warunki Polskie, ale nawet światowe. Głębokie pokłady skał wapiennych podlegają wietrzeniu chemicznemu (krasowieniu). Na terenie Jury wykształciła się cała mnogość form krasowych, zarówno powierzchniowych (doliny, wąwozy, żłobki, leje, skałki, ostańce, ponory, polja, wywierzyska) jak i podziemnych (jaskinie, studnie, korytarze, szczeliny, stalaktyty, stalagmity, stalagnaty i perły krasowe i inne formy). Wartość form krasowych na tym obszarze została uznana za tak cenną, że w celu ich ochrony utworzono tutaj Ojcowski Park Narodowy (najmniejszy Polski Park Narodowy o powierzchni niecałych 21,5 km2).

Przypomnij sobie formy rzeźby krasowej (kliknij tutaj)

Wśród szczególnie interesujących formacji krasowych, warto wspomnieć najwyższy punkt Jury, jak również całej części środkowego pasa wyżyn (nie licząc pasma Gór Świętokrzyskich) czyli Górę Zamkową (Górę Janowskiego), pod względem geograficznym będącą ostańcem krasowym mierzy aż 516 m n.p.m.

Góra Janowskiego to jeden z wielu majestatycznych ostańców krasowych w Polsce

Źródło: http://www.polskiekrajobrazy.pl/images/stories/big/198189_MG_ResizerQM.jpg

Na obszarze Ojcowskiego Parku Narodowego występuje cały szereg form rzeźby, które można uznać za szczególnie cenne. Najwięcej z nich utworzyło się w Dolinie Prądnika czyli wąwozie powstałym na skutek erozyjnej działalności relatywnie niewielkiej rzeki Prądnik (dopływ Wisły).

Widok na Dolinę Prądnika ze wzniesienia na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Dolina_Pr%C4%85dnika_a3.jpg/1280px-Dolina_Pr%C4%85dnika_a3.jpg

Dolina charakteryzuje się płaskim dnem i stromymi zboczami. To właśnie w obrębie doliny znajdują się rozmaite, znane formy krasowe – przewężenie zwane Bramą Krakowską (nie mylić z częścią pasa kotlin) czy ostańce krasowe takie jak Maczuga Herkulesa czy Igła Deotymy.

Wybrane formy krasowe w Ojcowskim Parku Narodowym – Brama Krakowska, Maczuga Herkulesa, Igła Deotymy

Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Dolina_Prądnika

Nieodłączną formą rzeźby krasowej są jaskinie. Tych na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej jest najwięcej ze wszystkich regionów wapiennych w Polsce – ponad 1580. Większość z nich jest jednak bardzo mała i tyko niewiele ponad 150 ma długość korytarzy przekraczającą 40 metrów. Najdłuższa z nich – Jaskinia Wierna, mierzy 1027 metrów, co daje jej jednak odległe miejsce w rankingu polskich jaskiń. Najbardziej znaną jest jednak Jaskinia Łokietka, która leży w Dolinie Sąspowskiej – odgałęzieniu Doliny Prądnika, na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego. Nazwa nawiązuje do legendy wokół osoby polskiego króla – Władysława Łokietka, który miał się w niej schronić przed wrogimi wojskami czeskimi.

Jaskinia Łokietka odwiedzana jest przez niemal 100 tys. turystów rocznie

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Ojcow_Grota_Lokietka_2.jpg/1280px-Ojcow_Grota_Lokietka_2.jpg

Obszar Wyżyny jest mało zasobny w wody, ponieważ leży na dziale wodnym Wisły i Odry, mają tu jednak swoje źródła istotne dopływy obu tych rzek – Pilica (Wisły) i Warta (Odry). Znacznie bardziej interesująca jest za to pokrywa glebowa Jury. Obecność skał węglanowych przyczyniła się do utworzenia m.in. tutaj (choć nie tylko, bo także na Wyżynie Lubelskiej, jak również w pozostałych wyżynach całego pasa wyżyn) rędzin, dość żyznych, ale trudnych w uprawie gleb. Charakteryzują się one zaleganiem wysoko w profilu glebowym (w warstwie próchnicznej) fragmentów zwietrzeliny skały macierzystej (wapieni).

Odkryty profil rędziny na terenie Wyżyny Małopolskiej (Niecki Nidziańskiej)

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Rendzina_soil_on_the_Maastrichtian_Chalk_in_Kozub%C3%B3w_Landscape_Park%2C_Poland.JPG/800px-Rendzina_soil_on_the_Maastrichtian_Chalk_in_Kozub%C3%B3w_Landscape_Park%2C_Poland.JPG

Działalność antropogeniczna na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej

W przeciwieństwie do Wyżyny Śląskiej, działalność antropogeniczna nie odcisnęła aż tak dużego piętna na Jurze. Poza pozyskiwaniem niektórych surowców, jednak nie na taką skalę jak na Śląsku, krajobraz jest w wielu miejscach zbliżony do naturalnego lub przynajmniej niezdegradowany. Na tym obszarze przede wszystkim nie rozwinęło się w tak dużym stopniu osadnictwo. Wśród większych miast, poza północnymi krańcami Krakowa oraz Częstochową, można wymienić jeszcze jedynie Zawiercie, Olkusz, Myszków i Chrzanów. Gęstość zaludnienia, zwłaszcza w centrum Wyżyny, jest nieco mniejsza niż w sąsiadujących jednostkach.

Poza rozwiniętą na obszarze Wyżyny turystyką, która oprócz Ojcowskiego PN i innych krajobrazów przyrodniczych, związana jest także z aglomeracją sąsiadującego Krakowa oraz turystyką religijną skoncentrowaną w Częstochowie, dużą rolę odgrywa pasmo fortyfikacji (częściowo ruin) zwanych Orlimi Gniazdami. Ten system zamków, wybudowanych przez Kazimierza Wielkiego dla obrony południowo-zachodnich granic Polski (w tamtym okresie granica z Czeskim Śląskiem), ciągnie się przez 150 kilometrów między Krakowem (Wawel), a Częstochową. Warownie wznoszone były na wysokich wapiennych skałach, z których zresztą je zbudowano, a nazwa zbioru fortyfikacji nawiązuje do skojarzenia z gniazdami orłów (tworzonymi na skałach). System tworzyło 30 zamków wzmocnionych strażnicami, a niekiedy także murami miast. Największym z zamków szlaku Orlich Gniazd jest Zamek Ogrodzieniec, wybudowany na stokach Góry Zamkowej (Góry Janowskiego).

Zamek Ogrodzieniec, wkomponowany został w istniejące wzgórze wapienne

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/Ogrodzieniec_zamek_2.jpg/1920px-Ogrodzieniec_zamek_2.jpg

Powiedzenie jakoby Kazimierz Wielki „zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną” nawiązuje m.in. do tej sieci warowni. Dziś zamki, częściowo odrestaurowane, mają unikatową wartość turystyczną. Wokół nich rozwija się m.in. turystyka piesza i rowerowa. Niektóre z nich np. Zamek w Bobolicach, są wykorzystywane także w kinematografii.

Zamek w Bobolicach w serialu Korona Królów „odgrywał” krakowski Wawel z okresu XIV wieku

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Zamek_Bobolice_-_widok_od_frontu.jpg/1920px-Zamek_Bobolice_-_widok_od_frontu.jpg

4. Charakterystyka Wyżyny Małopolskiej

Wyżyna Małopolska jest największą częścią pasa wyżyn i stanowi jego środkowy fragment. Obszar ten dzieli się na wiele mniejszych fragmentów, głównymi są: Wyżyna Przedborska – stanowiąca łagodne obniżenie płynnie przechodzące w pas nizin; Wyżyna Kielecka – która stanowi pozostałość dawnego górotworu hercyńskiej, których śladem są leżące tutaj Góry Świętokrzyskie; Niecka Nidziańska – najbardziej interesująca część Wyżyny, stanowiąca rozległe, lokalne obniżenie w dolinie rzeki Nidy.

Powstanie i budowa geologiczna Wyżyny Małopolskiej

Wyżyna Małopolska nie wyróżnia się szczególnie na tle innych elementów pasa, ma budowę podobną do Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, jest zbudowana z podłoża paleozoicznego przykrytego formami mezozoicznymi, głównie z jury i kredy. Wyraźniej daje się tu dostrzec obecność lądolodu, który w całości przykrył teren Wyżyny tylko w czasie Zlodowacenia Południowopolskiego, natomiast w czasie Zlodowacenia Środkowopolskiego większość obszaru wyżyny leżała przed czołem lądolodu. Dzięki temu w terenie łatwiejsze do zaobserwowania są elementy rzeźby staroglacjalnej, a skały podłoża przykrywają pokłady utworów z plejstocenu i holocenu (miejscami, jak np. w Górach Świętokrzyskich odsłonięte są skały starsze). W warunkach klimatu peryglacjalnego ostatniego zlodowacenia, osadzały się także pokłady lessowe.

Środowisko Wyżyny Małopolskiej

Najbardziej wartościowe elementy środowiskowo-krajobrazowe można dostrzec na terenie Niecki Nidziańskiej, stanowiącą środkową część Wyżyny Małopolskiej. W mezozoiku czas obszar ten był zatoką morską, w której osadziły się pokłady wapieni, piaskowców, gipsów i margli. W czasie Zlodowacenia Środkowopolskiego osadzone zostały tu utwory piaszczysto-gliniaste, a w czasie Zlodowacenia Północnopolskiego – pokrywy lessowe.

Ponidzie – Nadnidziański Park Krajobrazowy

Źródło: https://polskazachwyca.pl/top-10/najpiekniejsze-polskie-parki-krajobrazowe-top-11/5/; Shutterstock

Za szczególnie interesujący uchodzi obszar Ponidzia, czyli najbliższego sąsiedztwa doliny Nidy. Rozwinął się tu m.in. niezwykle rzadko spotykany kras gipsowy, w warunkach którego utworzyło się kilkadziesiąt jaskiń oraz szereg innych form krasowych, m.in. liczne ponory i leje krasowe.

Formy krasu gipsowego występują przede wszystkim na południu Niecki Nidziańskiej – w jej części zwanej Niecką Solecką

Źródło: https://static.polskieszlaki.pl/zdjecia/wycieczki/2016-08/chotel-czerwony-14.jpg

Warunki geologiczne przyczyniły się do wytworzenia w tym obszarze pewnych zbiorów surowców naturalnych, w tym:

Gipsów
Wapieni (z tutejszych zasobów powstał m.in. Wawel i Sukiennice)
Siarki w okolicach Grzybowa

Innym wartościowym skarbem regionu są chlorkowo-sodowe, siarczkowe czy bromowe pokłady wód mineralnych.

Wartym wspomnienia jest także obecność również na tym terenie rędzin, a w dolinie Nidy – mad rzecznych. Przyczynia się to do wykorzystania rolniczego regionu.

Działalność antropogeniczna na Wyżynie Małopolskiej

Obszar Wyżyny należy do przeciętnie zaludnionych, a na jej obszarze nie ma zbyt wielu dużych miast. Największym z nich są Kielce. Poza nimi warto jeszcze wspomnieć o Skarżysku-Kamiennej, Starachowicach i Ostrowcu Świętokrzyskim.

Działalność gospodarcza człowieka skupia się przede wszystkim na rolnictwie, które wykorzystuje fragmenty dobrych gleb, zwłaszcza w Niecce Nidziańskiej. Obecne na tym terenie zasoby surowców, wykorzystane zostały do rozwoju przemysłu. Szczególnie wartościowe są oczywiście zakłady wydobywania i przetwarzania siarki w Grzybowie wykorzystująca też złoże w pobliskim Osieku. W czasie budowy COP rozwinięto także gałęzie przemysłu ciężkiego m.in. hutnictwo czy przemysł zbrojeniowy. Na ich bazie po II Wojnie Światowej dynamicznie rozwijał się m.in. Starachowice, gdzie mieści się fabryka samochodów ciężarowych „Star” (obecnie część koncernu MAN).

Zasoby wartościowych wód mineralnych są wykorzystywane do rozwoju turystyki zdrowotnej. Na ich bazie powstały m.in. dwa sanatoria-uzdrowiska: Busko-Zdrój i Solec-Zdrój.

W Busku-Zdrój odbywają się turnusy rehabilitacyjne oparte o uzdrawiającą wodę, pomocne w schorzeniach neurologicznych, ortopedycznych czy reumatologicznych

Źródło: https://www.ubz.pl/images/OBIEKTY/xszpitalgorka.jpg.pagespeed.ic.sgf942m1Me.jpg

5. Charakterystyka Wyżyny Lubelskiej i Roztocza

Wyżyna Lubelska stanowi wschodnią część pasa wyżyn. Na południe od niej leży Roztocze. Jednostki cechują się podobną budową geologiczną i warunkami środowiska naturalnego, dlatego zwykle traktuje się je wspólnie.

Powstanie i budowa geologiczna Wyżyny Lubelskiej i Roztocza

Istotną różnicą Wyżyny Lubelskiej i Roztocza wobec pozostałej części pasa wyżyn, jest przebiegająca tutaj granica platformy zachodnieuropejskiej i platformy wschodnioeuropejskiej. Z tego powodu w części obu jednostek znajdują się skały prekambryjskie. W warstwie powierzchniowej ujawniają się jednak przede wszystkim skały mezozoiczne z okresu jury, pochodzenia morskiego. Wyjątek stanowi wschodnia część Wyżyny (na granicy z Polesiem), gdzie w warstwie powierzchniowej występują utwory karbońskie (paleozoiczne) z pokładami węgla kamiennego, dość zasobne i wydobywane. Rzeźba obu jednostek jest mało urozmaicona, nie ma tu zbyt dużych deniwelacji ani wzniesień. Północna część Wyżyny Lubelskiej łagodnie opada ku nizinom, południowa stopniowo przechodzi w nieco wyższe (średnio o około ponad 100 metrów) Roztocze.

Środowisko Wyżyny Lubelskiej i Roztocza

Teren Wyżyny jak i Roztocza był pokryty lądolodem tylko podczas Zlodowacenia Południowopolskiego, później każdorazowo znajdując się na przedpolu lądolodu. Z tego powodu, w warstwie powierzchniowej dominują osady lessowe, najgrubsze ze wszystkich w pasie wyżyn, dochodzące nawet do 30 metrów. To właśnie te podatne na erozję skały, stanowią o najbardziej interesujących elementach krajobrazu Wyżyny Lubelskiej i Roztocza, którymi są wąwozy lessowe (utworzone na skutek erozyjnej działalności wód płynących). Znajdują się one zwłaszcza w północno-zachodniej części regionu m.in. w Kazimierzu Dolnym.

Wąwóz lessowy w Kazimierzu Dolnym

Źródło: Zbiory własne; Krzysztof Grabias

Lessy stanowią skałę macierzystą dla najlepszych gleb świata – czarnoziemów. Lubelszczyzna (wschodnia część) jest jednym z nielicznych obszarów Polski, gdzie wykształciły się takie gleby. Są one także zasługą porastającej ten teren w przeszłości roślinności trawiastej (stepowej). Na lessach wytworzyły się też inne gleby dobrych klas bonitacyjnych np. brunatne czy płowe. Dodatkowa obecność wapieni przyczyniła się także do powstania tutaj pewnej ilości rędzin.

Innym interesującym elementem krajobrazu są pagórki (garby) obecne na Roztoczu. To forma dość unikatowa na skalę kraju.

Garby Roztocza wykorzystywane są najczęściej jako pola uprawne

Źródło: https://phavi.umcs.pl/ph/r,0,567/multimedia/2015/0204/124105-pm-0012.jpg

Potrzeba ochrony flory i fauny Roztocza, m.in. jedynych większych w okolicy kompleksów leśnych, zaowocowała utworzeniem tutaj Roztoczańskiego Parku Narodowego, w gruncie rzeczy jednego z zaledwie dwóch (za wyjątkiem Ojcowskiego PN) parków narodowych w Polsce chroniące typowo wyżynny krajobraz.

Działalność antropogeniczna na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu

Wyżyna Lubelska i Roztocze są przede wszystkim obszarami rolniczymi. Przyczynił się do tego szereg czynników: korzystne warunki klimatyczne, jedne z najlepszych w Polsce gleb, sprzyjające ukształtowanie terenu. Z tego powodu jest to obszar bardzo słabo zalesiony, ale zarazem też przeciętnie zaludniony. Wśród większych miast oprócz Lublina, będącego największym miastem południowo-wschodniej Polski (jednocześnie siedzibą znanych uczelni wyższych np. UMCS czy KUL), warto jeszcze wymienić Kraśnik, Świdnik i Zamość.

Lublin jest ważnym ośrodkiem akademickim, a tutejszy Katolicki Uniwersytet Lubelski (którego absolwentem jest m.in. Minister Edukacji i Nauki – Przemysław Czarnek) – jedną z najbardziej znanych uczelni wyższych w Polsce

Źródło: https://ocdn.eu/pulscms-transforms/1/l_Wk9kpTURBXy9hZWJjMWQ4OGVhODEwYTc1ZTVlM2NhNzRjZjljMjA0YS5qcGeTlQMWAM0C880BqZMFzQMUzQG8kwmmYTczOTJjBoGhMAE/na-kul-studiuje-dzis-ponad-12-tysiecy-osob.jpg

Obszar nigdy nie należał do specjalnie uprzemysłowionych, co częściowo miała zmienić budowa COP. W Lublinie budowano m.in. samoloty, czego kontynuacją jest fabryka PZL Świdnik – jeden z największych zakładów śmigłowców (różnego typu) w Polsce.

Na zainteresowanie zasługuje jednak na pewno unikatowa architektura miasta Zamość. Wykonana zgodnie z projektem włoskiego architekta starówka, jest jednym z niewielu obiektów na świecie który do dzisiaj zachował swój układ urbanistyczny. Zaowocowało to wpisaniem Starego Miasta w Zamościu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Stare Miasto w Zamościu widziane z lotu ptaka

Źródło: https://ocdn.eu/pulscms-transforms/1/mKRk9kpTURBXy8xOGNhYzZkYjAzZWFhNmEwZDNlZjk2Y2FhZTM1YzBkNS5qcGeTlQMABs0D6M0CMpMFzQMUzQG8kwmmZThjMGY0BoGhMAE/stare-miasto-w-zamosciu.jpg