Przez wiele lat sytuacja na polskim rynku pracy była trudna, a podstawowym problemem obok niskich wynagrodzeń było bezrobocie. Obecnie jest ono minimalne, a pensje rosną bardzo szybko. Polska charakteryzuje się jednak relatywnie niskim w porównaniu z innymi krajami poziomem aktywności zawodowej i wczesnym wiekiem emerytalnym, co w ostatnim czasie prowadzi nawet do niedoboru rąk do pracy.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Ludność Polski

VI Polski rynek pracy

1. Aktywność ekonomiczna ludności Polski

Według metodologii przyjętej przez Główny Urząd Statystyczny (GUS), w Polsce ludność dzieli się na podstawie kryterium wieku na ekonomiczne grupy wieku:

  • Osoby w wieku przedprodukcyjnym – to dzieci i młodzież, które nie ukończyły 18 lat.
  • Osoby w wieku produkcyjnym – to dorośli, którzy ukończyli 18 lat i nie ukończyli 60 lat (w przypadku kobiet) lub 65 (w przypadku mężczyzn), a w więc w wieku 18-59 lub 18-64.
  • Osoby w wieku poprodukcyjnym – to seniorzy, którzy ukończyli 60 lat (kobiety) lub 65 lat (mężczyźni) i więcej.

Taki podział ludności nie jest związany z faktyczną aktywnością zawodową, a przyjęta z prawnych granic dorosłości oraz obowiązującego w Polsce wieku emerytalnego.

Jednocześnie, ponieważ zarówno osoby poniżej 18 roku życia (kodeks pracy pozwala na zatrudnianie młodocianego pracownika, który ukończył 15 lat, ale pod pewnymi warunkami dotyczącymi czasu pracy i zakresu obowiązków) jak i będące w wieku emerytalnym mogą legalnie pracować, a osoby w wieku produkcyjnym nie muszą wcale chodzić do pracy, stosuje się także podział ze względu na aktywność ekonomiczną na:

  • Osoby aktywne zawodowo – wg. GUS są to wszystkie osoby pracujące oraz bezrobotne, które poszukują pracy w wieku 15-89.
  • Osoby bierne zawodowo – wg. GUS są to wszystkie osoby w wieku 15-89 lat niepracujące i jednocześnie nieposzukujące pracy. W tej grupie są m.in. uczniowie i studenci, emeryci, matki wychowujące dzieci oraz osoby niezdolne do pracy z powodu stanu zdrowia – jeżeli faktycznie nie wykonują żadnej pracy. W tej grupie nie ma z kolei małych dzieci ani osób powyżej 89 roku życia.

Aktywność ekonomiczna ludności Polski w III kwartale 2021 r. (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Podstawowe dane dotyczące aktywności ekonomicznej ludności Polski prowadzone są według BAEL czyli Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności – raz na kwartał. Dane GUS opublikowane za III kwartał 2021 r. wskazują, że w Polsce 58,2% ludności w wieku 15-89 lat było aktywnych zawodowo tj. pracowało lub szukało pracy. W tej grupie było 16,81 mln pracujących (wskaźnik zatrudnienia – 56,4%), jednak 41,8% ludności było bierne zawodowo. Większą aktywnością zawodową cechują się mężczyźni – poziom wynosi niemal 2/3 w porównaniu z połową w przypadku kobiet. Jednocześnie największą część osób aktywnych zawodowo stanowią osoby w wieku 25-59/64 lata (średnio 83% osób w tej grupie wiekowej jest aktywnych zawodowo). Wśród osób poniżej 25 roku życia aktywność zawodowa wynosi zaledwie około 1/4 osób, a wśród osób w wieku emerytalnym – niecałe 10%. Badania wskazują, że znacznie wyższą aktywność zawodową prezentują osoby lepiej wykształcone. Nie ma z kolei istotnej różnicy w aktywności zawodowej ludności miast i wsi (<0,5%).

Nieco inaczej w BAEL podchodzi się do mierzenia bezrobocia. Oblicza się je jako udział osób bez pracy wśród aktywnych zawodowo. Tak mierzone bezrobocie wynosiło pod koniec 2021 r. zaledwie 3%, co jest wartością niższą od bezrobocia rejestrowanego, które obejmuje także osoby faktycznie pracujące w szarej strefie.

Aktywność ekonomiczna ludności wybranych państw Unii Europejskiej wg. metodologii Eurostatu w 2020 r.*

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu*
*Inna metodologia pomiaru powoduje znacznie wyższe wartości, niż BAEL stosowany w Polsce przez GUS.

Eurostat inaczej mierzy aktywność zawodową niż Polski GUS, więc powyższy wykres służy jedynie celom porównawczym. Okazuje się, że do najaktywniejszych w Europie należą Szwedzi i Niemcy, a najmniejszą aktywnością cechują się kraje basenu Morza Śródziemnego – m.in. Grecy i Włosi. Polska w zestawieniu wypada przeciętnie, ale za to ma jedną z najniższych w Europie stopę bezrobocia.

2. Struktura zatrudnienia w Polsce

Na świecie przyjmuje się podział gospodarki (a tym samym zatrudnienia w niej), według trzech podstawowych sektorów:

  • I sektor obejmujący rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo.
  • II sektor obejmujący przemysł i budownictwo.
  • III sektor obejmujący usługi.

Struktura zatrudnienia w Polsce według sektorów gospodarki narodowej w latach 1960-2019 (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rozproszonych.

Struktura zatrudnienia w Polsce zmienia się wraz z upływem czasu. W okresie PRL za sprawą silnej industrializacji wzrastało zatrudnienie w przemyśle, z kolei po 1990 r. dynamicznie rośnie zatrudnienie w usługach, co związane było z rozwojem gospodarki rynkowej. Obecnie niemal 60% Polaków pracuje w sektorze usługowym, a już poniżej 10% – w rolnictwie. Dzięki reindustrializacji Polski nieco wzrosło także zatrudnienie w przemyśle, które w 2019 r. osiągnęło 32%.

W porównaniu z innymi krajami rozwiniętymi, Polska ma ponadprzeciętnie wysokie zatrudnienie w rolnictwie wynikające z dużego rozdrobnienia gruntów rolnych (i zatrudniania w rolnictwie członków rodzin) oraz dość wysokie zatrudnienie w przemyśle, jako iż Polska to istotny europejski kraj przetwórczy. Jednocześnie zatrudnienie w usługach – mimo iż stale wzrasta, nie jest adekwatne do poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego kraju.

Porównaj strukturę zatrudnienia w Polsce z innymi krajami – kliknij, aby przejść

Forma zatrudnienia pracowników w Polsce w 2019 r.

Ciekawie przedstawia się struktura zatrudnienia według formy zatrudnienia. Na koniec 2019 r. Okazuje się, że ponad 80% osób pracujących w Polsce było zatrudnionych jako pracownicy najemni, a więc na podstawie umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej (umowy zlecenie lub umowy o dzieło). 17,7% stanowili właściciele przedsiębiorstw (pracodawcy) oraz samozatrudnieni, tj. wykonujący jednoosobową działalność gospodarczą. Ostatnia – najmniej liczna grupa – to tzw. pomagający członkowie rodzin. W tym przypadku mowa o pracownikach rolnych bez wykształcenia, wspierających właścicieli gospodarstw w uprawie roli i chowie zwierząt.

Badając zatrudnienie według podmiotu właścicielskiego okazuje się, że 76,5% Polaków znajduje zatrudnienie w sektorze prywatnym, a niecałe 23,5% – w sektorze publicznym (rządowym i samorządowym).

Wskaźnik zatrudnienia w wieku 15-64 lat oraz liczba i struktura zatrudnienia według sektorów gospodarki narodowej w województwach Polski w 2020 r. (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Struktura zatrudnienia i wskaźnik zatrudnienia różnią się w zależności od regionu. Ściana wschodnia charakteryzuje się przeciętnie niższym wskaźnikiem zatrudnienia i większym w nim udziałem rolnictwa (np. podlaskie, lubelskie, świętokrzyskie). Przemysł osiąga z kolei wysoki udział w zatrudnieniu na Śląsku, zwłaszcza w województwie śląskim. We wszystkich polskich województwach w zatrudnieniu dominują usługi, ale ich udział jest najwyższy w województwie mazowieckim – za sprawą obecnej tutaj Warszawy. Wskaźnik zatrudnienia jest z kolei przeciętnie wyższy w sąsiedztwie prężnych metropolii – Warszawy, Gdańska, Wrocławia i Poznania oraz w mniejszym stopniu – Krakowa – które oddziałują na wskaźnik w całym województwie.

3. Sytuacja na polskim rynku pracy

Z punktu widzenia pracownika – na rynku pracy najważniejsze są dwa parametry – liczba miejsc pracy i wysokość wynagrodzenia za pracę. Niedobór miejsc pracy skutkuje istnieniem zjawiska bezrobocia, z kolei nadmiar ofert wobec liczby chętnych do pracy – niedoborem rąk do pracy. W pierwszej sytuacji mówimy o rynku pracodawcy – pracownicy gotowi są podjąć pracę nawet za niższe wynagrodzenie, ponieważ ofert jest niewiele. W sytuacji gdy liczba wakatów rośnie, a chętnych do pracy brak mówimy z kolei o rynku pracownika. Pracodawcy muszą wtedy podnosić wynagrodzenia, by zachęcić nowe osoby do zatrudnienia się.

Minimalna krajowa, mediana wynagrodzeń i średnia krajowa w latach 1995-2020 brutto i szacunkowe wartości netto

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rozproszonych.

Informacje o wynagrodzeniach obejmują najczęściej trzy wartości:

  • Płacę minimalną – ustaloną przez rząd minimalną kwotę, za którą wolno legalnie zatrudnić pracownika na umowie o pracę.
  • Medianę wynagrodzeń – wartość środkowa rozkładu wynagrodzeń, połowa pracowników zarabia powyżej, a połowa poniżej tej kwoty.
  • Średnią krajową (przeciętne wynagrodzenie) – matematyczna średnia wynagrodzeń w gospodarce.

W ostatnich latach obserwujemy w Polsce bardzo dynamiczny wzrost wynagrodzeń, spowodowany wystąpień po raz pierwszy od wielu lat rynku pracownika, z jednoczesną dość wyraźną inflacją, powodująca większe oczekiwania płacowe zatrudnionych.

Rozkład wynagrodzeń w 2018 r. – badanie Sedlak & Sedlak

Źródło: https://wynagrodzenia.pl/artykul/podsumowanie-ogolnopolskiego-badania-wynagrodzen-w-2018-roku

Rzeczywistą strukturę wynagrodzeń najlepiej oddaje mediana, ponieważ średnia jest znacząco zawyżona przez nieliczną grupę pracowników o bardzo wysokich wynagrodzeniach. Jednocześnie należy pamiętać, że podane kwoty są najczęściej kwotami brutto, a więc należy od nich potrącić podatki i składki, aby uzyskać kwotę wynagrodzenia netto, czyli pieniądze faktycznie otrzymywane przez pracownika. Tak postrzegane wynagrodzenia w Polsce są wciąż niskie w porównaniu z innymi krajami wysokorozwiniętymi. Np. na koniec 2020 r. pracownik otrzymywał odpowiednio: nico ponad 1900 zł (minimalna krajowa netto), niecałe 3700 zł (mediana zarobków netto) lub niecałe 4100 zł (średnia krajowa netto). Jednak według badań, połowa Polaków zarabia mniej niż średnia krajowa. Dla porównania w 2018 r. powyżej 10 000 zł brutto zarabiało tylko 11,7% Polaków, a powyżej 20 000 zł brutto – mniej niż 2%.

Średnie miesięczne wynagrodzenie według powiatów w 2019 r.

Źródło: Wojciech Brol; https://wbdata.pl/en/wynagrodzenia-w-powiatach-w-2019-roku-na-mapach/

Rozwarstwienie wynagrodzeń w Polsce widoczne jest także w przestrzeni. Najwyższe pensje otrzymują zwykle mieszkańcy dużych miast, w tym zwłaszcza miast wojewódzkich i niekiedy gmin z nimi sąsiadujących. W czołówce wynagrodzeń są: Warszawa Gdańsk, Kraków, Wrocław i Poznań. Jednocześnie w kilku powiatach wynagrodzenia są znacząco zawyżone przez działające tam dochodowe kombinaty górnicze – np. Jastrzębie-Zdrój (śląskie) i powiat lubiński (dolnośląskie). Znacznie niższe są przeciętne wynagrodzenia w tzw. „Polsce powiatowej”, zwłaszcza w jej rolniczej części, na ścianie wschodniej np. w woj. lubelskim, gdzie w powiatach wynagrodzenia są przeciętnie dwukrotnie niższe niż w Lublinie.

4. Problem bezrobocia w Polsce

Pod pojęciem bezrobocia rozumie się osoby pozostające bez pracy, ale będące aktywne zawodowo i poszukujące zatrudnienia. Nie są więc bezrobotnymi osoby rezygnujące z pracy, uczniowie czy emeryci. Bezrobocie można podzielić na kilka sposobów.

Podział bezrobocia ze względu na czas trwania:

  • Bezrobocie krótkookresowe: do 3 miesięcy.
  • Bezrobocie średniookresowe: 3 – 6 miesięcy.
  • Bezrobocie długookresowe: 6 – 12 miesięcy.
  • Bezrobocie chroniczne: powyżej 12 miesięcy.

Podział bezrobocia ze względu na ewidencję:

  • Bezrobocie jawne – mierzone poprzez rejestracje osób bezrobotnych w urzędach pracy.
  • Bezrobocie ukryte – faktyczne bezrobocie pozostające poza ewidencją statystyczną, za sprawą jego sztucznego zaniżania, np. poprzez tworzenie fikcyjnych stanowisk pracy, często także poprzez zatrudnianie członków rodziny do pomocy przy pracach rolnych (bezrobocie agrarne), nierzadko poprzez tworzenie mechanizmów pozwalających na odejście z rynku pracy osób bezrobotnych np. na rentę lub wcześniejszą emeryturę.

Podział bezrobocia ze względu na przyczynę:

  • Bezrobocie frykcyjne – naturalne bezrobocie, występujące w każdej gospodarce rynkowej. Ma charakter tymczasowy i związany jest ze zmianą pracy przez pracownika na skutek poszukiwania innego zajęcia, wyższego wynagrodzenia lub w wyniku zmiany miejsca zamieszkania.
  • Bezrobocie koniunkturalne (cykliczne) – związane jest z wahaniami sytuacji gospodarczej, występuje w okresach dekoniunktury, tj. zmniejszenia tempa wzrostu PKB lub wręcz recesji gospodarczej. Najczęściej skutkuje nagłą falą zwolnień dużej liczby pracowników, zwykle o niskich kwalifikacjach, najczęściej pracowników fizycznych. Zmniejsza się wraz z poprawą sytuacji gospodarczej.
  • Bezrobocie strukturalne – związane jest ze zmianami organizacyjnymi w gospodarce, np. restrukturyzacją zatrudnienia w sektorze przemysłowym na skutek przejścia z gospodarki socjalistycznej do rynkowej, albo w związku z likwidowaniem wybranej gałęzi gospodarki z powodów ekonomicznych lub ekologicznych (np. branża górnicza, PGR). Skutkuje dużym bezrobociem wśród wybranych grup pracowników, najczęściej fizycznych pracowników przemysłowych, niezdolnych do przekwalifikowania się (np. do sektora usługowego). Bardzo często powoduje długotrwałe i niemożliwe do likwidacji bezrobocie. Ogranicza się do obszarów geograficznych, na których dokonywano przekształceń strukturalnych, np. zagłębi przemysłowych.
  • Bezrobocie sezonowe – występuje corocznie poza sezonem letnim, kiedy znacząco, ale tymczasowo – zwiększa się liczba miejsc pracy w branżach takich jak rolnictwo czy turystyka. Może się także odnosić do innych prac sezonowych, związanych np. ze Świętami czy wydarzeniami cyklicznymi, do których angażowani są dodatkowi pracownicy.
  • Bezrobocie technologiczne – związane jest z wypieraniem pracowników fizycznych przez maszyny (automatyzacja produkcji), którzy nie posiadając wyższych kwalifikacji mają problem ze znalezieniem pracy.

Bezrobocie w Polsce na tle dynamiki PKB w latach 1990-2021

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Podstawową miarą bezrobocia w Polsce jest stopa bezrobocia rejestrowanego, tj. liczba osób bezrobotnych zarejestrowanych w Powiatowych Urzędach Pracy w stosunku do wszystkich osób aktywnych zawodowo (pracujący + bezrobotni). Bezrobocie w Polsce charakteryzowało się w przeszłości występowaniem falami. Wybitnie niekorzystnie rozpoczęły się dla Polski lata 90-te, kiedy restrukturyzacja gospodarki polegająca na likwidowaniu przedsiębiorstw państwowych, prywatyzacji i wprowadzaniu zasad konkurencji rynkowej doprowadziła do fali bankructw w branży rolniczej (PGR) i przemysłowej, tworząc wielką falę bezrobocia strukturalnego. Jeszcze przez około 15 lat po tych wydarzeniach wciąż na bezrobociu były osoby, które utraciły zatrudnienie na przełomie lat 80-tych i 90-tych i nie odnalazły się w sektorze usługowym, ani w innych branżach rolnych i przemysłowych. Dodatkowo na początku lat 90-tych miał miejsce kryzys gospodarczy w ZSRR, który spowodował także załamanie PKB Polski, co spotęgowało problem bezrobocia w kraju.

Końcówka lat 90-tych była już jednak okresem wielkiego wzrostu gospodarczego, co skutkowało znacznym obniżeniem bezrobocia. Jednak w latach 2000-2002 doszło do kolejnego pogorszenia sytuacji gospodarczej na świecie, a Polska zmierzyła się z bardzo dużą falą bezrobocia koniunkturalnego, którego problemy były spotęgowane wejściem na rynek pracy roczników wyżu demograficznego lat 80-tych. Bezrobocie osiągało wtedy rekordowe, ponad 20% poziomy, a sytuacja rynku pracy była bardzo trudna.

Poprawa sytuacji gospodarczej po 2005 r. i emigracja zarobkowa bezrobotnych po wejściu do Unii Europejskiej doprowadziły do dużego spadku bezrobocia, jednak w latach 2008-2009 doszło do kolejnego wielkiego kryzysu gospodarczego, którego druga fala miała miejsce w latach 2013-2014. Bezrobocie ponownie wtedy wzrosło (ponownie typ koniunkturalny), choć nie tak mocno jak wcześniej.

W ostatnich latach Polska przeżywała „złoty okres” na rynku pracy, a bezrobocie osiągnęło najniższe poziomy w historii, osiągając niewiele ponad 5%. Przejściowe i raczej umiarkowane kłopoty na rynku pracy pojawiły się w związku z falą bankructw na skutek lockdownów w czasie epidemii COVID-19, ale gospodarka szybko powróciła na ścieżkę wzrostu i bezrobocie znowu spadło. Jednocześnie w całym okresie 1990-2021 było widoczne bezrobocie sezonowe w okresie zimowym.

Wartym wspomnienia jest fakt, iż Polska zmaga się stale z problemem bezrobocia ukrytego. Faktycznie pojęcie to odnosi się do całego okresu PRL, kiedy gospodarkę charakteryzował przerost zatrudnienia wobec potrzeb. Bezrobocie strukturalne lat 90-tych jest właśnie efektem jego wcześniejszego ukrywania w państwowych przedsiębiorstwach. W latach 90-tych i na początku XXI wieku próbowano tuszować problem bezrobocia, wysyłając bezrobotnych na renty i wcześniejsze emerytury. Z kolei w latach 2009-2014 bezrobocie częściowo ukrywano znacząco zwiększając zatrudnienie w sektorze publicznym.

Zmiana bezrobocia w Polsce 2004 r. i 2017 r. według powiatów

Źródło: Skuteczneraport.pl; https://skuteczneraporty.pl/blog/jak-zmienialo-sie-bezrobocie-w-latach-2004-2017/

Mimo ogólnego obniżenia poziomu bezrobocia w całym kraju, wciąż istnieją duże różnice regionalne. Najlepsza sytuacja na rynku pracy od wielu lat jest w Wielkopolsce oraz w sąsiedztwie dużych miast np. Warszawy, Krakowa, Wrocławia i Gdańska, które są uważane za chłonne rynki pracy, tj. zdolne do przyjęcia wielu pracowników. Zła sytuacja na rynku pracy charakteryzuje część powiatów tzw. „Ziem Odzyskanych” (zachodniopomorskie i warmińsko-mazurskie), które mają peryferyjne znaczenie gospodarcze, a w przeszłości borykały się z olbrzymią falą bezrobocia strukturalnego na skutek upadku PGR-ów. Nienajlepsza jest także sytuacja w niektórych powiatach Polski wschodniej, której potencjał gospodarczy jest znacznie niższy niż w sąsiedztwie dużych metropolii.


O ile krótkotrwałe bezrobocie związane z poszukiwaniem lepszej pracy jest zjawiskiem normalnym, to długotrwałe bezrobocie jest poważnym problemem społecznym, które rodzi wiele negatywnych skutków, takich jak:

  • Pogorszenie sytuacji finansowej bezrobotnego i obniżenie jakości życia.
  • Pogorszenie nastroju, utrata wiatry w siebie, problemy ze zdrowiem w tym ze zdrowiem psychicznym.
  • Utrata przez bezrobotnego kontaktu z aktualną wiedzą w wykonywanym zawodzie.
  • Konflikty rodzinne.
  • Popadanie przez bezrobotnych w uzależnienia, zwłaszcza alkoholizm.
  • W skrajnych przypadkach bezdomność bezrobotnych.
  • Ryzyko wzrostu przestępczości na obszarach dotkniętych bezrobociem.
  • Pogorszenie sytuacji finansowej Państwa i samorządów.
  • Osłabienie tempa wzrostu gospodarczego.