Piękno krajobrazów przyrodniczych i kulturowych od zawsze budzi podziw i zainteresowanie człowieka. Na tej bazie rozwija się turystyka krajoznawcza, a wiele państw świata dąży do promocji swoich walorów tak w kraju, jak i za granicą – także Polska. Odpowiedzią na codzienne zagrożenia tych wybitnych walorów, są ukształtowane formy ochrony krajobrazów.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Krajobrazy i środowisko w Polsce

IV Promocja i ochrona krajobrazów w Polsce

1. Rola turystyki krajoznawczej w poznawaniu krajobrazów

Jednym z najczęściej uprawianych rodzajów turystyki jest turystyka krajoznawcza zwana też krajoznawstwem. Pozwala ona turyście na zdobycie wiedzy z rozmaitych dziedzin nauki (oprócz geografii także biologii, historii czy nauk o kulturze). Celem turystyki krajoznawczej jest zaspokojenie ciekawości w zakresie poznania jakiegoś miejsca na świecie, które realizuje się poprzez zwiedzanie. Nieodłącznym elementem turystyki krajoznawczej jest podziwianie piękna krajobrazów przyrodniczych i kulturowych.

Turystyka krajoznawcza może przybierać różne formy, np. turystyki pieszej

Źródło: https://poznajnieznane.pl/wp-content/uploads/2020/10/trekking.jpg

Cechami charakterystycznymi turystyki krajoznawczej są:

  • Dążenie do zaspokojenia ciekawości na temat jakiegoś miejsca i zdobycia na jego temat maksymalnej możliwej wiedzy poprzez osobisty pobyt w tym miejscu.
  • Podziwianie walorów krajobrazowych odwiedzanego miejsca.
  • Aktywny wypoczynek, tj. uprawianie turystyki pieszej, rowerowej, wodnej i innej, gdzie konieczne jest fizyczne zaangażowanie, umożliwiające bardziej dogłębne przeżywanie odwiedzanego miejsca.
  • Wnikliwa obserwacja odwiedzanego otoczenia i doświadczanie przestrzeni za pomocą różnych zmysłów.
  • Powstawanie więzi emocjonalnej turystyki z odwiedzanym obszarem.
  • Zbieranie pamiątek i dokumentacji z odwiedzanych miejsc, np. w postaci fotografii i filmów.

Ważnym elementem turystyki krajoznawczej jest odpowiednia infrastruktura obejmująca: szlaki turystyczne, infrastrukturę drogową, punkty widokowe, tablice informacyjne, drogowskazy itp.

Wieże widokowe są charakterystycznym elementem infrastruktury turystyki krajoznawczej – umożliwiają podziwianie krajobrazu (na zdjęciu wieża widokowa na Wieżycy)

Źródło: https://www.zwiedzajkaszuby.pl/upload/galleries/11/g-800-600-P7144938_.jpg

W celu promocji walorów krajoznawczych powstał szereg organizacji. Najważniejszą z nich jest PTTK czyli Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. Istniejące od 1950 r. stowarzyszenie jest największą organizacją tego typu w Polsce i dysponuje rozbudowaną infrastrukturą np. 20 tys. miejsc noclegowych, szeregiem muzeów regionalnych i opiekuje się 65 tys. km szlaków turystycznych oraz dysponuje wykwalifikowaną kadrą złożoną z przewodników i instruktorów różnego typu (w tym specjalistów turystyki kwalifikowanej). Do PTTK należy 68 tys. członków zrzeszonych w 291 oddziałach regionalnych. Organizacja jest także inicjatorem szeregu wydarzeń, wycieczek i imprez plenerowych. Zasłużeni działacze i przyjaciele organizacji mogą otrzymywać medale i odznaki za swoją działalność.

Logo PTTK

Źródło: https://pttk.pl/images/znak_pttk/znak_PTTK_1100.png

2. Promocja krajobrazów przyrodniczych i kulturowych Polski

System promocji krajobrazów Polski stanowi część całego programu promocji turystycznej kraju. Jest ona adresowana zarówno do mieszkańców Polski (aby lepiej poznali swój ojczysty kraj), jak również obcokrajowców. Promocja walorów odbywa się na kilku poziomach:

  • Poziom jednostki – autopromocja obiektu, np. poprzez stronę internetową, media społecznościowe czy realizowane wydarzenia kulturalne. Dotyczy głównie obiektów kulturowych takich jak muzea czy też zorganizowanych podmiotów ochrony przyrody np. Parków Narodowych.

Promocja w Internecie jest obecnie najskuteczniejszą formą dotarcia do potencjalnych turystów

Źródło: https://www.bdpn.pl/index.php?option=com_virtuemart&page=shop.browse&category_id=0&keyword=&manufacturer_id=0&Itemid=103&orderby=product_name&limit=50&limitstart=15&vmcchk=1
  • Poziom samorządowy – podejmowany przez władze lokalne, w celu wykorzystania potencjału zarządzanych obiektów turystycznych np. miejskich muzeów czy parków, jak również wydarzeń kulturalnych. Oprócz działań podobnych do tych podejmowanych na poziomie samych jednostek, współpracują one ze sobą ze wsparciem finansowym i organizacyjnym samorządu np. poprzez kampanie promocyjne w telewizji czy foldery reklamowe. Jednostki Samorządu Terytorialnego powołują w celach promocji specjalne biura lub wydziały w swoich obrębie urzędów.

Środki wydane na promocję całych regionów sięgają często milionów złotych, a kluczowym punktem jest często logo – symbol samorządu

Źródło: http://www.turystyka.wzp.pl/sites/default/files/styles/atrykul-small/public/logo_duze.jpg?itok=bc96ahln
  • Poziom systemowy (regionalny lub krajowy) – promocja walorów może odbywać się także w trybie podprogowym, np. podczas lekcji w szkole. Omawianie kolejnych obszarów Polski na zajęciach z geografii może wzbudzić zainteresowanie ucznia – potencjalnego turysty – i zachęcić go do odwiedzenia tego miejsca.

Lekcje geografii to naturalne miejsce promocji turystyki

Źródło: Zbiory własne.
  • Poziom rządowy – na szczeblu władz krajowych podejmuje się najczęściej działania ukierunkowane na promocję kraju poza jego granicami, choć państwo może również wspierać organizacje krajowe takie jak np. PTTK. Promocją międzynarodową Polski zajmuje się Polska Organizacja Turystyczna (POT), ale nie zaniedbuje także promocji wewnętrznej. Organizacja podlega ministerstwu odpowiedzialnemu za turystykę (obecnie Ministrowi Rozwoju, Pracy i Technologii). W obrębie swoich działań POT podejmuje:

– Utrzymanie biur promocji w 14 krajach Europy, Azji i Ameryki Północnej, odpowiadających za realizację promocji w 27 państwach.
– Finansowanie promocji w kilku kolejnych krajach z wykorzystaniem agencji PR.
– Współpracę z Lokalnymi Organizacjami Turystycznymi i PTTK, samorządami i instytucjami.
– Organizację wydarzeń, konkursów i imprez ukierunkowanych na promocję wewnętrzną np. Weekend za pół ceny.
– Tworzenie i emitowanie materiałów promocyjnych w krajach, w których stwierdzono potencjał dla rozwoju turystyki do Polski.
– Współpracę z innymi organizacjami międzynarodowymi.

W ramach promocji krajobrazów, wykorzystuje się najnowsze technologie oraz Internet np. do tworzenia wirtualnych przewodników

Źródło: https://visitpoland.online/pl/

3. Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO i Lista Informacyjna

Jednym z najskuteczniejszych sposobów promocji i ochrony walorów krajobrazowych, jest dokonanie wpisu obiektu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Obejmuje ona najznamienitsze obiekty przyrodnicze i kulturowe, których zachowanie dla potrzeb przyszłych pokoleń leży w interesie całej ludzkości. Z tego powodu należy otoczyć je szczególną ochroną i zapewnić możliwość ich podziwiania. Wpis na listę jest możliwy po zatwierdzeniu przez komitet międzynarodowy, a poprzedza go umieszczenie obiektu na Liście Informacyjnej, czyli faktycznej liście obiektów kandydujących do uzyskania wpisu. Obecnie Polska ma 17 wpisanych obiektów i 5 kolejnych kandydujących. Uzyskanie wpisu na listę rodzi wielką szansę na rozwój turystyki wokół wpisanego obiektu, stąd coraz więcej państw świata dąży do umieszczenia na niej swoich obiektów. Obecnie lista liczy ponad 1150 obiektów na świecie i stale rośnie, a na wpis czeka kolejne ponad 1600 obiektów.

Mapa położenia obiektów z listy Światowego Dziedzictwa UNESCO oraz Listy Informacyjnej w Polsce (wykaz obiektów poniżej)

Źródło: Opracowanie własne.

1. Stare Miasto w Krakowie – obiekt wpisany na listę już w 1978 r., obejmuje historyczne centrum skoncentrowane wokół rynku dawnej stolicy Polski.

Źródło: https://sites.google.com/site/unesco9494/home/polska-lista-unesco/stare-miasto-w-krakowie

2. Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni – obejmuje dawne kopalnie soli (obecnie muzea) w podkrakowskich miejscowościach – Wieliczce (na zdjęciu) i Bochni. Wieliczka znajduje się na liście od 1978 r., a wpis uzupełniono o Bochnię w 2013 r.

Źródło: https://readandfly.pl/wp-content/uploads/2020/09/Kaplica-sw-Kingi2-1.jpeg

3. Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940–1945) – zlokalizowany jest w Oświęcimiu oraz wsi Brzezinka pod Oświęcimiem, na liście od 1979 r.

Źródło: https://tvn24.pl/najnowsze/cdn-zdjeciea4fef8ee82d326fb69e1eeb2c4c3dc81-mezczyzni-zabili-owce-pod-brama-obozu-auschwitz-wideo-archiwalne-4469931/dc69352f-8e06-4fb8-942c-3ad04651b0bc_2.jpg

4. Białowieski Park Narodowy – obiekt międzynarodowy (wspólny z Białorusią). Na liście od 1979 r., ze względu na niezwykle istotne dla świata dziedzictwo przyrodnicze oraz obecność żubrów.

Źródło: https://plannawypad.pl/wp-content/uploads/2021/05/rezerwat-pokazowy-zubrow-bialowieza-13.jpg

5. Stare Miasto w Warszawie – jedyny na świecie zrekonstruowany w tej skali obszar historycznej Starówki, faktycznie całkowicie zniszczony w czasie II Wojny Światowej. Na liście od 1980 r.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/60/Plac_Zamkowy_w_Warszawie_widziany_z_wie%C5%BCy_ko%C5%9Bcio%C5%82a_%C5%9Bw._Anny.JPG

6. Stare Miasto w Zamościu – obiekt wpisany na listę ze względu na zachowany charakterystyczny układ urbanistyczno-architektoniczny, jeden z nielicznych takich na świecie. Na liście od 1992 r.

Źródło: https://investin.zamosc.pl/images/Rynek_Wielki_-_foto_-_W_Wjcik.jpg

7. Średniowieczny Zespół Miejski Torunia – obszar historyczny miasta Torunia obejmujący Stare Miasto, Nowe Miasto i Zamek Krzyżacki – gdzie znajduje się szereg zabytków związanych m.in. z Mikołajem Kopernikiem. Na listę wpisany w 1997 r.

Źródło: https://bi.im-g.pl/im/3/9855/z9855093IER,Sredniowieczny-zespol-miejski-Torunia–Torun-zaloz.jpg

8. Zamek w Malborku – jeden z największych zamków w Europie i największa warownia gotycka – ceglana na świecie, dawna stolica Zakonu Krzyżackiego. Na liście od 1997 r.

Źródło: https://pomorskie.travel/wp-content/uploads/2012/04/Zamek-krzyzacki-w-Malborku-fot.-Pomorskie.Travel-M.Ochocki.jpg

9. Manierystyczny zespół architektoniczno-krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy w Kalwarii Zebrzydowskiej – sanktuarium pasyjno-maryjne, jeden z najważniejszych obiektów pielgrzymkowych w Polsce i Europie. Na liście od 1999 r.

Źródło: http://franciszkanska3.pl/uploads//baza%20foto/miejsca/kalwaria_zebrzydowska/DJI_02857.jpg

10. Kościoły pokoju w Jaworze i Świdnicy – dwa obiekty – kościoły protestanckie w Jaworze (na zdjęciu) oraz Świdnicy, największe tego typu obiekty drewniane w Europie. Na liście od 2001 r.

Źródło: https://i1.wp.com/sekulada.com/WordPress3/wp-content/uploads/2019/05/jkp_39.jpg?fit=1920%2C1280&ssl=1

11. Drewniane kościoły południowej Małopolski w Binarowej, Bliznem, Dębnie, Haczowie, Lipnicy Murowanej i Sękowej (na zdjęciu) – zespół obiektów w Małopolsce i na Podkarpaciu, obejmujący 6 drewnianych kościołów katolickich cennych architektonicznie. Na liście od 2003 r.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Sekowa_drewniany_kosciol.jpg/1280px-Sekowa_drewniany_kosciol.jpg

12. Park Mużakowski – park transgraniczny Polsko-Niemiecki nad Nysą Łużycką w miejscowości Łęknica. Obejmuje interesujące obiekty flory oraz zabudowy parkowej. Na liście od 2004 r.

Źródło: https://i.iplsc.com/nowy-zamek-w-bad-muskau-odwiedzamy-obowiazkowo/000928K3BQSUSFTU-C125-F4.jpg

13. Hala Stulecia we Wrocławiu – obiekt widowiskowo-sportowy, zabytek architektury modernistycznej dużej rangi. Na liście od 2006 r.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/Wroclaw_-_Hala_Stulecia_03a.jpg/1920px-Wroclaw_-_Hala_Stulecia_03a.jpg

14. Drewniane cerkwie regionu karpackiego w Brunarach, Chotyńcu (na zdjęciu), Kwiatoniu, Owczarach, Powroźniku, Radrużu, Smolniku, Turzańsku – zespół obiektów w Polsce i na Ukrainie, obejmujący 16 (po 8 w Polsce i na Ukrainie) cerkwi prawosławnych, wykonanych z drewna, cennych zabytków architektonicznych. Wpisu dokonano w 2013 r.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/Chotyniec%2C_cerkiew_Narodzenia_Przenaj%C5%9Bwi%C4%99tszej_Bogurodzicy_%28HB10%29.jpg/1280px-Chotyniec%2C_cerkiew_Narodzenia_Przenaj%C5%9Bwi%C4%99tszej_Bogurodzicy_%28HB10%29.jpg

15. Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach – zespół poprzemysłowych, zabytkowych obiektów związanych z górnictwem metali, na liście od 2017 r.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f2/Zabytkowa_Kopalnia_Rud_Srebronosnych_Tarnowskie_Gory_1_20070627.jpg/1280px-Zabytkowa_Kopalnia_Rud_Srebronosnych_Tarnowskie_Gory_1_20070627.jpg

16. Krzemionkowski region prehistorycznego górnictwa krzemienia pasiastego – rezerwat archeologiczny chroniący zespół neolitycznych kopalń krzemienia pasiastego w Gminie Bodzechów między wsiami Sudół i Magonie koło Ostrowca Świętokrzyskiego. Na liście od 2019 r.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Krzemionki_20150519_6519.jpg/1920px-Krzemionki_20150519_6519.jpg

17. Pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy -międzynarodowy obiekt, obejmujący unikalną przyrodę na terytorium 18 państw, w tym polskiej części Bieszczad. Polska część obszaru wpisana na listę w 2021 r.

Źródło: https://wduecieposwiecie.files.wordpress.com/2018/01/imgp3563-1.jpg?w=700&h=464

Oprócz oficjalnie zatwierdzonych przez UNESCO obiektów, kolejne 5 znajduje się na tzw. Liście Informacyjnej, czyli mają one status formalnych kandydatów do uzyskania wpisu. Są to:

18. Gdańsk – miasto wolności i pamięci – na liście od 2005 r., obejmuje historyczne śródmieście z ul. Długą i obiektami w jej sąsiedztwie.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/05/Gdansk_Centrum_miasta.jpg

19. Kanał Augustowski – kanał wodny łączący Polskę z Białorusią (Biebrza-Niemen), historyczny szlak transportowy o dużym znaczeniu. Na liście od 2006 r.

Źródło: https://hasajacezajace.com/wp-content/uploads/2020/05/DSC01071.jpg

20. Pienińska dolina Dunajca – przełom rzeki Dunajec przez Pieniny na terenie Pienińskiego Parku Narodowego. Na liście od 2006 r.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/67/Prze%C5%82om_Dunajca_a12.jpg

21. Modernistyczne śródmieście Gdyni – przykład budowy zintegrowanej społeczności – fragment Gdyni, obejmujący obszar zabudowy typu modernistycznego w śródmieściu. Na liście od 2019 r.

Źródło: https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_cover/h9/modernizm-gdynia-budynek-plo-ul-10-lutego-24-fot-przemek-kozlowski-4.jpeg

22. Młyn papierniczy w Dusznikach-Zdroju – w przeszłości młyn, a obecnie muzeum papiernictwa w Dusznikach-Zdroju, zabytek techniki. Na liście od 2019 r.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f2/2015_Otoczenie_papierni_w_Dusznikach-Zdroju_01.JPG/1280px-2015_Otoczenie_papierni_w_Dusznikach-Zdroju_01.JPG

4. Zagrożenia i formy ochrony walorów krajobrazowych w Polsce

Krajobraz podlega ciągłym zagrożeniom, wynikającym z zachodzących procesów antropogenicznych. Prowadzą one do zmiany charakteru powiązań między elementami krajobrazu oraz przekształcenia krajobrazu naturalnego lub harmonijnego w kulturowy. Do głównych zagrożeń dla krajobrazu należą:

  • Rozwój działalności rolniczej, w szczególności pozyskiwanie nowych terenów uprawnych kosztem lasów.
  • Postępująca urbanizacja, zwłaszcza rozlewanie się miast w procesie suburbanizacji i przekształcanie obszarów względnie dotychczas niezmienionych w przedmieścia.
  • Rozwój infrastruktury transportu, w szczególności dużych obiektów punktowych (np. lotnisk) oraz wielopasmowych obiektów liniowych np. autostrad.
  • Uprzemysłowienie obszarów dotychczas pozbawionych funkcji przemysłowej np. rozwój górnictwa na skutek odkrycia nowych złóż surowców.
  • Prowadzenie niezrównoważonej turystyki.

Ochrona krajobrazu jest w Polsce na wysoko rozwiniętym poziomie instytucjonalno-prawnym. Najważniejszym aktem prawnym są Ustawa o ochronie przyrody oraz tzw. Ustawa Krajobrazowa (faktycznie szereg aktów wykonawczych zmieniających inne przepisy). Ustawa o ochronie przyrody wymienia szereg form prawnej ochrony przyrody w tym także krajobrazu, np. parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu czy zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, krajobraz jest jednak także przedmiotem ochrony jako całość lub w wybrane jego składniki w innych formach ochrony przyrody (np. parkach narodowych, pomniki przyrody itp.).

Wśród konkretnych działań w zakresie ochrony krajobrazów wymienia się najczęściej 3 metody działania:

  • Działania konserwatorskie – nastawione na zachowanie stanu aktualnego i zapobieganie zmianom. W celu ich realizacji wykorzystuje się rozmaite formy prawne ochrony przyrody i krajobrazu, jak również ochronę zabytków.

Elementem ochrony krajobrazu jest ochrona obiektów technicznych poprzez ich wpisanie do rejestru zabytków, co chroni je przed likwidacją i wymusza ich pielęgnację

Źródło: https://foto.cloudgdansk.pl/foto/Otwarcie_budynku_Dyrekcji_Stoczni_Gdanskiej_183179_800px.JPG
  • Działania rekultywacyjne – polegają na przywracaniu wartości użytkowej obszarom wcześniej zdegradowanym, zwłaszcza na skutek prowadzonej działalności przemysłowej (w szczególności górniczej).

Rekultywacja terenu dawnego poligonu wojskowego w kierunku leśnym

Źródło: https://zoledowo.torun.lasy.gov.pl/image/journal/article?img_id=25598165&t=1406704290368
  • Działania kształtujące – ich celem jest uporządkowanie aktualnej sytuacji i zmniejszenie antropopresji w obszarach zagrożonych niekorzystnymi zmianami w krajobrazie. Mogą obejmować np. planowanie przestrzenne czy regulacje ruchu turystycznego.

W ramach działań kształtujących tworzy się np. plan urządzenia lasu

Źródło: https://opole.katowice.lasy.gov.pl/image/image_gallery?uuid=b8fc0b6e-7b2a-4331-904b-f2179fb5492b&groupId=18311&t=1422632911254


Kolejne działania nastawione na ochronę krajobrazu mogą podejmować władze samorządowe. W ich obrębie wyróżnia się:

  • Podejmowanie uchwał krajobrazowych.
  • Tworzenie stref ochrony konserwatorskiej.
  • Tworzenie instytucji zarządzania walorami krajobrazu np. muzeów, parków itp.
  • Ustalanie Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego.
  • Podejmowanie działań zwalczających patologie społeczne np. wandalizm, zaśmiecanie itp.