Przemiany strukturalne przemysłu w Polsce

Przemysł w Polsce przeszedł szereg przemian strukturalnych w ciągu ostatnich 30 lat. Po początkowym okresie kryzysu i restrukturyzacji na początku lat 90-tych, zaczął notować dynamiczny rozwój, a rząd wsparł proces reindustrializacji. Obecnie Polska jest jednym z najważniejszych krajów produkcyjnych Europy.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Gospodarka Polski

III Przemiany strukturalne przemysłu w Polsce

1. Historia uprzemysłowienia Polski

Przypomnij sobie procesy industrializacji, dezindustrializacji i reindustrializacji przemysłu w Polsce

Polska gospodarka przez setki lat oparta była głównie na rolnictwie. I Rzeczpospolita była jednym z najważniejszych światowych producentów żywności, zwłaszcza zboża, którego eksport stanowił ważne źródło dochodów. W tym okresie jedyne przejawy działalności przemysłowej związane były z wydobywaniem niektórych surowców, zwłaszcza górnictwem soli kamiennej w Wieliczce i Bochni, które stanowią kolebkę polskiego przemysłu wydobywczego. Oprócz nich powstawały także lokalne zakłady wytwórcze oraz manufaktury.

Podczas faktycznego okresu industrializacji, który rozpoczął się na wielką skalę w XIX wieku, Polski nie było ponieważ znajdowała się pod zaborami. Każde z trzech państw zaborczych (Rosja, Prusy-Niemcy oraz Austro-Węgry) realizowały inną strategię gospodarczą, ale dla wszystkich tych krajów tereny Polski miały charakter peryferyjny i graniczny, przez co nie były wystarczająco doinwestowane. Najsilniej przemysł rozwinął się w Prusach, gdzie inwestowano zwłaszcza w górnictwo węgla kamiennego na Górnym Śląsku oraz towarzyszące mu hutnictwo. Oprócz tego Prusy dynamicznie rozwijały kolej, co sprzyjało rozwojowi innych zakładów przemysłowych. Rosja prowadziła na terenie Królestwa Kongresowego pewne inwestycje prowadzone z inicjatywy autonomicznych polskich władz. Później rozwijały się one także na skutek prywatnej przedsiębiorczości. Kluczowym obszarem zindustrializowanym było miasto Łódź oparte o przemysł włókienniczy. Najsłabiej rozwijał się przemysł w Galicji, w zaborze Austro-Węgierskim. Dokonano tu jedynie bardziej istotnych inwestycji w wydobycie ropy naftowej, poza tym był to region bardzo zaniedbany.

Po I Wojnie Światowej Polska była krajem bardzo słabo uprzemysłowionym. Rząd dopiero w latach 30-tych podjął bardziej istotne działania na rzecz industrializacji tworząc Centralny Okręg Przemysłowy, obejmujący głównie sektor zbrojeniowy, chemiczny i metalurgiczny. Innymi istotnymi inwestycjami były: budowa portu i stoczni w Gdyni czy budowa Zakładów Azotowych w Tarnowie-Mościcach (dziś Grupa Azoty S.A.). Działania te zostały przerwane przez wybuch II Wojny Światowej, która doprowadziła do bardzo poważnych zniszczeń w przemyśle. Dodatkowym problemem było wywożenie (najpierw przez Niemców, a później przez Rosjan) całych zakładów i ich wyposażenia oraz maszyn z terenu Polski. Po II Wojnie Światowej zniszczone było około 2/3 przemysłu i około połowy maszyn i infrastruktury towarzyszącej.

2. Industrializacja Polski w okresie PRL

Po 1945 r. władzę w Polsce przejęli komuniści, a obowiązującą doktryną gospodarczą stał się socjalizm. Podwaliną tej ideologii jest oparcie się o klasę robotniczą (proletariat), więc robotników pracujących w fabrykach. W związku z tym konieczne było przeprowadzenie uprzemysłowienia na masową skalę, w celu stworzenia tej klasy i przekształcenia rolniczej Polski w socjalistyczny kraj przemysłowy.

W PRL władze na poziomie rządowym decydowały o inwestycjach m.in. w przemyśle, a potem dokonywały tzw. „wizyt gospodarskich”

Źródło: https://d-art.ppstatic.pl/kadry/k/r/1/83/d0/55b10c6ded562_o_medium.jpg

Realizacja polityki gospodarczej PRL odbywała się zgodnie z ideą centralnego planowania w ramach tzw. planów kilkuletnich (plan 3-letni, plan 6-letni, sześć kolejnych planów 5-letnich). Zakładano w nich realizację określonych celów, głównie w zakresie tworzenia zakładów i osiągania wybranego poziomu produkcji. W ten sposób dokonywano inwestycji rządowych w wybranych sektorach (głównie w przemyśle ciężkim). Polityce gospodarczej towarzyszyła wszechobecna propaganda sukcesu.

Propaganda była jednym z najważniejszych elementów polityki gospodarczej PRL

Źródło: https://img1.one.bid/img/1295/215068_7b.jpg?1584192919

W okresie PRL, zwłaszcza w latach 1950-1980, dokonano szeregu inwestycji w przemyśle i faktycznie dokonano wielkiej industrializacji oraz urbanizacji kraju. Głównymi efektami realizowanej polityki gospodarczej było:

• Zwiększenie udziału II sektora gospodarczego w wytwarzaniu PKB z około 25% przed 1945 do ponad 50% w 1980 r.
• Uruchomienie ponad 1600 nowych dużych zakładów przemysłowych zatrudniających ponad 100 osób, głównie w Polsce południowej (zwłaszcza na Górnym Śląsku), oraz kilka tysięcy mniejszych zakładów.
• Wzrost zatrudnienia w przemyśle z około 26% w 1945 do około 39% w 1980 (z około 1,4 miliona do ponad 5,2 miliona zatrudnionych).
• Towarzyszący uprzemysłowieniu wzrost urbanizacji – z około 30% przed II Wojną Światową do ponad 60% przed 1989 r., z wybudowaniem w miastach kilku milionów lokali mieszkalnych.
• Rozwój energetyki i budowa wielu nowych elektrowni, głównie węglowych (w tym m.in. wszystkich największych polskich elektrowni opalanych węglem brunatnym i głównych funkcjonujących obecnie elektrowni opalanych węglem kamiennym).
• Nacjonalizacja przemysłu prywatnego i ponad 90% udział państwowej własności w strukturze produkcji przemysłowej.
• Około 3/4 środków inwestycyjnych lokowano w przemyśle ciężkim.

Szacunkowa struktura branżowa zakładów przemysłowych wybudowanych w latach 1949-1988 według wartości środków trwałych

Źródło: A. Karpiński; http://www2.plp.info.pl/wp-content/uploads/2012/12/Raport-o-przemysle.pdf

W okresie PRL powstały najbardziej znane polskie zakłady przemysłowe, głównie z zakresu przemysłu ciężkiego, wydobywczego i energetyki m.in. Elektrownia Bełchatów, cały Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy, Stocznia Gdańska czy Huta Katowice. Znacznie mniej inwestowano w inne gałęzie przemysłu, ale powstawały też zakłady takie jak np. Kujawskie Zakłady Przemysłu Owocowo-Warzywnego Włocławek 

Z ponad 1600 dużych zakładów wybudowanych w PRL około 1000 funkcjonuje do dziś, np. jedna z największych w Europie – Cementowania Górażdże na Opolszczyźnie

Źródło: https://www.gorazdze.pl/sites/default/files/styles/story_teaser_medium/public/assets/images/10/48/gorazdze_drones-0036.jpg?itok=ojuqMM7r

3. Przemiany strukturalne przemysłu w III RP

Jeszcze w latach 70-tych wydawało się, że przemysł, tak jak cała gospodarka PRL dynamicznie się rozwija. Z czasem jednak okazało się, że sytuacja gospodarcza szybko się pogarsza. Ze względu na wysoki udział przemysłu w wytwarzanym PKB, to właśnie załamanie w przemyśle skutkowało upadkiem całego socjalistycznego systemu, a w konsekwencji transformacją społeczno-gospodarczą zapoczątkowaną w 1989 r.

Do głównych przyczyn upadku przemysłu u schyłku PRL należały:

• Centralne sterowanie alokacją zasobów, często niezgodnie z faktycznymi potrzebami.
• Kierowanie się kryteriami politycznymi przy podejmowaniu strategicznych decyzji, z pominięciem kryteriów ekonomicznych.
• Rażące zacofanie technologiczne i oparcie się o produkcję na kosztownych licencjach zagranicznych, przy jednoczesnej wysokiej szkodliwości dla środowiska naturalnego.
• Niski poziom wydajności pracy, słaba organizacja pracy i rażąco złe zarządzanie przy jednoczesnym nadmiernym zatrudnieniu (ukrywanie bezrobocia).
• Przeinwestowanie przemysłu ciężkiego i niedoinwestowanie przemysłu lekkiego.
• Nierentowność tworzonych zakładów m.in. ze względu na sztuczne zaniżanie cen gotowych wyrobów.
• Powszechne marnotrawstwo zasobów, m.in. brak technologii energooszczędnych z uwagi na tymczasowo niskie koszty energii.
• Eksport wyrobów przemysłowych na rynki zagraniczne z zastosowaniem bardzo niskich cen w celu sztucznego podniesienia ich konkurencyjności.
• Rabunkowa gospodarka surowcowa.

W efekcie tak realizowanej polityki, przemysł znalazł się na krawędzi całkowitego załamania w latach 80-tych. Rozwijane za pieniądze z zagranicznych kredytów zakłady przynosiły mniejsze zyski, niż koszty obsługi długu. W ten sposób PRL wpadł w spiralę zadłużenia, a żeby utrzymać produkcję zakładów, rząd musiał wciąż opłacać importowane licencje i części do wykorzystywanych maszyn. Żeby utrzymać miejsca pracy i zapewnić dostawę produktów na rynek, rząd musiał dotować zakłady przemysłowe. W ten sposób cały system socjalistyczny w istocie zbankrutował. W latach 1989 – 1990 dokonano transformacji gospodarczej i wprowadzono zasady gospodarki rynkowej opartej o konkurencję. Istniejące zakłady były do tych realiów całkowicie nieprzystosowane, zaczęły w krótkim czasie upadać i generować masowe bezrobocie. W celu ratowania miejsc pracy, podjęto procesy restrukturyzacji oraz prywatyzacji zakładów przemysłowych. Część z nich wykupił kapitał zagraniczny. W krótkiej perspektywie czasowej doszło do załamania produkcji, bezrobocia i kryzysu gospodarczego. Wprowadzone zmiany w dłuższej perspektywie poskutkowały jednak znaczącą poprawą sytuacji gospodarczej i znaczącym wzrostem efektywności produkcji przemysłowej.

Struktura własnościowa przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce – porównanie lat: 1987 i 2020

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Największe zmiany w przemyśle dotyczą struktury własnościowej. Jeszcze w 1987 r., więc bezpośrednio przed początkiem transformacji gospodarczej, 98,5% przedsiębiorstw stanowiło własność publiczną – państwową lub spółdzielczą. Na skutek wdrożonych reform gospodarczych, doszło do wyprzedaży przemysłu publicznego i jego sprywatyzowania. Obecnie ponad 99% przemysłu należy do sektora prywatnego. Choć tylko 1,5% wszystkich firm prywatnych jest własnością kapitału zagranicznego, to są to głównie duże przedsiębiorstwa, które dają zatrudnienie około 1/4 pracowników tego sektora.

Skumulowana wartość produkcji przemysłowej i zatrudnienie w II sektorze w latach 1990-2020, przy wartości 100% dla roku 1990

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Mimo istotnego spadku zatrudnienia w II sektorze (31,5% w 2020 r. wobec 35,5% w 1990 r.), wartość sprzedanej produkcji przemysłowej niemal co roku rosła od czasu urynkowienia gospodarki. W 2020 r. było to 530% (wartość skumulowana 1990-2020) względem 100% w 1990 r. (więc ponad pięciokrotnie więcej). Dla porównania przez całe lata 80-te – w warunkach gospodarki socjalistycznej – wartość ta niemal stała w miejscu.

Struktura wielkościowa przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce – porównanie 1987 i 2020 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Znaczące przemiany nastąpiły także w strukturze wielkości zakładów przemysłowych. W 1987 małe zakłady (zatrudniające do 100 pracowników) stanowiły tylko około 13,4% wszystkich w przemyśle. Bardzo dużą grupę stanowiły zakłady wielkie, liczące ponad 1000 pracowników. Dziś sytuacja jest zupełnie inna. W przemyśle, tak jak w całej gospodarce, dominuje sektor małych i średnich przedsiębiorstw (do 250 pracowników), a podmioty zatrudniające do 100 pracowników to niemal 85% wszystkich w tym sektorze (z czego 75% przypada na podmioty najmniejsze – do 49 pracowników). Duże zakłady, liczące ponad 1000 pracowników, stanowią mniej niż 1% zakładów przemysłowych, generują jednak wciąż dużą liczbę miejsc pracy – około 28%, niemal identyczną, jak stanowiące 85% wszystkich – podmioty do 100 pracowników. Takie przemiany ściśle związane są z urynkowieniem gospodarki, gdzie państwowe molochy (wielkie zakłady) słabiej radzą sobie od dynamicznych, małych przedsiębiorstw.

Struktura produkcji sprzedanej przemysłu w Polsce – porównanie lat: 1985 i 2020

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Bardzo istotnie zmieniła się struktura produkcji przemysłowej w Polsce. Po transformacji gospodarczej stopniowo zaczęła spadać rola przemysłu ciężkiego, w tym zwłaszcza wydobycia węgla kamiennego. Cała branża wydobywcza częściowo rekompensowała to wzrostem wydobycia miedzi. Największe zmiany dotknęły przemysł lekki z branży odzieżowej (włókienniczej, skórzanej, obuwniczej), który niemal całkowicie się załamał. Wzrósł za to udział m.in. przemysłu chemicznego oraz drzewno-papierniczego, w tym zwłaszcza produkcja mebli, których Polska jest jednym ze światowych liderów. Duże zmiany dotknęły produkcję maszyn, gdzie znacząco wzrósł udział produktów bardziej zaawansowanych technologicznie między innymi AGD i RTV, kosztem maszyn tradycyjnych. Wzrosło także zróżnicowanie struktury produkcyjnej przemysłu i udział mniejszych, bardziej specjalistycznych branż. Co może być zaskakujące, spadł udział w strukturze przemysłu spożywczego, jednak sama jego wartość znacząco wzrosła. Spadek ten jest spowodowany znaczącym i szybkim wzrostem udziału innych gałęzi przemysłu.

Przemysł przeżył także zmiany przestrzenne. Najsilniejsze zmiany w przemyśle dotknęły wysoko uprzemysłowionych obszarów Polski południowej, zwłaszcza województwa śląskiego – uzależnionych zwłaszcza od przemysłu ciężkiego, w tym górnictwa, oraz dużych i średnich miast, uzależnionych od jednej gałęzi przemysłu lub wręcz jednego zakładu przemysłowego jak np. w przypadku przemysłu lekkiego w Łodzi, czy przemysłu morskiego w Gdańsku. Miasta większe i o bardziej zróżnicowanej strukturze gałęziowej lepiej radziły sobie w okresie transformacji i doświadczyły mniej negatywnych skutków przemian. Także bezpośrednie inwestycje zagraniczne dotyczyły zwłaszcza większych aglomeracji, które rokowały potencjalnie wyższymi zyskami przy większej dostępności siły roboczej. W celu dynamizacji odbudowy przemysłu w mniejszych ośrodkach oraz regionach dotkniętych problemami strukturalnymi, utworzono Specjalne Strefy Ekonomiczne, zachęcające do inwestowania kapitału zagranicznego w zamian za preferencyjne korzyści podatkowe.

Wszystkie bardzo poważne przemiany Polskiego przemysłu rodzą zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki.

Do pozytywnych skutków przemian przemysłowych należą:

• Znaczący wzrost wartości produkcji przemysłowej.
• Znacząca modernizacja przemysłu i rozwój nowych branż opartych o bardziej zaawansowane technologie.
• Wzrost oszczędności w przemyśle, m.in. spadek energochłonności i materiałochłonności, zmniejszenie marnotrawstwa w procesie produkcji.
• Znaczący wzrost wydajności pracy w przemyśle i likwidacja przerostu zatrudnienia – uwolnienie siły roboczej.
• Korzystne przekształcenia struktury gałęziowej przemysłu – zmniejszenie udziału przemysłu ciężkiego (zwłaszcza wydobywczego) na rzecz bardziej dochodowych i mniej szkodliwych dla środowiska branż.
• Napływ kapitału zagranicznego umożliwiający przyspieszenie rozwoju gospodarczego.
• Poprawa stanu środowiska przyrodniczego na skutek zmniejszenia uciążliwości przemysłu – zwłaszcza stanu wód powierzchniowych.
• Zwiększenie dostępności na rynku wewnętrznym wielu istotnych artykułów przemysłowych.
• Poprawa salda handlu zagranicznego za sprawą eksportu bardziej dochodowych wyrobów.
• Korzystniejsza struktura wielkościowa przedsiębiorstw umożliwiająca bardziej efektywne zarządzanie, szybszy rozwój i większą elastyczność wobec zmian potrzeb na rynku.

Do negatywnych skutków przemian przemysłowych należą:

• Masowe bezrobocie na skutek upadku wielu zakładów przemysłowych, których skutki widoczne są do dzisiaj i związane z tym koszty ekonomiczne i społeczne.
• Upadek wielu dobrze prosperujących branż, m.in. przemysłu lekkiego na skutek nieprzystosowania ich do warunków wolnej konkurencji.
• Wyprzedaż majątku publicznego kapitałowi zagranicznemu, często znacząco poniżej jego rzeczywistej wartości i  uzależnienie funkcjonowania przemysłu od kapitału zagranicznego.
• Odpływ zysków z polskiej produkcji przemysłowej do podmiotów zagranicznych.
• Przejęcie kontroli nad „polskimi markami” przez podmioty zagraniczne, utrata „dóbr narodowych”.
• Wzrost koncentracji przemysłu wokół metropolii kosztem mniejszych miejscowości, zwłaszcza w „Polsce B”.

4. Polski przemysł kiedyś i dziś

Mimo kosztów transformacji gospodarczej, Polska przeżywa obecnie renesans przemysłu za sprawą procesu reindustrializacji. Współczesny przemysł Polski jest znacznie bardziej nowoczesny, elastyczny, dynamiczny i dochodowy w porównaniu z tym, jaki odziedziczyła Polska po okresie PRL. Obecnie ocenia się, że koszty przemian strukturalnych w przemyśle, zwłaszcza koszty społeczne – były trudne do uniknięcia w warunkach, w których te zmiany były dokonywane. Obecnie Polska jest jednym z kluczowych krajów przemysłowych Europy, co zawdzięcza m.in:

• Względnie dużą elastycznością rynku pracy.
• Niskimi kosztami produkcji przemysłowej.
• Dużą i szybko rosnącą wydajnością i efektywnością produkcji.
• Dobra jakość tworzonych produktów i wytworzenie się marek cenionych na świecie.
• Dogodnym położeniem geograficznym umożliwiającym handel na wielu kierunkach, w tym m.in. eksport do krajów UE, zwłaszcza do Niemiec.
• Nadmorskie położenie ułatwiające udział w handlu światowym.
• Obecność wszechstronnej grupy pracowników – zarówno słabo wykwalifikowanej siły roboczej jak i kadry specjalistów.
• Korzystne rozwiązania podatkowe sprzyjające inwestycjom zagranicznym, w tym istnienie Specjalnych Stref Ekonomicznych.
• Duże wysiłki rządowe ukierunkowane na rozwój i modernizację przemysłu oraz angażowanie w ten proces dużych nakładów finansowych.
• Dobre zaplecze materiałowe dla rozwoju niektórych branż np. meblarskiej.

Porównanie produkcji wybranych wyrobów przemysłowych w 1985 r. i w 2020 r. w Polsce

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Polska jest obecnie jednym ze światowych liderów produkcji AGD i RTV (1 miejsce w UE), mebli (3 miejsce w UE), autobusów (1 miejsce w UE). Wciąż odgrywamy także istotną rolę w górnictwie – jesteśmy liderem produkcji miedzi w UE oraz mamy drugie miejsce w wydobyciu węgla kamiennego i brunatnego. W 2019 r. Polska zajmowała wysokie 21 miejsce w wartości produkcji przemysłowej na świecie i 7 miejsce w Unii Europejskiej.