Sieć osadnicza składa się z dwóch podstawowych jednostek – miast i wsi. Między tymi jednostkami są jeszcze formy pośrednie, a wszystkie one razem, spowite środkami transportu i łączności tworzą sieć osadniczą.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Ludność

X Rozwój osadnictwa na świecie

1. Rodzaje jednostek osadniczych

W przeszłości uważano, że istnieją tylko dwie podstawowe jednostki osadnicze – miasta i wsie. Obecne zmiany zachodzące na wsi prowadzą jednak do konieczności wyodrębnienia także form pośrednich.

  • Wieś – podstawowa jednostka osadnicza na świecie, cechuje się niewielką gęstością zamieszkania i małym ogólnym zaludnieniem. Podstawowa formą tradycyjnej wiejskiej aktywności zawodowej jest rolnictwo. Dominuje rozproszona zabudowa jednorodzinna, często także zagrodowa. Sieć infrastruktury jest słabo rozwinięta.

Funkcja rolnicza jest typowa dla tradycyjnej wsi

Źródło: https://i0.wp.com/radiowielkopolska.pl/wp-content/uploads/rolnictwo_obornik.jpg?resize=570%2C350
  • Miasto – druga podstawowa jednostka osadnicza na świecie, cechuje się dużą, a czasami olbrzymią gęstością zaludnienia. Ogólna gęstość zaludnienia może być różna – od małej do bardzo dużej (w zależności od wielkości miasta). Podstawowymi formami tradycyjnej miejskiej aktywności zawodowej są przemysł i usługi. Dominuje gęsta i często wysoka zabudowa wielorodzinna, rzadziej jednorodzinna. Sieć infrastruktury jest gęsta i dobrze rozwinięta.

Miasta cechują się gęstą i wysoką zabudową

Źródło: https://regiony.rp.pl/wp-content/uploads/2019/08/AdobeStock_234365885-e1565089327103.jpeg
  • Kontinuum miejsko-wiejskie – forma pośrednia między miastem i wsią powstała w XX wieku na skutek migracji ludności miejskiej na obrzeża miast – do otaczających je wsi. Wieś zmieniła się z tradycyjnej rolniczej, w de facto mini-miasteczko, czyli tak zwaną wieś zurbanizowaną. Znacząco wzrosła gęstość zabudowy, pojawiła się zabudowa wielorodzinna, napłynęły miejskie zwyczaje zachowań oraz powstały typowe dla miast miejsca pracy – przemysłowe i usługowe. W zaniku pozostaje aktywność rolnicza oraz wiejski charakter społeczny. Taka forma jest ściśle funkcjonalnie powiązana z miastem, w orbicie którego pozostaje.

Funkcje typowe dla wsi zanikają w kontinuum miejskowiejskim, a wieś podlega urbanizacji

Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/pw/ACtC-3ca3YNxWuFNFKrmXtgjOHI3V_6lAarguvovB0CBrBqxQykKTdIsWosuoFkY7OPpa8Yt54NewhJlnMI9EhxhipjwwjpMjfhFXoLg0Me4tvD8j4PbCFt_rPzHjM1xe7nL2oQiGTrORTR-bWCu4lBFzlVI=w1254-h940-no?authuser=0

De facto rozróżnienie na miasto i wieś staje się bardzo trudne w XXI wieku. Niektóre wsie liczą wielu mieszkańców i wyglądają jak małe miasteczko, z drugiej strony niektóre obszary nawet dużych miast, są praktycznie pustymi obszarami, wyglądającymi jak wsie. Dlatego o fakcie bycia miastem decydują przede wszystkim względy formalne tj. np. w Polsce jest to posiadanie praw miejskich. Aby jednostka osadnicza była miastem, musi spełnić pewne generalnie wspólne warunki w większości państw świata:

  • Posiadać odpowiednio wysoki poziom zaludnienia
  • Funkcje nierolnicze muszą mieć charakter dominujący
  • W centrum jednostki nie może być zabudowy zagrodowej
  • Musi posiadać odpowiednią infrastrukturę niezbędną dla realizacji typowych funkcji miast
  • Musi uzyskać administracyjny status miasta nadawany przez odpowiednie władze

Wiele wsi na skutek zachodzących w nich zmian zasadniczo zmienia swoje funkcje. Uprawa ziemi i hodowla zwierząt zanikają,

2. Czynniki rozwoju jednostek osadniczych

W przeszłości historycznej znacznie bliższe były sobie czynniki rozwoju miast i wsi i opierały się one głównie na warunkach przyrodniczych. Współcześnie dla miast znacznie istotniejsza jest rola czynnik społeczno-gospodarczych.

Wybrane czynniki lokalizacji i rozwoju miast i wsi – przyrodnicze (niebieskie) i społeczno-gospodarcze (czerwone)

Źródło: Opracowanie własne.

Czynniki przyrodnicze:

  • Ukształtowanie powierzchni – bardzo istotny czynnik z powodu uprawy ziemi lub kształtowania budownictwa. Tylko płaskie lub równinne obszary cechują się zagęszczoną siecią osadniczą, wyjątek stanowią jedynie doliny w górach (są one jednak względnie mało urozmaicone). Czynnik wpływa zarówno na wsie jak i na miasta.
  • Sprzyjający klimat – najlepiej umiarkowany lub podzwrotnikowy. Wpływa na realne możliwości życia w danym miejscu, a także na okres wegetacyjny i zaspokojenie biologicznych potrzeb roślin. Istotny zarówno dla wsi jak i dla miast.
  • Żyzne gleby – czynnik wpływający na dochodowość rolnictwa, bardzo ważny w przypadku lokalizacji wsi.
  • Słodkie wody powierzchniowe – zwłaszcza rzeki i jeziora, stanowią naturalną barierę obronną, dają dostęp do wody pitnej, zapewniają odprowadzenie ścieków oraz stwarzają możliwości transportowe. Ważne zarówno dla wsi i dla miast.
  • Występowanie surowców mineralnych – związane jest z rozwojem górnictwa i przemysłu przetwórczego. Jeden z ważniejszych czynników lokalizacji miast.
  • Bliskość mórz i oceanów – ważna dla rozwoju rybołówstwa, jak również transportu morskiego. Czynnik odgrywa w obu przypadkach inną rolę, ale ważny jest zarówno dla wsi jak i miast.
  • Niski poziom zanieczyszczenia i cisza – czynnik lokalizacji wsi, zwłaszcza podmiejskich, gdzie przenoszą się mieszkańcy zanieczyszczonych i głośnych miast.
  • Duża otwarta przestrzeń – zapewnia niezbędne pola uprawne dla wsi. W przypadku miasta również odgrywa to pewną rolę, ale praktyka dowodzi, że miasta powstają praktycznie w każdych warunkach przestrzennych, a niedobór przestrzeni to typowa miejska cecha.

Czynniki społeczno-gospodarcze:

  • Czynniki historyczne – odgrywają dużą rolę w obecnej lokalizacji i rozwoju w przeszłości licznych jednostek osadniczych. Dotyczą zarówno miast i wsi.
  • Miejsce kultu religijnego – miejsca istotne religijne zlokalizowane są zarówno na wsi jak i w mieście.
  • Rozwój przemysłu – związany z masową urbanizacją, jest jednym z najbardziej typowo miejskich czynników.
  • Rozwój usług – choć usługi występują także na wsi, jest to domena miasta i przykład „umiastowienia” wsi.
  • Walory turystyczne – mogą mieć charakter zarówno agroturystyki jak i turystyki rekreacyjnej w obszarach zupełnie niezabudowanych (należących do jakichś wsi), jak również turystyki z wykorzystaniem infrastruktury miast.
  • Obecność ośrodków edukacyjnych i naukowych – zwłaszcza jednostek wyższego rzędu. Uczelnie wyższe i centra naukowo badawcze lokalizuje się w miastach i przyciągają one do nich.
  • Pełniona funkcja administracyjna – choć niektóre wsie pełnią funkcje administracyjne (np. siedziba gminy) to rzeczywiste znaczenie tego czynnika daje o sobie znać w przypadku miast – wojewódzkich, stołecznych czy o funkcjach międzynarodowych.
  • Położenie w ciągu szlaków transportowych – jeden z najstarszych czynników lokalizacji zarówno miast i wsi, umożliwia połączenie ze światem i zapewnia rozwój miejsc pracy.

3. Zróżnicowanie sieci osadniczej na świecie

Rozmieszczenie miast i wsi jest bardzo silnie zróżnicowane na świecie. Są miejsca, w których skoncentrowana jest olbrzymia liczba jednostek osadniczych, jak i takie – gdzie nie ma ich w ogóle. Świetnie obrazują to zdjęcia satelitarne Ziemi wykonane nocą – widać wtedy, gdzie palą się światła, a gdzie panuje zupełna ciemność.

Ziemia nocą – oświetlenie pochodzi od miast

Źródło: https://www.swiatobrazu.pl/zdjecie/artykuly/346297/100-najbardziej-zaskakujacych-zdjec-swiata-00.jpg

Sieć osadnicza potrafi być także zróżnicowana w obrębie wydawać by się mogło – obszarów o podobnym położeniu. Poniżej seria przykładów.

Zadanie 1

Przeanalizuj poniższe przykłady zróżnicowana sieci osadniczej obszarów położonych na podobnej szerokości geograficznej i wyciągnij wnioski.

1.1. Nevada i Virginia w Stanach Zjednoczonych

Źródło: maps.google.pl

Wnioski: Na pustynnych obszarach Nevady osadnictwo rozwinęło się tylko wzdłuż sieci drogowej, podczas gdy w Virginii sieć osadnicza jest gęsta i równomierna.

1.2. Północny Irak i środkowa Japonia

Źródło: maps.google.pl

Wnioski: Sieć osadnicza w Iraku jest znacznie uboższa i rozwinęła się wzdłuż szlaków komunikacyjnych, podczas gdy w Japonii jest ona gęstsza i koncentruje się na wybrzeżach oraz w dolinach górskich.

1.3. Szwecja i Syberia

Źródło: maps.google.pl

Wnioski: W Szwecji rozwinęła się gęsta sieć osadnicza wzdłuż szlaków komunikacyjnych oraz wokół ośrodka stołecznego nad wybrzeżem Bałtyku, tymczasem w okolicy Bajkału występują tylko pojedyncze jednostki osadnicze, a sieć jest niezwykle uboga.


1.4. Środkowa i wschodnia Australia

Źródło: maps.google.pl

Wnioski: W okolicach jeziora Eyre nie ma prawie w ogóle osadnictwa, mimo istniejącej sieci transportowej, podczas gdy na wschodnim wybrzeżu kraju sieć jest gęsta i zróżnicowana.