Morze rzeźbi powierzchniową warstwę litosfery w strefie brzegowej. W wyniku tej działalności powstają zarówno małe formy przybrzeżne, jak i całe rozległe typy wybrzeży, odnoszące się do wielokilometrowej linii brzegowej.
Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)
Procesy egzogeniczne
VIII Rzeźbotwórcza działalność morza
Obszar objęty działalnością morza wydaje się być niewielki, wszak ogranicza się tylko do nadmorskiego brzegu. Jeżeli jednak zdamy sobie sprawę, że zsumowana linia brzegowa wszystkich kontynentów liczona jest w setkach tysięcy kilometrów, to do naszej wyobraźni powinien przemówić rozmiar przestrzenny tego oddziaływania. Morze oddziałuje jednak nie tylko na sam brzeg, ale nawet na obszary oddalone o dziesiątki kilometrów od plaży. Obszary, których dominujące formy rzeźby terenu powstały w wyniku działalności rzeźbotwórczej morza nazywamy pobrzeżami.
1. Intensywność rzeźbotwórczej działalności morza
Wpływ morza na rzeźbę terenu zależy od:
- Skał budujących brzeg – im bardziej twarde tym mniejsza zdolność morza do rzeźbienia brzegu. Niektóre skały będą też prowadzić do powstawania określonych form terenu np. skały wapienne do nadmorskiego krasu wieżowego.
- Lokalnego ukształtowania powierzchni – nadmorskie góry i wyżyny będą kurczyć zasięg działalności morza i zmieniać lokalny typ wybrzeża.
- Pływów morskich – wysokie pływy będą zwiększały zdolności rzeźbotwórcze morza.
- Klimatu lokalnego – akweny, gdzie oddziałują silne lub ekstremalne wiatry będą znacznie głębiej i intensywniej penetrować strefę brzegową – wzbudzane fale będą wyższe i będą miały większą prędkość, a przez to – siłę.
- Położenia akwenu – niektóre zbiorniki będą cechować się występowaniem określonych zjawisk pogodowych związanych z ich lokalizacją.
2. Erozyjna działalność morza
Niszcząca działalność morza nazywana jest abrazją. Polega ona na stopniowym erodowaniu brzegu morskiego przez nieustannie napierające morskie fale. Proces cechuje się rozpieraniem przez morską wodę szczelin w skałach oraz podmywaniem brzegów. Cały czas występuje też ścieranie skał nabrzeża przez wodę i niesiony przez nią drobny materiał skalny.
Szczególnie podatne na abrazję są wybrzeża wysokie czyli klify (falezy). Uderzające o taki typ brzegu fale podcinają go od spodu, nie tyko porywając fragmenty erodowanej ściany skalnej, ale też przyczyniają się zaistnienia ruchów masowych osłabiając punkt podparcia nabrzeża. Bezpośrednio pod podcinaną ścianą tworzy się nisza abrazyjna, a rozdrobniony i przenoszony materiał ściera i wyrównuje dno tworząc platformę abrazyjną, której przedłużeniem jest platforma akumulacyjna – miejsce osadzania zerodowanych osadów.
Przebieg abrazji – schemat
Źródło: Opracowanie własne – Maksymilian Radwański.
Przebieg abrazji – filmik
Źródło: https://youtu.be/mibARXP5zIc
Na świecie jest wiele przykładów wybrzeży, które znacząco zmieniły się pod wpływem abrazji. Świetnym przykładem są okolice miejscowości Trzęsacz. Znajdują się tam ruiny kościoła, który w średniowieczu znajdował się w 2 kilometry od brzegu morza. W ciągu 600 lat brzeg cofnął się tak mocno, że jedynie dzięki wielkim wysiłkom ochrony przeciwerozyjnej brzegu, udało się jak dotąd zachować jedną ze ścian budynku. Władze gminy Rewal podjęły te korki po zawaleniu kolejnego fragmentu budowli w 1994 r. i na początku XXI wieku brzeg został zabezpieczony opaską brzegową.
Brzeg w Trzęsaczu w 1870 i 2008 r.
Źródło: https://villahoff.pl/wp-content/uploads/2017/09/trzesacz-1870.jpg oraz https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Kościółek_i_plaża_w_Trzęsaczu_-_widok_z_pomostu_-_panoramio.jpg
Oprócz niszczenia wybrzeża wysokiego, fale morskie niszczą także wybrzeże niskie, zbudowane z piaszczystej plaży. Podczas sztormów woda wdziera się głęboko w ląd i odpływając porywa piasek. W ciągu każdego sztormu tony tego materiału są usuwane z brzegu.
3. Akumulacyjna działalność morza
Zawsze, gdy występuje erozja, zniszczony materiał musi zostać także gdzieś zakumulowany. Dochodzi do tego najczęściej na wybrzeżu niskim, gdzie akumulacja przewyższa erozję. W procesie akumulacji powstają min.:
- Plaża – piaszczysty, płaski fragment wybrzeża graniczący bezpośrednio z morzem, mający nieustanny kontakt z wodą morską, często zmieniający swój rozmiar i ukształtowanie.
- Wał brzegowy – graniczny fragment plaży zbudowany z piasków i żwirów, pozostający w bezpośrednim kontakcie z wodą morską i stanowiący czoło plaży.
- Wał burzowy – tylna granica plaży, fragment zbudowany głównie z piasku, nadbudowywany tylko w czasie sztormów, na co dzień pozbawiony kontaktu z woda morską.
Plaża z wałem brzegowym i wałem burzowym
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b6/Plaza_Swinoujscie.jpg/1280px-Plaza_Swinoujscie.jpg
- Rewa – podwodny, zwykle równoległy do brzegu piaszczysty wał przybrzeżny (mielizna) często zalegający bardzo płytko pod wodą. Potrafi ciągnąć się nawet na wiele kilometrów.
Rewa w miejscowości o tej samej nazwie nad Bałtykiem
Źródło: maps.google.pl
- Lido – piaszczysty wał wyrastający ponad poziom morza, w pewnej odległości od brzegu, tworzony przez fale rozbijające się z dala od brzegu i osadzające tam niesiony materiał.
- Laguna – część morza (płytka zatoka) odcięta od właściwego akwenu przez piaszczysty wał, np. lido. Przeważnie ma charakter równoległy do linii brzegowej. Najczęściej mają trwałe lub okresowe połączenie z morzem o niskiej wydajności wymiany wody.
Laguna w Zatoce Meksykańskiej
Źródło: maps.google.pl
- Liman – część morza (płytka zatoka) odcięta od właściwego akwenu przez piaszczysty wał np. lido. Powstają w wyniku odcinania ujściowych odcinków rzek np. przez kosę.
Liman nad Morzem Czarnym
Źródło: maps.google.pl
- Zatoka – pół-otwarty akwen, część morza, oddzielony od jego właściwej części piaszczystym wałem np. kosą. Z reguły jest mniej zasolona i płytsza niż otwarte morze, którego część stanowi.
- Zalew – płytki zbiornik odcięty od morza mierzeją, podobny do zatoki ale zasilany wodami uchodzących do niego rzek. Najczęściej ma niewielkie połączenie z morzem i bardzo słabą wymianę wód. Jest zwykle płytki i słabo zasolony, często silnie zarastający.
- Mierzeja – piaszczysty wał, rodzaj kosy odcinający fragment zatoki morskiej od pełnego akwenu, narastający z obu stron zatoki lub brzegu, albo narastający z jednej strony ale prowadzący do całkowitego lub prawie całkowitego odcięcia zatoki. Mierzeja oddziela od morza zalew, do którego uchodzą rzeki, ma on jednak najczęściej niewielkie połączenie z otwartym morzem. Jeżeli połączenie z morzem zostaje odcięte całkowicie, powstają jeziora przybrzeżne.
Mierzeja Wiślana z Zalewem Wiślanym
Źródło: maps.google.pl
- Kosa – piaszczysty wał podobny do mierzei, ale mający połączenie z lądem tylko z jednej strony (i tylko z jednej strony narastający) oraz nieodcinające całkowicie akwenu, prowadzi do powstawania pół-otwartych zatok.
Kosa Helska nazywana także Mierzeją z widoczną Rewą i Zatokami: Pucką i Gdańską
Źródło: maps.google.pl
Kosy i mierzeje powstają w wyniku oddziaływania prądów przybrzeżnych.
Schemat powstawania mierzei i jeziora przybrzeżnego
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Schemat_powstawania_Mierzei_oraz_j_przybrze%C5%BCnego.svg/1200px-Schemat_powstawania_Mierzei_oraz_j_przybrze%C5%BCnego.svg.png
4. Typy wybrzeży morskich
Istnieje wiele sposobów klasyfikowania typów wybrzeży. Część badaczy proponuje podział na wybrzeża niskie i wysokie, inni – ze względu na genezę na erozyjne i akumulacyjne. Dodatkowo wyróżnia się też wybrzeża pochodzenia organicznego. Wszystkie te klasyfikacje uwzględniono w podziale poniżej.
Wśród wybrzeży akumulacyjnych, niskich wyróżniamy:
- Wybrzeże mierzejowo-zalewowe – powstaje w toku kształtowania mierzei (kosa) za sprawą fal i prądów przybrzeżnych na płytkich morzach. Charakterystycznymi elementami linii brzegowej są: kosa, mierzeje, półwyspy i oddzielane przez nie zatoki i zalewy oraz jeziora przybrzeżne. Taki typ wybrzeża występuje min. w Polsce i w Obwodzie Kaliningradzkim (południowe wybrzeże Bałtyku).
Fragment polskiej części wybrzeża mierzejowo-zalewowego i widok na Półwysep Helski
Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/PqxaXQyXLFnhLQxlERwu9LOILa2fHxXYZ4kZt_eu-zQSl2nsLfXDx3xl6khRoO9NkMMAA74fdL6ecaTDEp8ZSgjR3fd2dEBdMdZ_-Z0Zvcx0NKPZD4Rj1BF8gogVAGsKCPL8CahqkywC3Q oraz https://sites.google.com/site/polskapieknemiejsca/_/rsrc/1426530340659/home/mierzeja-helska/hel.png
- Wybrzeże deltowe – powstaje jako skutek akumulacyjnej działalności rzeki w odcinku ujściowym przy jednoczesnym współudziale wody morskiej. Charakteryzuje się najczęściej silnym rozrostem w głąb akwenu. Cechuje morza o słabych pływach, występuje powszechnie na świecie w miejscach ujść dużych rzek.
Schemat delty i delta Nilu
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/River_delta.svg/400px-River_delta.svg.png oraz https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/NileDelta-EO.JPG
- Wybrzeże limanowe – powstaje przy wspólnym udziale rzek i morza, na skutek odcięcia serii odcinków ujściowych rzek (estuariów) przez piaszczyste wały. Ma charakter prostopadły do linii brzegowej. Występuje min. na północnym brzegu Morza Czarnego.
Wybrzeże limanowe na zdjęciu satelitarnym i Tuzłowskie Limany
Źródło:https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Limans_black_sea_coast.jpeg/220px-Limans_black_sea_coast.jpeg oraz https://ukrainer.net/wp-content/uploads/2019/11/15-94.jpg
- Wybrzeże lagunowe (wattowe) – powstaje w wyniku odcięcia części zatoki morskiej przez piaszczysty wał, ma charakter równoległy do linii brzegowej. Cechuje zbiorniki o dużej amplitudzie pływów min. w Zatoce Meksykańskiej oraz w niektórych akwenach Morza Śródziemnego (Adriatyk, Morze Tyrreńskie), gdzie okresowo, w czasie odpływu odsłania się dno laguny (Watt).
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/La_lagune_de_Venise_%283785161190%29.jpg/1200px-La_lagune_de_Venise_%283785161190%29.jpg oraz http://www.wiking.edu.pl/upload/geografia/images/wybrzeze_lidowo-lagunowe.gif
Dodatkowo w obrębie tej grupy wyróżniamy także wybrzeża narastające, powstające przy udziale organizmów żywych:
- Wybrzeże koralowe – powstaje przy udziale koralowców. Na wyspie wulkanicznej położonej na ocenie lub morzy o wysokich temperaturach, gdy wygasa wulkan – zaczynają porastać go koralowce. Pod ich ciężarem centralna część wyspy wulkanicznej zapada się, ale narastające dalej koralowce tworzą pierścień (zwany atolem) wypełniony wody wewnątrz. Występuje powszechnie na Oceanie Spokojnym.
Schemat powstawania atoli koralowych i przykładowy atol
Źródło: https://ocdn.eu/pulscms-transforms/1/NkQk9kqTURBXy9mZDcwYTE3YjhlODMyYTA1YzY4NWQ5NjU1MDFhYmY0Yy5qcGVnk5UDAyDNA0XNAdaTBc0DFM0BvJMJpmQ0OGNmMgaBoTAB/atol-palmerston.jpg
- Wybrzeże namorzynowe (mangrowe) – nietypowy typ wybrzeża występujący w strefie międzyzwrotnikowej, gdzie las porasta plaże o dużej amplitudzie pływów. Cechuje się obecnością roślinności słonolubnej, z reguły z wyraźnie odsłoniętymi korzeniami, które tworzą plątaninę – gdzie narasta brzeg (z zatrzymanych osadów).
Las namorzynowy (mangrowy) i wybrzeże namorzynowe
Źródło: https://zwierzetainformacje.pl/wp-content/uploads/2017/05/lasy-namorzynowe-zdj%C4%99cie-640×427.jpg oraz https://www.globtroter.pl/zdjecia/kuba/40285_kuba_zapada_kuba.jpg
Wśród wybrzeży erozyjnych, wysokich wyróżniamy:
- Wybrzeże fiordowe – powstaje w wyniku zalania przez wodę morską górskich dolin U-kształtnych utworzonych uprzednio przez lodowiec górski. Cechuje się duża długością i krętością. Fiordy (głębokie, kręte i wąskie zatoki) potrafią wdzierać się wgłąb lądu nawet na dziesiątki kilometrów. Występuje min. w Norwegii na Grenlandii, Alasce, Szkocji i Nowej Zelandii.
Schemat wybrzeża fiordowego i przykład Fiordu w Norwegii
Źródło: http://www.wiking.edu.pl/upload/geografia/images/wybrzeze_fiordowe.gif oraz https://ocdn.eu/pulscms-transforms/1/NkQk9kqTURBXy9mZDcwYTE3YjhlODMyYTA1YzY4NWQ5NjU1MDFhYmY0Yy5qcGVnk5UDAyDNA0XNAdaTBc0DFM0BvJMJpmQ0OGNmMgaBoTAB/atol-palmerston.jpg
- Wybrzeże riasowe – powstaje poprzez zalanie przez morze dolin górskich o przebiegu prostopadłym do linii brzegowej. Doliny górskie znajdują się pod wodą i stają się zatokami, z kolei górskie grzbiety wystające ponad poziom morza – wyspami i półwyspami. Takie wybrzeża można spotkać w Europie, np. w Irlandii i zachodniej Francji (Bretanii).
Wybrzeże riasowe (schemat) i fragment wybrzeża w Bretanii
Źródło: http://www.wiking.edu.pl/upload/geografia/images/wybrzeze_riasowe.gif oraz https://mm.pwn.pl/ency/jpg/583/6/d79i5892.jpg
- Wybrzeże dalmatyńskie – powstaje poprzez zalanie przez morze dolin górskich o przebiegu równoległym do linii brzegowej. Doliny górskie znajdują się pod wodą i stają się zatokami, z kolei górskie grzbiety wystające ponad poziom morza – wyspami i półwyspami. Takie wybrzeże występuje min. w Kalifornii oraz na Morzu Adriatyckim w Chorwacji, a jego nazwa pochodzi od leżącego tam regionu – Dalmacji.
Wybrzeże dalmatyńskie (schemat) oraz fragment chorwackiej Dalmacji (Split)
Źródło: http://www.wiking.edu.pl/upload/geografia/images/wybrzeze_dalmatynskie.gif oraz https://www.enjoysplit.hr/stranice/prikazi_sliku.php?filename=http://www.agency.lastminute-hr.com/objekti/izleti/Flight-dalmatian-islands-02_1521305664.jpg&width=675&height=420
- Wybrzeże szkierowe (szerowe) – powstaje w wyniku zalania przez morze obszaru objętego uprzednim działaniem lądolodu, gdzie występują liczne mutony. Woda morska zalewa tereny niżej położone, a skaliste wzniesienia wystają ponad powierzchnię morza jako wyspy. Jest charakterystyczne dla Skandynawii, zwłaszcza archipelagu Wysp Alandzkich między Szwecją i Finlandią, występuje ponadto w Szkocji oraz na Alasce.
Wybrzeże szkierowe (schemat) i fragment szkieru u wybrzeży Finlandii
Źródło: http://www.wiking.edu.pl/upload/geografia/images/wybrzeze_szkierowe.gif oraz https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Lempisaari%2C_Naantali%2C_Finland..jpg/1200px-Lempisaari%2C_Naantali%2C_Finland..jpg
- Wybrzeże klifowe – powstaje w procesie abrazji, w wyniku erozji brzegu przez falowanie. Efektem jest wytworzenie ścian skalnych bezpośrednio odpadających ku morzu. Występuje min. w Polsce, ale też we Francji (Normandia), Szkocji i wielu innych miejscach.
Klif Orłowski w Gdynii
Brak komentarzy