Powrót do słownika (kliknij aby powrócić)
Zapoznaj się z definicjami poniżej lub wybierz inną literę. Aby szybko znaleźć pojęcie użyj komendy “ctrl + f” lub opcji “znajdź” w swojej przeglądarce. Aktualnie w tej sekcji znajduje się 132 definicji.
Pojęcia (kliknij, aby wyświetlić definicję):
Rodzaj nietypowego opadu atmosferycznego (najczęściej mżawki, ale zjawisko może dotyczyć praktycznie każdego opadu), który wyparowuje przed dotarciem do powierzchni Ziemi. Dzieje się tak, gdy występuje duża różnica wilgotności w różnych warstwach atmosfery. Virga może wystąpić z chmury Stratocumulus (Sc).
Inaczej ued. Sucha dolina rzeczna, które wypełnia się wodą tylko w porze deszczowej (w przypadku rzek okresowych) lub po gwałtownych opadach (w przypadku rzek epizodycznych)
Szczególnie cenny obiekt przyrodniczy, kulturowy lub infrastrukturalny, który przyczynia się do kształtowania atrakcyjności turystycznej danego miejsca.
Graniczny fragment plaży zbudowany z piasków i żwirów, pozostający w bezpośrednim kontakcie z wodą morską i stanowiący czoło plaży.
Tylna granica plaży, fragment zbudowany głównie z piasku, nadbudowywany tylko w czasie sztormów, na co dzień pozbawiony kontaktu z woda morską.
Skała osadowa, która może mieć pochodzenie zarówno organiczne (ze szczątków zwierzęcych) lub chemiczne. Mogą być zarówno białe jak i reprezentować całą paletę barw. Ma szerokie zastosowanie m.in. w budownictwie, przemyśle chemicznym, hutniczym oraz do produkcji nawozów w rolnictwie.
Pyłowy lub gazowy strumień, widziany z Ziemi w postaci łuny (warkocza), uwalniany z komety pod wpływem promieniowania słonecznego. Warkocz gazowy ma kolor niebieski i jest skierowany w stronę przeciwną do słońca, z kolei warkocz pyłowy porusza się zgodnie z trajektorią lotu komety.
Jedna z miar poziomu rozwoju gospodarczego państw, nowy miernik, to wartość PKB pomniejszona o koszty produkcji (obrazuje więc rzeczywisty wzrost poczyniony w toku obróbki półproduktów).
Dolna część litosfery, zaliczana do płaszcza ziemskiego. Zbudowana z perydotytu (magmowa skała głębinowa). Występuje zarówno pod skorupą kontynentalną jak i oceaniczną.
Warstwa zlokalizowanych pod powierzchnią ziemi skał przepuszczalnych wypełnionych wodą, której odpływ od spodu uniemożliwia warstwa skał nieprzepuszczalnych.
Dno morskie w postaci piaszczystej równiny, odsłonięte w czasie odpływu. Występuje wyłącznie na akwenach o dużych pływach.
Wklęsła forma terenu, rodzaj suchej doliny o płaskim, ale wąskim dnie, okresowo lub sporadycznie wypełniającej się wodą. Kształt doliny ma charakter bliższy literze V, ściany z reguły są wysokie i strome
Druga najbliższa Słońcu planeta (108,2 mln km odległości od Słońca), trzecie najjaśniejsze po Słońcu i Księżycu ciało niebieskie widziane z Ziemi. Choć znajduje się dalej od Słońca niż Merkury, dzięki gęstej, złożonej głównie z dwutlenku węgla atmosferze (96,5%) jest najcieplejszą planetą Układu Słonecznego (nawet do 460°C). Tak wysoka temperatura to efekt potężnego efektu cieplarnianego.
Okres podniesienia poziomu wody w rzece względem poziomu średniego.
Brązowa lub czarna skała osadowa pochodzenia organicznego (ze szczątków roślinnych). Może cechować się różna zawartością pierwiastku węgla (od <60% do 99%). Podstawowym zastosowaniem wszystkich jego typów jest spalanie jako paliwo do celów energetycznych i opałowych, ponadto znajduje zastosowanie w przemyśle chemicznym i medycynie.
Jeden z wykorzystywanych surowców energetycznych na świecie. Paliwo stałe pochodzenia roślinnego, zawiera od 62% do 75% pierwiastka węgla. W porównaniu z węglem kamiennym cieszy się znacznie niższą kalorycznością (2000-3000 kcal/kg), dodatkowo jest mokry (i ciężki) i kruchy, przez co nie nadaje się do transportu na duże odległości i cechuje się ogólną małą opłacalnością. Z tych wszystkich powodów, wykorzystuje się go prawie wyłącznie do produkcji energii, a elektrownie opalane tym rodzaje węgla lokuje się w bezpośrednim sąsiedztwie złóż. Jest niezwykle szkodliwy dla środowiska. W przytłaczającej większości przypadków wydobywany jest metodą odkrywkową, ze względu na płytkie zaleganie pod ziemią. Światowe wydobycie w 2018 r. było na poziomie 1 mld 183 mln ton.
Jeden z najważniejszych surowców energetycznych na świecie. Paliwo stałe pochodzenia roślinnego, typ węgla o zawartości od 75% do 98% pierwiastka węgla. Wartość energetyczna paliwa sięga 5000-6000 kcal/kg, a więc dwukrotnie mniej niż ropy naftowej, cechuje się przy tym równie dużą, a w niektórych kwestiach nawet większą szkodliwością dla środowiska. Oprócz wykorzystania w produkcji energii, znajduje zastosowanie w hutnictwie (koks), przy produkcji smoły, barwników i leków. w 2018 roku wydobywano 7 mld 727 mln ton.
Sole kwasu węglowego, budulec niektórych minerałów i skał na Ziemi, złożone z węgla (C) i tlenu.
Jeden z elementów infrastruktury transportu, to miejsce połączenia (skrzyżowania) szlaków transportowych tego samego rodzaju lub różnych rodzajów.
Poziomy ruch powietrza będący wynikiem różnicy ciśnienia. Ponieważ przyroda dąży w sposób naturalny do równowagi, usiłuje wyrównać różnice ciśnienia między ośrodkami wyżu i niżu. Nie jest możliwa sytuacja, by gdzieś powietrze całkowicie zniknęło lub skoncentrowało się w całości w jednym punkcie. Wiatr jest właśnie rozwiązaniem tego problemu. Ponieważ to wyż jest ośrodkiem o nadmiernej ilości powietrza, a niż – ośrodkiem niedoboru, wiatr zawsze wieje z wyżu do niżu (a więc jakby wiał “z góry na dół”). Takie przesuwanie powietrza umożliwia uzupełnianie niedoborów unoszącego się w ośrodku niżowym powietrza. Kierunek wiatru jest odchylony przez siłę Coriolisa. Nazwa wiatru wywodzi się od kierunku, z którego wieje (więc wiatr wiejący ze wschodu to wiatr wschodni itp.).
To lokalny wiatry występujący na zboczach gór, będące efektem różnicy temperatur stoków i doliny górskiej w ciągu dnia i w nocy. Powstaje w ciągu dnia przy bezchmurnej pogodzie. Powietrze na górskich stokach intensywnie się nagrzewa i unosi. Na jego miejsce napływa chłodniejsze powietrze zalegające na dnie doliny górskiej.
To lokalny wiatry występujący na zboczach gór, będące efektem różnicy temperatur stoków i doliny górskiej w ciągu dnia i w nocy. Powstaje w ciągu nocy przy bezchmurnej pogodzie. Ciężkie wychłodzone powietrze zalegające na górskich stokach spływa w dół zgodnie z siłą grawitacji, wypychając cieplejsze powietrze z dna doliny ku górze.
To nietypowy wiatr występujący wyłącznie na obszarach dużego zlodzenia, zwłaszcza na Antarktydzie, w mniejszym stopniu na Grenlandii, Islandii czy na dużych lodowcach górskich. Szczególnie odczuwalny jest na lodowcach szelfowych. Mechanizm powstawania wiatru lodowcowego jest podobny do wiatru bora. Zimne powietrze zalegające nad pokrywą lodową (wyż), spływa grawitacyjnie w dół w kierunku cieplejszego zbiornika (niż). Jest suchy, porywisty i bardzo zimny.
Wiatry o nieregularnym typie zmian, występujące tylko w określonych warunkach terenowych, najczęściej w górach. Zaliczamy do nich: fen, bora, wiatr górski i dolinny, wiatr lodowcowy.
To wiatry o stałej, powtarzalnej zmienności kierunku w rytmie sezonowym (rocznym lub dobowym). Powstają w wyniku różnicy nagrzewania lądu i morza/oceanu. Zaliczamy do nich monsun i bryzę.
To wiatry wiejące przez cały czas, o stałym kierunku. Są skutkiem globalnej cyrkulacji atmosfery w komórce Hadleya. Zaliczamy do nich pasat i antypasat.
Typ wsi, w której jedna główna droga (po której obu stronach zlokalizowane są zabudowania) rozgałęzia się na dwie mniejsze, tworząc układ przypominający literę “Y”. Pola sąsiadują z domostwami.
Linia pozornego zetknięcia sfery niebieskiej z powierzchnią Ziemi, wyznaczająca faktyczną granicę obserwacji możliwej do dokonania z danego miejsca – uwzględniająca przeszkody terenowe, które różnicują pojęcie widnokręgu od pojęcia horyzontu.
Obszar Wszechświata, który jest obserwowalny z Ziemi o średnicy około 92 miliardów lat świetlnych. Z Ziemi obserwowana jest tylko ta część Wszechświata, z której sygnały pochodzą z okresu nie wcześniejszego niż Wielki Wybuch.
Zlodowacenie podziemne występujące w warunkach chłodnego klimatu tundry, zwłaszcza w północnej Azji, Ameryce Północnej i Europie, grunt jest stale lub tymczasowo przemarznięty na pewnej głębokości.
Przedział wiekowy 15 – 64 lat, kiedy podejmuje się aktywność zawodową. Następuje po wieku przedprodukcyjnym i przed wiekiem poprodukcyjnym.
Przedział wiekowy 65 i więcej lat, kiedy aktywność zawodowa dobiega końca i przechodzi się na emeryturę. Następuje po wieku produkcyjnym.
Przedział wiekowy 0 – 14 lat, kiedy pobiera się naukę i nie podejmuje aktywności zawodowej. Poprzedza wiek produkcyjny.
Zagłada większości życia na Ziemi (z różnych powodów – często także w wyniku “impaktu zewnętrznego” czyli np. uderzenia asteroidy), co wymuszało adaptację do nowych warunków i umożliwiało rozwój innych organizmów – w miejsce wymarłych (np. wymieranie Kredowe umożliwiło rozkwit ssaków, które wcześniej były zdominowane przez gady). Wyróżniamy 5 wielkich wymierań:
- Wielkie wymieranie Ordowickie
- Wielkie wymieranie Dewońskie
- Wielkie wymieranie Permskie
- Wielkie wymieranie Triasowe
- Wielkie wymieranie Kredowe
Drugie z pięciu wielkich wymierań, wystąpiło na granicy Dewonu i Karbonu. Szczegóły nie są do końca poznane. Nastąpiła śmierć około 40% organizmów morskich (prawdopodobnie na skutek ochłodzenia wód oceanów).
Piąte i ostatnie z wielkich wymierań, najbardziej znane i najważniejsze z punktu widzenia człowieka (choć nie największe). Nastąpiło na koniec Kredy i zakończyło Erę Mezozoiczną. Śmierć poniosło około 75% żywych organizmów, w tym wszystkie dinozaury oraz amonity. Zdarzenie spowodowane uderzeniem planetoidy o średnicy około 10 km w półwysep Jukatan we współczesnym Meksyku (czego dowodem oprócz śladów w terenie, są także osady Irydu w skałach z tego okresu, który ma pochodzenie kosmiczne). W skutek zagłady wielkich gadów, ssaki mogły rozpocząć ekspansję w następnej Erze – Kenozoiku, a w konsekwencji rozwinął się Homo Sapiens.
Pierwsze z pięciu wielkich wymierań, wystąpiło na granicy Ordowiku i Syluru. Przyniosło śmierć około 85% gatunków. Dokładne powody nie są znane, wśród kilku możliwych przyczyn wymienia się wybuch supernowej i na skutek tego – zniszczenie warstwy ozonowej lub masowe zlodowacenia.
Trzecie z pięciu wielkich wymierań, wystąpiło na koniec Permu i zarazem Ery Paleozoicznej. Największa w historii zagłada, śmierć około 90% lub więcej gatunków. Niejasna przyczyna – prawdopodobnie intensywny wulkanizm i związane z tym zmiany klimatyczne.
Czwarte z pięciu wielkich wymierań, wystąpiło na granicy Triasu i Jury. Zagłada około 80% organizmów morskich (np. liczne ryby i koralowce) oraz wielu gatunków lądowych min. płazów.
Typ wsi o chaotycznym układzie przestrzennym, z wieloma drogami o nieokreślonym przebiegu o zwartej lub luźnej zabudowie. Pola sąsiadują z domostwami.
Jedna z miar poziomu rozwoju gospodarczego państw, wskaźnik wyliczany przez ONZ dla krajów o niskich wartościach HDI. Zastąpił dawny wskaźnik HPI (ang. Human Poverty Index). Wskaźnik MPI określa poziom ubóstwa kraju – im wyższy, tym większe ubóstwo. Do jego obliczenia wykorzystuje się 10 zmiennych, obejmujących zdrowie, edukację i standard życia.
Jedna z dwóch podstawowych jednostek osadniczych, cechuje się niskim zaludnieniem i małą gęstością zaludnienia, obecnością zabudowy zagrodowej oraz rozproszonej zabudowy jednorodzinnej i dominującym udziałem funkcji rolniczych. Zwykle ma słabo rozwiniętą sieć infrastruktury.
Typ wsi, która mimo zachodzących procesów urbanizacji zachowała swój tradycyjny rolniczy charakter, charakteryzuje się raczej rozproszoną zabudową otoczoną polami uprawnymi. Większość mieszkańców takiej wsi znajduje zatrudnienie w rolnictwie, kultywowane są także tradycje regionalne i wiejskie obyczaje.
Typ wsi, najczęściej w bardzo bliskim sąsiedztwie dużego miasta, która za sprawą napływowej ludności z tego ośrodka, zatraciła swój naturalny charakter i została poddana procesom przekształceń społecznych, ekonomicznych i przestrzennych typowych dla miasta, ale administracyjnie pozostaje wsią.
Obejmuje zespół procesów fizycznych, chemicznych i biologicznych prowadzących do powstania zwietrzeliny.
Jeden z trzech rodzajów wietrzenia, obejmuje zarówno wietrzenie fizyczne (mechaniczne) jak i chemiczne, którego źródłem są organizmy żywe (rośliny i zwierzęta). Rycie w ziemi czy kopce utworzone przez krety, są przykładami fizycznego niszczenia skał. Z kolei kwasy wydzielane przez niektóre organizmy, a nawet ich odchody – mogą skutkować zmianą składu chemicznego skał (wietrzenie chemiczne).
Jeden z trzech rodzajów wietrzenia, gdzie oprócz zmiany spoistości skał i ich rozpadu dochodzi także do przekształcenia ich składu chemicznego i tym samym – zmiany ich właściwości zarówno fizycznych jak i chemicznych. Kluczowa w procesie wietrzenia chemicznego jest obecność wody i minerałów.
Rodzajami wietrzenia chemicznego są:
- Rozpuszczanie (solucja)
- Utlenienie (oksydacja)
- Hydroliza
- Uwodnienie (hydratacja)
- Uwęglanowienie (karbonatyzacja) prowadząca także do krasowienia
Jeden z trzech rodzajów wietrzenia, polega na zniszczeniu połączeń między warstwami materiału (np. w skale), prowadząc do jej rozpadu, ale bez zmiany składu chemicznego skał. Najważniejszym czynnikiem tego rodzaju wietrzenia jest temperatura (i jej zmienność), w dalszej kolejności obecność wilgoci w materiale.
Rodzajami wietrzenia fizycznego są:
- Wietrzenie mrozowe (zamróz)
- Wietrzenie słoneczne (insolacja)
- Wietrzenie solne (krystalizacja)
- Wietrzenie ilaste (pęcznienie)
Jeden z rodzajów wietrzenia fizycznego (mechanicznego), polega na pęcznieniu i kurczeniu się skał ilastych pod wpływem obecnej w nich wody. W czasie dostawy wody (opad), objętość skał rośnie (pęcznieją), a wraz z ubytkiem wody (parowanie) skały kruszą się i powierzchnia pęka na mniejszy materiał. Zjawisko to często zachodzi na pustyniach zwanych również ilastymi.
Jeden z rodzajów wietrzenia fizycznego (mechanicznego), zachodzi w warunkach temperatury wahającej się w okolicach 0°C. W temperaturze dodatniej woda (np. z opadu) wypełnia szczeliny w materiale (skałach). Gdy temperatura spada, woda zamarza i przeistacza się w lód, którego objętość jest o około 10% większa od wody. Dochodzi więc do intensywnego rozpierania materiału (skał) i jego pękania. Gdy temperatura ponownie wzrośnie, lód się topi, a wypływająca woda wypłukuje spękany materiał skalny – zwietrzelinę oraz większe fragmenty skał – rumosz skalny (rozpad blokowy). W takim procesie mogą powstawać zarówno drobne jak i większe oderwane bloki materiału (skał).
Jeden z rodzajów wietrzenia fizycznego (mechanicznego), zachodzi w wyniku silnych wahań temperatury na powierzchni skał wynikających ze zmiany ekspozycji na słońce (najczęściej w cyklu dzień-noc). Dodatkowym czynnikiem wzmacniającym jest zróżnicowanie koloru skał. Zgodnie z albedo – skały ciemne pochłaniają więcej energii niż skały jasne. W cyklu zmiennej dostawy energii słonecznej, dochodzi do ciągłych zmian objętości powierzchni skał, a w konsekwencji – utraty spoistości. W przebiegu zjawiska zachodzą dwa rozpady – ziarnisty (rozsypywanie się skały na pojedyncze minerały) oraz łuszczenia (eksfoliacji) czyli oddzielania się i odpadania przypowierzchniowych fragmentów skał. Ze względu na słabe przewodnictwo cieplne – niszczeniu ulega wyłącznie warstwa powierzchniowa skał. W ostatecznym rozrachunku prowadzi to do powstawania owalnych (okrągłych) bloków skalnych. Idealne miejsce dla występowania zjawiska to obszary o dużej amplitudzie temperatury – gorące pustynie, stoki górskie i stepy.
Choć dotyczy obecności w skałach soli, nie prowadzi do zmiany składu chemicznego i zaliczane jest do wietrzenia fizycznego. Spowodowane jest powiększaniem objętości kryształków soli w procesie ich krystalizacji. Jest wynikiem wytrącania wody i wahań temperatury, przez co objętość kryształków zmienia się. Zwiększony nacisk na otaczająca skały prowadzi do ich rozpadu. Oprócz soli proces tego wietrzenia może dotyczyć także innych minerałów.
Określa ile dokładnie wody jest w powietrzu. Mierzymy ją w gramach na metr sześcienny (g/m3).
Określa w ilu procentach w stosunku do maksymalnej pojemności, powietrze (w danej temperaturze) zostało wypełnione wodą.
Jedna ze stref klimatyczno-roślinnych, obejmuje obszar bezpośrednich okolic równika, w strefie klimatu równikowego wybitnie wilgotnego ze stałą temperaturą i wysokimi opadami przez cały rok. Przeważają tam gleby czerwone i czerwono-żółte ferralitowe. Roślinność stanowi bujna dżungla z wysokimi drzewami (np. mahonie i hebanowce) i różnorodnymi epifitami, liany, paprocie, dodatkowo bardzo bogata fauna zwierzęca. Szczególnym przypadkiem jest porastający morskie wybrzeża las namorzynowy (mangrowy), słonolubny i bujny, tworzący specyficzny typ wybrzeża (np. we wschodniej Afryce i północnej Australii, Inodonezji i wschodniej Ameryce Południowej). Las Amazonii nazywany jest lokalnie Selvas.
Lokalna nazwa na Cyklon Tropikalny używana na Oceanie Spokojnym na obszarze Oceanii, zwłaszcza na wschodnim wybrzeżu Australii.
Roślina alimentacyjna (winorośl) należąca do owoców. ma umiarkowane wymagania glebowe, ale dość duże wymagania jeżeli chodzi o nasłonecznienie i wodę (choć potrafią też znosić suszę). Szczególnie spopularyzowane w basenie morza śródziemnego. Światowa produkcja w 2017 r. wyniosła 74 mln ton.
Woda infiltrująca wgłąb skał przepuszczalnych.
Jeden z elementów infrastruktury transportu przesyłowego, typ rurociągu umożliwiający przesył wody.
Jedna z form terenu w biegu górnym rzeki. To progi skalne, które woda pokonuje spadając grawitacyjnie w dół. Niekiedy potrafią być bardzo potężne i rozległe.
Jeden z rodzajów wód wgłębnych o silnym napięciu hydrostatycznym, które ze względu na specyficzny układ warstw przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych skał, są zasilane bezpośrednio przy powierzchni Ziemi, a następnie spływają do głębokich niecek. Wody artezyjskie wybijają na powierzchnie w przeciwieństwie do wód subartezyjskich.
Jeden z rodzajów wód podziemnych według poziomu zalegania, to najczęściej całkowicie odcięte od cyklu hydrologiczne wody reliktowe. W wyniku skomplikowanych procesów geologicznych, wody te znalazły się pomiędzy dwoma grupami warstw nieprzepuszczalnych i tym samym zostały uwięzione. Ze względu na odcięcie od źródeł zasilania mają stałe i nieodnawialne zasoby.
Jeden z rodzajów wód podziemnych według poziomu zalegania, tworzą pierwszą właściwą warstwę wodonośną, zalegając bezpośrednio nad pierwszą ciągłą warstwą skał nieprzepuszczalnych. Ze względu na głębokość zalegania, reagują wolniej niż płytsze wody na zmieniające się warunki atmosferyczne. Mają swobodne zwierciadło, którego wysokość ulega okresowym wahaniom (zwłaszcza po długotrwałych opadach lub suszach). Dzięki przebytej drodze przez strefę aeracji, w procesie infiltracji wody te są oczyszczane, dzięki czemu doskonale nadają się do spożycia.
Jeden z rodzajów wód podziemnych według pochodzenia, skutek wsiąkania wody opadowej i wód powierzchniowych z rzek, jezior i innych.
Jeden z rodzajów wód podziemnych według pochodzenia, efekt skroplenia pary wodnej zawartej w krzepnącej magmie. Często występują w postaci gejzerów i wód termalnych.
Jeden z rodzajów wód podziemnych według pochodzenia, skutek bezpośredniej kondensacji pary wodnej w glebie lub na powierzchni ziemi. Mają małe znaczenie, gdyż łatwo wyparowują, ale stanowią nawet 50% wszystkich wód podziemnych.
Specyficzny rodzaj wód podziemnych o dużej zawartości rozpuszczonych w nich soli mineralnych, których zawartość w jednym litrze wody przekracza 1 gram. Należą do nich:
- szczawy – wody zawierające dwutlenek węgla, wodorowęglany wapnia i sodu lub związki żelaza
- solanki – wody o zawartości soli kamiennej powyżej 15 g/l lub z zawartością soli magnezu
- wody siarczanowe i siarczkowe – zwierają siarkę lub siarczany wapnia i sodu lub siarkowodór
- wody borowe – zawierają bor
- wody jodkowe – zawierają jod
- wody bromkowe – zawierają brom
Jeden z rodzajów wód podziemnych według poziomu zalegania, zalegają bezpośrednio pod powierzchnią ziemi i są silnie uzależnione od warunków atmosferycznych. Mogą tworzyć lokalne podmokłości, najczęściej są też silnie zanieczyszczone a przez to – nienadające się do spożycia.
Jeden z rodzajów wód podziemnych według pochodzenia, to wody odcięte od cyklu hydrologicznego, znajdujące się na znacznych głębokościach, odcięte skałami nieprzepuszczalnymi od wyższych warstw. Są pozostałością dawnych zbiorników powierzchniowych lub odcięte w dalekiej przeszłości wody pochodzenia atmosferycznego. Ich ilość jest stała i nie odnawiają swoich zasobów.
Jeden z rodzajów wód wgłębnych o silnym napięciu hydrostatycznym, ale mniejszym niż w przypadku wód artezyjskich, które ze względu na specyficzny układ warstw przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych skał, są zasilane bezpośrednio przy powierzchni Ziemi, a następnie spływają do głębokich niecek. Wody subartezyjskie nie wybijają na powierzchnie w przeciwieństwie do wód artezyjskich.
Specyficzny rodzaj wód podziemnych o wysokiej temperaturze. Nazywamy tak wszystkie wody podziemne, które wypływając na powierzchnię mają temperaturę wyższą od temperatury powietrza w danym miejscu. Pod ziemią, zwłaszcza na obszarach aktywnych wulkanicznie, występują ciepłe wody. Przyjmuje się, że wraz ze wzrostem głębokości o 35 metrów, temperatura wody rośnie o 1°C. Dzieje się tak, ponieważ wnętrze Ziemi – jądro, emituje ciepło. W wielu krajach występują wody o temperaturach wynoszących nawet kilkadziesiąt stopni Celsjusza, które wykorzystuje się do produkcji energii geotermalnej.
Pas 12-mil morskich od brzegu państwa-właściciela, część morza przynależąca do danego kraju, na którym posiada ono niemal całkowitą władzę, za wyjątkiem wstrzymania prawa do swobodnej żeglugi przez to terytorium.
Jeden z rodzajów wód podziemnych według poziomu zalegania, obejmują w zasadzie dwa rodzaje wód. Pierwszy – będący efektem dalszej infiltracji wód gruntowych przez okno hydrologiczne oraz drugi – wody o silnym napięciu hydrostatycznym (wody artezyjskie i subartezyjskie), które ze względu na specyficzny układ warstw przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych skał, są zasilane bezpośrednio przy powierzchni Ziemi, a następnie spływają do głębokich niecek.
Jeden z rodzajów wód podziemnych według poziomu zalegania, choć znajdują się w strefie aeracji, nie wsiąkają głębiej ze względu na lokalne uwarunkowania skał (tworzące nieckowate układy), w których są zlokalizowane i tym samym zatrzymane.
Forma konfliktu, w której walczące strony należą do tego samego państwa, a rywalizacja dotyczy spraw wewnętrznych danego kraju.
Rosyjska stacja badawcza na Antarktydzie, na której zmierzono najniższą temperaturę na Ziemi: -89,6°C.
Jeden z dwunastu głównych makroregionów rolniczych. Obejmuje Japonię i Koreę Południową. Warunki rozwoju rolnictwa są przeciętne z dużą liczbą ekstremalnych zjawisk naturalnych. Rolnictwo ma charakter intensywny kapitałochłonny z wysoką mechanizacją i bardzo wysokim zużyciem nawozów sztucznych. Głównymi roślinami uprawnymi są: ryż, zboża i rośliny przemysłowe. Głównymi gatunkami zwierząt hodowlanych są: bydło i trzoda chlewna. Zatrudnienie w rolnictwie jest bardzo niskie, a towarowość bardzo wysoka.
Odsetek osób umiejących pisać i czytać ze zrozumieniem prosty tekst dotyczący życia codziennego. Mierzony jako procent populacji danego kraju.
Przeciwieństwo wskaźnika alfabetyzacji, określa procentowy odsetek osób w danej populacji (np. w kraju), który nie potrafi pisać i czytać prostego tekstu ze zrozumieniem.
Liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn w danej populacji. Obliczana jako iloraz liczby kobiet przez liczbę mężczyzn pomnożony razy 100.
Procentowa miara udziału lasów w ogólnej powierzchni terenu, obliczana poprzez podzielenie powierzchni lasów przez powierzchnię obszaru odniesienia.
Liczba mężczyzn przypadająca na 100 kobiet w danej populacji. Obliczana jako iloraz liczby mężczyzn przez liczbę kobiet pomnożony razy 100.
Jedna z miar poziomu rozwoju gospodarczego państw, wieloaspektowa wypadkowa czterech składowych. Ranking HDI (wartości 0-1) powstaje na podstawie danych o:
– oczekiwanej średniej długości życia
– średniej liczby lat otrzymanego kształcenia osób w wieku 25 lat i powyżej
– oczekiwanej liczby lat edukacji dzieci rozpoczynających naukę
– Dochodzie Narodowym per capita w dolarach amerykańskich według parytetu siły nabywczej
Odsetek dzieci i młodzieży, którzy uczęszczają do szkoły (w grupie wiekowej, która powinna).
Odsetek ludności miejskiej w populacji wybranego obszaru (kraju), obliczany jako iloraz liczby ludności miejskiej przez całkowitą liczbę ludności i podawany w procentach (razy 100%).
Polityka rolna prowadzona przez Unię Europejską, wspólna dla wszystkich państw członkowskich wspólnoty. Opiera się o dopłaty bezpośrednie do posiadanej ziemi rolnej, programy inwestycji i modernizacji rolnictwa i wsi, wspólne cła na żywność spoza wspólnoty oraz limity produkcji rolnej ustanowione w celu utrzymania określonego poziomu cen.
Międzynarodowa organizacja polityczna (o ambicjach także militarnych i gospodarczych) powołana do życia po upadku ZSRR w celu utrzymania bliskich kontaktów politycznych i gospodarczych między dawnymi państwami Związku. Zrzesza obecnie 10 państw po wystąpieniu ze Wspólnoty Gruzji i Ukrainy.
Międzynarodowa organizacja gospodarcza zrzeszająca 4 kraje Ameryki Południowej (Brazylia, Urugwaj, Paragwaj, Argentyna + wykluczona w 2016 Wenezuela) oraz 6 kolejnych stowarzyszonych. Celem jest budowanie strefy wolnego handlu i unii celnej między krajami członkowskimi.
Przeliczana na 1000 mieszkańców statystyczna liczba emigracji w populacji w wybranym okresie czasu, obliczany jako iloraz całkowitej liczby emigracji przez liczbę ludności badanego obszaru i pomnożona razy 1000. Podawany w promilach.
Przeliczana na 1000 mieszkańców statystyczna liczba imigracji w populacji w wybranym okresie czasu, obliczany jako iloraz całkowitej liczby imigracji przez liczbę ludności badanego obszaru i pomnożona razy 1000. Podawany w promilach.
Miara zmiany liczby ludności (przyrost naturalny) przeliczana na 1000 mieszkańców, stosowana w celach porównawczych. Obliczany jako różnica współczynnika urodzeń i współczynnika zgonów. Podawany w promilach.
Miara zmiany liczby ludności (przyrost naturalny) i ruchu ludności (salda migracji) przeliczana na 1000 mieszkańców, stosowana w celach porównawczych. Obliczany jako różnica współczynnika przyrostu naturalnego i współczynnika salda migracji. Podawany w promilach.
Miara ruchu ludności (saldo migracji) przeliczana na 1000 mieszkańców, stosowana w celach porównawczych. Obliczany jako różnica współczynnika imigracji i współczynnika emigracji. Podawany w promilach.
Przeliczana na 1000 mieszkańców statystyczna liczba urodzeń w populacji w wybranym okresie czasu, obliczany jako iloraz całkowitej liczby urodzeń przez liczbę ludności badanego obszaru i pomnożona razy 1000. Podawany w promilach.
Przeliczana na 1000 mieszkańców statystyczna liczba zgonów w populacji w wybranym okresie czasu, obliczany jako iloraz całkowitej liczby zgonów przez liczbę ludności badanego obszaru i pomnożona razy 1000. Podawany w promilach.
Matematyczny sposób określenia położenia punktu na Ziemi. Na opis położenia składa się szerokość i długość geograficzna punktu. Położenie podaje się w stopniach (°), które z kolei dzielą się na minuty (1° = 60′) i sekundy (1′ = 60″). Oprócz wartości numerycznej podaje się także kierunek geograficzny szerokości (N lub S) i długości geograficznej (W lub E).
Inaczej Ocean Światowy, część hydrosfery obejmująca wszystkie oceany i wchodzące w ich skład morza.
Wszystko co fizycznie istnieje, wszelkie formy przestrzeni energii i materii. Wielkość i kształt Wszechświata nie są znane, ale przyjmuje się, że ulega on ciągłemu rozszerzaniu. Wszechświat dzieli się na Supergromady -> Supergromady lokalne -> Lokalne Grupy Galaktyk -> Galaktyki -> Układy planetarne.
Najczęściej stożkowa, górzysta forma terenu, będąca miejscem wydostania się magmy z wnętrza ziemi na powierzchnię pod postacią lawy.
Jeden z typów wulkanów według aktywności. Są aktywne i mogą mieć erupcję w każdej chwili. Stanowią ciągłe zagrożenie.
Jeden z typów wulkanów według aktywności. Ich aktywność była w przeszłości odnotowana, ale obecnie jej nie wykazują (za wyjątkiem ekshalacji), mogą się jednak przebudzić.
Typ wulkanu o erupcji centralnej, w którym stożek wulkaniczny jest łagodnie nachylony. W czasie erupcji z wulkanu wydobywa się wyłącznie lawa, która najczęściej jest zasadowa, przez co krzepnie wolniej i szybko rozlewa się na dużych obszarach. Zajmują najczęściej duże obszary, nierzadko tworząc potężne wulkaniczne wyspy. Takie wulkany występują min. na Hawajach – Mauna Kea i Mauna Loa.
Typ wulkanu o erupcji centralnej, cechuje się budową stożkową, jest stromy. Wulkan charakteryzuje e się gwałtownymi erupcjami, podczas których z wulkanu wydobywa się lawa, gazy oraz materiał piroklastyczny. Wydobywająca się lawa jest kwaśna, przez co cechuje się dużą lepkością i może zastygać już w kraterze, co grozi zapchaniem komina, gwałtowną eksplozją i powstaniem kaldery. Występują w strefach subdukcji, jest ich niewiele. Należy do nich np. czy Gwatemalski Aguan.
Typ wulkanu o erupcji liniowej, gdzie lawa wydobywa się przez szczeliny w skorupie ziemskiej
Jeden z typów wulkanów według aktywności. Ich aktywność nie była notowana w przeszłości, ani nie ma jej obecnie, a świadectwem dawnej działalności jest pozostały stożek wulkaniczny.
Część magmatyzmu, która zachodzi na powierzchni Ziemi. Obejmuje procesy prowadzące do wydostania się magmy na powierzchnię ziemi w postaci lawy oraz związane z tym tworzenie się wulkanów, czyli stożkowych, górzystych form terenu, będących miejscem wydostania się magmy z wnętrza ziemi na powierzchnię.
Typ wybrzeża wysokiego, erozyjnego. Powstaje poprzez zalanie przez morze dolin górskich o przebiegu równoległym do linii brzegowej. Doliny górskie znajdują się pod wodą i stają się zatokami, z kolei górskie grzbiety wystające ponad poziom morza – wyspami i półwyspami. Takie wybrzeże występuje min. w Kalifornii oraz na Morzu Adriatyckim w Chorwacji, a jego nazwa pochodzi od leżącego tam regionu – Dalmacji.
Typ wybrzeża niskiego, akumulacyjnego. Powstaje jako skutek akumulacyjnej działalności rzeki w odcinku ujściowym przy jednoczesnym współudziale wody morskiej. Charakteryzuje się najczęściej silnym rozrostem wgłąb akwenu. Cechuje morza o słabych pływach, występuje powszechnie na świecie w miejscach ujść dużych rzek.
Typ wybrzeża wysokiego, erozyjnego. Powstaje w wyniku zalania przez wodę morską górskich dolin U-kształtnych utworzonych uprzednio przez lodowiec górski. Cechuje się duża długością i krętością. Fiordy (głębokie, kręte i wąskie zatoki) potrafią wdzierać się wgłąb lądu nawet na dziesiątki kilometrów. Występuje min. w Norwegii na Grenlandii, Alasce, Szkocji i Nowej Zelandii.
Typ wybrzeża wysokiego, erozyjnego. Powstaje w procesie abrazji, w wyniku erozji brzegu przez falowanie. Efektem jest wytworzenie ścian skalnych bezpośrednio odpadających ku morzu. Występuje min. w Polsce, ale też we Francji (Normandia), Szkocji i wielu innych miejscach.
Typ wybrzeża niskiego, akumulacyjnego, powstającego przy udziale organizmów żywych – koralowców. Powstaje, gdy na wyspie wulkanicznej położonej na ocenie lub morzy o wysokich temperaturach, wygasa wulkan i zaczynają porastać go koralowce. Pod ich ciężarem centralna część wyspy wulkanicznej zapada się, ale narastające dalej koralowce tworzą pierścień (zwany atolem) wypełniony wody wewnątrz. Występuje powszechnie na Oceanie Spokojnym.
Typ wybrzeża niskiego, akumulacyjnego. Powstaje w wyniku odcięcia części zatoki morskiej przez piaszczysty wał, ma charakter równoległy do linii brzegowej. Cechuje zbiorniki o dużej amplitudzie pływów min. w Zatoce Meksykańskiej oraz w niektórych akwenach Morza Śródziemnego (Adriatyk, Morze Tyrreńskie), gdzie okresowo, w czasie odpływu odsłania się dno laguny (Watt).
Typ wybrzeża niskiego, akumulacyjnego. Powstaje przy wspólnym udziale rzek i morza, na skutek odcięcia serii odcinków ujściowych rzek (estuariów) przez piaszczyste wały. Ma charakter prostopadły do linii brzegowej. Występuje min. na północnym brzegu Morza Czarnego.
Typ wybrzeża niskiego, akumulacyjnego, powstającego przy udziale organizmów żywych – lasów namorzynowych. Nietypowy typ wybrzeża występujący w strefie międzyzwrotnikowej, gdzie las porasta plaże o dużej amplitudzie pływów. Cechuje się obecnością roślinności słonolubnej, z reguły z wyraźnie odsłoniętymi korzeniami, które tworzą plątaninę – gdzie narasta brzeg (z zatrzymanych osadów).
Typ wybrzeża niskiego, akumulacyjnego. Powstaje w toku kształtowania mierzei (kosa) za sprawą fal i prądów przybrzeżnych na płytkich morzach. Charakterystycznymi elementami linii brzegowej są: kosa, mierzeje, półwyspy i oddzielane przez nie zatoki i zalewy oraz jeziora przybrzeżne. Taki typ wybrzeża występuje min. w Polsce i w Obwodzie Kaliningradzkim (południowe wybrzeże Bałtyku).
Typ wybrzeża wysokiego, erozyjnego. Powstaje poprzez zalanie przez morze dolin górskich o przebiegu prostopadłym do linii brzegowej. Doliny górskie znajdują się pod wodą i stają się zatokami, z kolei górskie grzbiety wystające ponad poziom morza – wyspami i półwyspami. Takie wybrzeża można spotkać w Europie, np. w Irlandii i zachodniej Francji (Bretanii).
Typ wybrzeża wysokiego, erozyjnego. Powstaje w wyniku zalania przez morze obszaru objętego uprzednim działaniem lądolodu, gdzie występują liczne mutony. Woda morska zalewa tereny niżej położone, a skaliste wzniesienia wystają ponad powierzchnię morza jako wyspy. Jest charakterystyczne dla Skandynawii, zwłaszcza archipelagu Wysp Alandzkich między Szwecją i Finlandią, występuje ponadto w Szkocji oraz na Alasce.
Jedna akumulacyjnych form eolicznych, usypane przez wiatr piaszczyste wzniesienie. Wydmy mogą mieć różne kształty, ale cechą wspólną wydm jest łagodność nachylenia stoków dowietrznych i znacznie bardziej strome stoki zawietrzne. Wśród rodzajów wydm wyróżniamy:
- Barchan
- Wydmę paraboliczną
- Wydmę poprzeczną
- Wydmę podłużną
- Wydmę gwiaździstą
Jeden z rodzajów wydm tworzonych przez wiatr, powstała z połączenia kilku mniejszych wydm (np. 2 barchanów), występuje na obszarach o zmiennych kierunkach wiatru.
Jeden z rodzajów wydm tworzonych przez wiatr, występuje na pustyniach z obecnością roślinności lub dużych bloków skalnych, jej kształt jest podobny do barchanu, ale w tym przypadku przesunięciu ulega środek wydmy, a unieruchomione przez skały lub roślinność ramiona – pozostają w tyle.
Jeden z rodzajów wydm tworzonych przez wiatr, o kształcie podłużnego wału ułożonego zgodnie z kierunkiem wiatru.
Jeden z rodzajów wydm tworzonych przez wiatr, o kształcie podłużnego wału ułożonego poprzecznie do kierunki wiatru.
Jedna z form powstała na skutek procesu korazji. Oszlifowana powierzchnia skalna, złożona z garbów (słabsze szlifowanie) i zagłębień (silniejsze szlifowanie).
Zwane czasem także nieprecyzyjnie wykluczeniem komunikacyjnym, zjawisko polegające na odcięciu danego miejsca od środków transportu, zwłaszcza publicznego transportu zbiorowego.
Morska strefa wpływów gospodarczych państwa-właściciela. Obejmuje pas 200 mil morskich od brzegu, chyba, że na danym akwenie nie jest możliwe jej wytyczenie (wtedy staje się to przedmiotem osobnego porozumienia). Państwo-właściciel posiada wyłączne prawo eksploatacji zasobów i prowadzenia badań naukowych na tym terenie.
Sztucznie utworzone zagłębienie terenu lub przestrzeń podziemna lub utworzona w górotworze, powstała jako efekt działalności górniczej różnego typu.
Uruchomiona w 1970 r. największa hydroelektrownia w Afryce, zbudowana na rzece Nil, o mocy zainstalowanej 2,1 GW. Budowa tamy poskutkowała dodatkowo utworzeniem Jeziora Nasera o powierzchni 5,3 tys. km2.
To wysokość punktu mierzona od poziomu morza (w metrach nad poziomem morza) – właściwa wysokość punktu.
To wysokość punktu od przyjętego punktu odniesienia (w metrach), najczęściej od miejsca, w którym zaczyna wzrastać wysokość (podnóże góry).
Jedna z form krasu powierzchniowego, miejsce wypływu wód podziemnych z jaskini – źródło krasowe o dużej wydajności.
Jeden z dwóch głównych układów barycznych, zwany także antycyklonem. Powstaje w wyniku osiadania chłodnego powietrza, które opadając ogrzewa się. Nacisk powietrza się zwiększa – powstaje ośrodek o większym ciśnieniu. Ponieważ powietrza opadając ogrzewa się, nie może osiągnąć temperatury punktu rosy – dlatego wyżową pogodę cechuje brak opadów, a nawet brak zachmurzenia (lub małe zachmurzenie). W ośrodku wyżowym ciśnienie rośnie w kierunku centrum układu.
Jedna z wielkich form ukształtowania powierzchni lądów. Są najczęściej rozległe i pagórkowate lub faliste, choć mogą być też zupełnie płaskie. Obejmują obszary o wysokości od 300 do 500 m.n.p.m. o dowolnej wysokości względnej lub wyższe od 500 m.n.p.m., ale o wysokości względnej mniejszej niż 300 metrów.