Stan środowiska naturalnego w Polsce ulega powolnej, ale stałej poprawie. Największe zanieczyszczenia tak powietrza jak i wód czy gleb, związane są rozwojem przemysłu ciężkiego, którego szczyt Polska ma już za sobą. Nowoczesna gospodarka fazy postindustrialnej, coraz większą wagę przykłada do poprawy stanu środowiska.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Krajobrazy i środowisko w Polsce

V Stan środowiska w Polsce

1. Czynniki kształtujące stan środowiska w Polsce w przeszłości i obecnie

Najbardziej istotne przekształcenia środowiska naturalnego w Polsce obserwowaliśmy w okresie PRL, zwłaszcza w latach 70-tych i 80-tych. Przyczynami tych zmian było:

  • Gwałtowne uprzemysłowienie z naciskiem na rozwój silnie szkodliwego dla środowiska przemysłu ciężkiego.
  • Rozwój energetyki, w tym budowa niemal wyłącznie elektrowni węglowych.
  • Urbanizacja na olbrzymią skalę i związane z nią przekształcenia przestrzenne.
  • Wzrost zaludnienia Polski i związane z tym większe zużycie zasobów naturalnych dla potrzeb ludności.
  • Znacząca intensyfikacja produkcji rolnej, m.in. na skutek wzrostu zużycia nawozów sztucznych oraz mechanizacji rolnictwa.
  • Kierowanie się interesem politycznym przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych, z całkowitym pominięciem interesu środowiskowego.
  • Stosowanie rabunkowej gospodarki surowcowej z pominięciem zasad zrównoważonego rozwoju.
  • Bardzo niski poziom świadomości ekologicznej społeczeństwa skutkujący m.in. zanieczyszczeniem lasów, nadmiernym zużyciem (wtedy względnie tanich) surowców czy wody.
  • Instalowanie (przy czynnym wsparciu władz) ogrzewania węglowego jako podstawowego źródła ciepła w gospodarstwach domowych.
  • Brak wystarczających działań na rzecz ochrony środowiska w tym inwestycyjnych (np. w oczyszczalnie ścieków), szczególnie w zakresie wód powierzchniowych.

Owoc 45 lat PRL to przede wszystkim potężne zakłady przemysłowe – np. Wielki Piec w Rudzie Śląskiej

Źródło: https://sztuka-architektury.pl/assets/front/images/content/eopbApL2DEgz7O23m0gET45q54L2yPSpAI0pl6V2eWeqvUyL8DJLJBNvZSm3_dji-0012phjpg-image(1000x_).JPG

Dodatkowym elementem wartym wspomnienia jest relatywnie niski stopień ochrony terenów szczególnych. Choć w okresie 1945-1989 powstało 13 z 23 polskich Parków Narodowych, to 7 z nich powstało w latach 50-tych, a w latach 60-tych, 70-tych i 80-tych tylko po 2 w każdej dekadzie. Dla porównania w latach 1990-2001 utworzono kolejne 8 Parków.

Efektem takiego sterowania gospodarką była znacząca degradacja środowiska przyrodniczego we wszystkich jego obszarach. Skutki tych działań w naszym kraju odczuwalne są do dzisiaj, przede wszystkim ze względu na niewystarczające działania na rzecz zmiany istniejącego stanu rzeczy (zwłaszcza w energetyce). Od lat 90-tych podejmowane są jednak istotne i z każdym rokiem coraz większe wysiłki na rzecz poprawy stanu środowiska w Polsce. W ich obrębie można wymienić:

  • Formalne utworzenie Ministerstwa Środowiska w 1999 r. i powierzenie mu zadań adekwatnych do czasów współczesnych.
  • Znaczący rozwój prawodawstwa w zakresie ochrony środowiska m.in. poprzez uchwale Ustawy o Ochronie Przyrody (w obecnym brzmieniu od 2004 r.) oraz szeregu innych aktów związanych ze środowiskiem, krajobrazem oraz fauną i florą.
  • Po wstąpieniu do Unii Europejskiej intensyfikacja działań na rzecz ochrony środowiska i przyjęcie norm środowiskowych i prawnych obowiązujących we wspólnocie.
  • Stały wzrost nakładów finansowych na ochronę środowiska.
  • Znaczący wzrost ilości i powierzchni obszarów objętych różnymi formami ochrony przyrody.
  • Restrukturyzacja przemysłu i odchodzenie od przemysłu ciężkiego w kierunku nowych technologii i przemysłu lekkiego.
  • Powolne, ale jednak sukcesywne zmiany w strukturze produkcji energii – odchodzenie od węgla na rzecz OZE i być może energetyki jądrowej.
  • Dofinansowanie oraz prawne wymuszenie zmiany sposobu ogrzewania domów z węglowego na gazowe lub inne mniej szkodliwe dla środowiska.
  • Wybudowanie wielu nowych oczyszczalni ścieków, rozbudowa już istniejących i ograniczenie emisji zanieczyszczeń do wód powierzchniowych.
  • Wprowadzenie faktycznego obowiązku segregacji odpadów oraz systemu ich odbioru i składowania.
  • Podnoszenie świadomości ekologicznej obywateli przez rozmaite akcje, informatory oraz edukację w szkołach.

Oczyszczalnia ścieków w sąsiedztwie Kielc – podobnie jak wiele innych w Polsce – została rozbudowana do poziomu adekwatnego do potrzeb miasta i okolic dopiero w latach 90-tych.

Źródło: https://wod-kiel.com.pl/temp/zdjecia_kat/31/Oczyszcz_zlotu_ptakaartykul.jpg

Pilnowaniem stanu środowiska w Polsce zajmują się wyspecjalizowane instytucje. Państwowy Monitoring Środowiska to koordynowany przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ) system nadzoru nad stanem środowiska. Obszarem monitorowania objęte są:

  • Powietrze
  • Wody powierzchniowe i podziemne
  • Wody przybrzeżne Bałtyku
  • Gleby
  • Hałas
  • Promieniowanie różnego rodzaju
  • Pola elektromagnetyczne
  • Bioróżnorodność

Oprócz monitorowania GIOŚ publikuje także informacje jakościowe na temat stanu środowiska i zmianach jego charakteru i ich przyczynach.

2. Jakość powietrza

Pod względem jakości powietrza w Polsce od lat 80-tych udało się uczynić bardzo niewielki postęp – najmniejszy ze wszystkich obszarów ochrony środowiska. Do głównych problemów wpływających na niską jakość powietrza w naszym kraju należą:

  • Produkcja energii elektrycznej i cieplnej w znakomitej większości w oparciu o węgiel (kamienny i brunatny) – przyczyniająca się do problemu globalnego ocieplenia oraz emisji zanieczyszczeń gazowych i pyłowych na dużą skalę.
  • Obecność dużej ilości zakładów przemysłowych o wysokim stopniu szkodliwości dla atmosfery np. cukrownie czy zakłady celulozowo-papiernicze.

Zakład produkcji celulozy w Kwidzynie przyczynia się do zanieczyszczenia atmosfery

Źródło: https://img.drewno.pl/i/l/11991_1.jpg
  • Niska emisja, czyli ogrzewanie domów i budynków publicznych z użyciem węgla lub drewna przyczyniające się do emisji zanieczyszczeń pyłowych i zjawiska smogu oraz kwaśnych mgieł i kwaśnych deszczy. W tej kwestii podjęto najbardziej zdecydowane działania i sytuacja ulega poprawie. Przykładem skutecznej walki z tym problemem jest Kraków, gdzie zakazano palenia węglem i drewnem. W ciągu dekady uzyskano poprawę jakości powietrza o około 50%.

Smog w Krakowie wciąż występuje, ale sytuacja ulega z roku na rok poprawie

Źródło: https://i.iplsc.com/smog-nad-krakowem/0007O0D9X8AS46J9-C122-F4.jpg
  • Istotny negatywny wpływ na jakość powietrza w Polsce ma cały czas rozwijający się transport samochodowy. Jednak mimo stałego wzrostu ilości samochodów, sytuacja będzie z czasem ulegać poprawie za sprawą wdrożenia nowych technologii ograniczania emisji spalin oraz rozwoju samochodów elektrycznych.
  • Za sprawą dużego zmechanizowania oraz popularności chowu krów w Polsce, pewną, choć nie tak wielką w skali kraju rolę odgrywa rolnictwo.

Mimo podejmowanych wysiłków na rzecz poprawy sytuacji, w Polsce wciąż dochodzi do znaczącej emisji zanieczyszczeń do atmosfery. Do głównych należą:

  • Zanieczyszczenia pyłowe – za ich emisję odpowiadają głównie gospodarstwa domowe oraz działalność przemysłowa (łącznie 60% emisji). Polska zajmuje 14 miejsce w Europie wg. Eurostatu* w zakresie cząstek PM <2,5 μm i 11 w zakresie cząstek PM <10 μm.
  • Tlenki węgla – emitowane głównie przez gospodarstwa domowe i transport (łącznie 80% emisji). Polska zajmuje 7 miejsce w Europie wg. Eurostatu*.
  • Dwutlenek węgla – emitowany głównie przez energetykę i przemysł. Polska zajmuje 10 miejsce w Europie wg. Eurostatu*.
  • Tlenki azotu – emitowane głównie przez transport, elektrownie oraz rolnictwo (łącznie 80% całej emisji). Polska zajmuje 10 miejsce w Europie wg. Eurostatu*.
  • Dwutlenek siarki – emitowany głównie przez elektrownie (50%) oraz w mniejszym stopniu gospodarstwa domowe i przemysł (po 20%). Polska zajmuje 8 miejsce w Europie wg. Eurostatu*.

*Wśród Państw UE i innych objętych badaniem Eurostatu w ilości na jednego mieszkańca na łącznie 33 Państwa objęte pomiarem.

Wartym odnotowania jest fakt, że Polska emituje stosunkowo dużo zanieczyszczeń na mieszkańca w porównaniu z innym krajami. W tym rankingu Polska wyprzedza np. znacznie bardziej uprzemysłowione – Niemcy czy Francję i znajduje się w 10 państw o najwyższej całkowitej emisji gazów cieplarnianych per capita w Europie (wg. danych Eurostatu).

Mapa jakości powietrza w Europie w dniu 1 listopada 2021 r. o godzinie 12:00 (w południe)

Źródło: https://www.eea.europa.eu/themes/air/air-quality-index/index

Zła jakość powietrza dotyczy przede wszystkim niezwykle niebezpiecznych dla zdrowia cząstek PM <2,5 μm. W europejskim rankingu miast o najgorszej jakości powietrza (https://isglobalranking.org), na 100 najbardziej zanieczyszczonych miast znajduje się aż 26 z Polski, w tym Konurbacja Śląska na wysokim, piątym miejscu w Europie, a Warszawa na 20-tym (na 856 miast ujętych w raporcie). 

3. Jakość wód powierzchniowych

Problemem równie poważnym jak zanieczyszczenie powietrza, jest stan wód powierzchniowych. Mimo upływu ponad 30 lat od upadku komunizmu, stan rzek i jezior w Polsce pozostaje w większości zły.

Jakość wody Polskich rzek w 2016 r.

Źródło: https://static.im-g.pl/im/6/26266/m26266966,STAN.png na podstawie danych GIOŚ.

Zanieczyszczenie rzek wynika przede wszystkim z ich wykorzystania jako naturalne odprowadzanie ścieków i odpadów przemysłowych. Choć sytuacja w tym zakresie ulega stałej poprawie, a Wisła przestała być „czarną rzeką”, jakościowe miary stanu wód powierzchniowych jednoznacznie wskazują, że ich jakość jest wciąż zła. Kluczowa poprawa nastąpiła w zakresie ścieków przemysłowych, których ilość emitowana do rzek, zwłaszcza Wisły i Odry – znacząco spadła w ostatnich latach. Wśród głównych zanieczyszczeń polskich rzek, oprócz metali ciężkich (których ilość znacząco spadła w ostatnich latach), kluczową rolę odgrywają odpady komunalne (np. resztki żywności, odchody, szczątki leków i przedmiotów domowego użytku).

Odsetek ludności Polski podłączony do oczyszczalni ścieków według miejsca zamieszkania

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Stale poprawia się stopień podłączenia ludności i obiektów gospodarczych do oczyszczalni ścieków. Na sutek licznych inwestycji w ciągu ostatnich 20 lat odsetek ludności podłączonej wzrósł o prawie punktów procentowych (do około 75%). O ile w miastach był on już wcześniej wysoki, znaczące inwestycje poczyniono zwłaszcza na obszarach wiejskich (3-krotna poprawa). Łącznie w Polsce funkcjonuje ponad 4000 oczyszczalni ścieków, w tym ponad 800 przemysłowych. Jest to jednak wciąż dalece niż wartość, niż dla standardów europejskich. W krajach Europy Zachodniej (np. Holandii) standardem jest 95% i więcej ludności podłączonej do oczyszczalni ścieków.

Duże znacznie w zakresie zanieczyszczenia zarówno wód rzek, jak i jezior ma działalność rolnicza. Nawozy stosowane w celu poprawy efektywności rolnej, dostają się wraz z wodami gruntowymi do rzek i jezior, przyczyniając się do procesu ich eutrofizacji.

Stan wód Polskich jezior w 2019 r.

Źródło: https://www.gios.gov.pl/images/dokumenty/pms/monitoring_wod/Synteza_ocena_stanu_wod_powierzchniowych_2014-2019r.pdf

Zanieczyszczenie wód jezior wiąże się nie tylko z działalnością rolniczą, ale także turystyczną. Olbrzymie ilości osób wchodzących do wody dostarczają licznych zanieczyszczeń biologicznych. Dodatkowo kolejne z nich powstają na skutek pozostawianych na kąpieliskach śmieci. Wreszcie odpady emitowane są także z jednostek pływających, zwłaszcza łodzi motorowych.

4. Jakość gleb

Istnieje szereg zagrożeń środowiska, które wpływają na jakość gleb w Polsce. Część z nich należy uznać za jednoznacznie zdegradowane – są to przede wszystkim te gleby, które ostały się na terenie dużych aglomeracji. Są one często zanieczyszczone odpadami przemysłowymi, w tym metalami ciężkimi. Część gleb położona w sąsiedztwie głównych dróg dostaje się pod wpływ spalin samochodowych. Ogółem jednak odsetek gleb mocno zdegradowanych na skutek ich zanieczyszczenia metalami ciężkimi jest w Polsce niewielki.

Stan zakwaszenia polskich gleb (2015)

Źródło: https://nawozy.eu/upload/leksykon_art/156/075_1_big.jpg

O wiele większym problemem jest niekorzystne gospodarowanie glebami w rolnictwie, przede wszystkim ich nadmierna eksploatacja lub nieprawidłowe nawożenie, albo nieprawidłowa melioracja. Prowadzi to do zakwaszenia gleb, czyli zmiany ich naturalnego odczynu PH. Szacuje się, że w skali kraju około 40% gleb może być nadmiernie kwaśnych, część z nich i tak nie byłaby jednak wykorzystywana przez człowieka (np. na terenach aglomeracji, w górach czy pod powierzchnią lasu). Sytuacja w tej kwestii ulega jednak poprawie, wraz ze wzrostem kompetencji polskich rolników. Co roku dokonuje się też prób rekultywacji obszarów zdegradowanych, na skutek czego rocznie około 1,5 tys. ha gleb poddaje się procesom naprawy.

Innym zagrożeniem gleb jest rozwój urbanizacji i przemysłu, za sprawą czego nawet 4 tys. ha gleb rocznie przeznacza się pod zabudowę. Wraz ze zurbanizowaniem lub industrializacją, ulegają one najczęściej całkowitej degradacji.

5. Inne zagrożenia środowiska

Ważnym problemem środowiska naturalnego w Polsce jest odbiór odpadów. Przez wiele lat w Polsce problemem było skuteczne uszczelnienie systemu w taki sposób, aby zapobiec powstawaniu dzikich wysypisk śmieci. Składowanie odpadów w lasach było poważnym problemem w naszym kraju w latach 90-tych i dwutysięcznych. Przyczyną była próba unikania opłat za ich wywóz.

Składowanie odpadów w lesie było częstym zjawiskiem w przeszłości

Źródło: https://www.pap.pl/sites/default/files/styles/main_image/public/202005/pap_20130621_0IR.jpg?h=a02b8636&itok=1_9PzL0C

Na początku drugiej dekady XXI wieku uchwalono w Polsce tzw. „Ustawę Śmieciową”, która wytyczyła nowe regulacje w zakresie gospodarki odpadami. Na jej skutek udało się znacząco ograniczyć problem dzikich wysypisk śmieci i na poważnie w Polsce rozpoczęło się segregowanie odpadów na dużą skalę. Na skutek wprowadzonych regulacji, przede wszystkim wyższej opłaty za odbiór śmieci niesegregowanych oraz powszechnej edukacji i wzrostu świadomości w tym zakresie, obecnie w Polsce segregowane jest niemal 40% wszystkich opadów (2020), kiedy jeszcze w 2011 było to zaledwie 10%. Wciąż jest to jednak mniej niż wynosi średnia unijna (47,5%), ale sytuacja ulega stałej i dynamicznej poprawie.

Odsetek śmieci segregowanych wśród wszystkich wytworzonych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Oprócz wywozu odpadów bezpośrednio od użytkownika, znaczna poprawa nastąpiła poprzez stworzenie punktów selektywnej zbiórki odpadów funkcjonujących bezpośrednio przy wysypiskach śmieci. Każdy obywatel, najczęściej za darmo, może przywieźć na wysypisko rozmaite odpady – od leków, przez elektronikę a kończąc na materiałach budowlanych. Powstałe i zmodernizowane składowiska od lat generują jednak inny problem – są przyczyną nieprzyjemnych zapachów. Powszechnie znany jest przykład Gdańskich Szadółek, gdzie ze względu na dominujące wiatry zachodnie, brzydkie zapachy przenoszone są wprost na osiedla mieszkaniowe.

Lokalizacja wysypiska na zachód od centrum Gdańska nie jest korzystna dla lokalnej społeczności

Źródło: https://foto.cloudgdansk.pl/foto/Wysypisko_Szadolki_2331_800px.JPG


Innym problemem polskiego środowiska jest hałas. Mimo, iż istnieją restrykcyjne przepisy w teorii chroniące ludność zarówno przed emisją z transportu czy przemysłu jak i emisją pochodząca od osób indywidualnych, w praktyce często są one ignorowane. Ponadto wiele inwestycji, np. budowanych lotnisk, powstaje w miejscach w których w oczywisty sposób będą one narażać ludność lokalna na zakłócanie spokoju.