Czynniki rozwoju rolnictwa

Rozwój rolnictwa uzależniony jest od szeregu czynników, które zasadniczo dzielą się na dwie grupy: czynniki przyrodnicze oraz czynniki pozaprzyrodnicze. Wpływ elementów z obu grup jest zróżnicowany.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Rolnictwo

I Czynniki rozwoju rolnictwa

Czynniki rozwoju rolnictwa dzielą się na przyrodnicze oraz pozaprzyrodnicze.

1. Przyrodnicze czynniki rozwoju rolnictwa

Klimat – jest najważniejszym czynnikiem rozwoju rolnictwa wpływającym także istotnie na pozostałe. W obrębie klimatu wyróżnia się jego elementy:

– temperaturę powietrza – najważniejsza zmienna, wpływająca na długość okresu wegetacyjnego, czyli liczbę dni w roku kiedy średnia temperatura powietrza przekracza 5°C co umożliwia rozwój roślinności.
– opady atmosferyczne – a precyzyjniej ich wielkość (w milimetrach) oraz rozkład w ciągu roku.
– nasłonecznienie – czyli ilość energii słonecznej trafiającej do Ziemi mierzonej w watach na metr kwadratowy powierzchni.
– inne zjawiska takie jak występowanie przymrozków oraz obecność wiatrów.

Najkorzystniejsze warunki dla rozwoju rolnictwa występują w klimatach:

– Umiarkowanych ciepłych, szczególnie wilgotnych i przejściowych
– Podzwrotnikowych i zwrotnikowych wilgotnych
– W klimatach umiarkowanych, podzwrotnikowych i zwrotnikowych odmiany monsunowej

Obszary o najkorzystniejszych warunkach klimatycznych dla rozwoju rolnictwa

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RC46OoygtzMlF/6/960/2aoi9Wb5QUBiULPvWdCv7YjgSV1mcCNR.png

Najbardziej niekorzystne warunki dla rozwoju rolnictwa występują w klimatach:

– Polarnych i subpolarnych (rolnictwo w tej strefie prawie zupełnie nie istnieje)
– Podzwrotnikowych i zwrotnikowych suchych (rolnictwo ogranicza się do obszarów rzek lub sztucznie nawadnianych)
– Równikowym wybitnie wilgotnym (nadmierne uwilgotnienie, obecność dżungli, gleby niekorzystnie przekształcone przez warunki klimatyczne)

Gleby – drugi najważniejszy czynnik przyrodniczy rozwoju rolnictwa, częściowo warunkowany przez klimat. Wpływ na przydatność rolniczą gleby ma przede wszystkim jej żyzność.

Najkorzystniejsze gleby dla rozwoju rolnictwa:

– Czarnoziemy i gleby do nich podobne
– Mady rzeczne
– Czarne ziemie

Gleby o średniej przydatności dla rozwoju rolnictwa:

– Gleby cynamonowe
– Gleby kasztanowe
– Gleby brunatne i płowe
– Rędziny

Gleby mało przydatne lub całkowicie nieprzydatne dla rozwoju rolnictwa:

– Gleby bielicowe
– Gleby czerwone, żółte i czerwonożółte
– Gleby bagienne
– Gleby górskie
– Gleby słone
– Gleby pustynne

Warunki wodne – czynnik oparty o występowanie wód powierzchniowych oraz głębokość zalegania wód podziemnych, które mogłyby zostać wykorzystane w rolnictwie. Warunki wodne obszaru mogą ulec poprawie na skutek zabiegów irygacji (sztuczne nawadnianie) oraz melioracji (regulacja stosunków wodnych).
Ukształtowanie powierzchni – dość istotny czynnik informujący o urozmaiceniu rzeźby terenu. Za najlepsze rolniczo uważa się tereny o łagodnym nachyleniu, które nie utrudniają uprawy i nie prowadzą do wypłukiwania gleb (jak na obszarach górskich), ale też nie prowadzą do zalegania wody i tworzenia się podmokłości (obszar płaski). Istotną zmienną wynikającą z ukształtowania powierzchni jest ekspozycja stoku, czyli nachylenie terenu względem konkretnego kierunku geograficznego. Najkorzystniejsze nachylenie będzie odpowiednio: południowe na półkuli północnej i północne na półkuli południowej (ku słońcu). Wydłuża to okres wegetacyjny oraz ilość energii docierającej do roślin.

Kierunek ekspozycji stoku odgrywa bardzo istotne znaczenie

Źródło: https://www.tapeciarnia.pl/tapety/normalne/tapeta-pole-uprawne.jpg

Ze względu na szczególnie korzystne warunki przyrodnicze dla rozwoju rolnictwa można wyróżnić kilka obszarów:

Wielkie Równiny w Ameryce Północnej
Nizina La Platy w Ameryce Południowej
Niziny Europejskie w Europie, zwłaszcza Nizina Czarnomorska
Częściowo basen Morza Śródziemnego
Stepy Azji Środkowej
Nizina Chińska w Azji
Nizina Gangesu w Azji
Dolina i Delta Nilu w Afryce

2. Pozaprzyrodnicze czynniki rozwoju rolnictwa

Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego – obejmuje poziom rozwoju przemysłu oraz poziom rozwoju usług dedykowanych rolnictwu. To jeden z istotniejszych czynników, który pozwala zapewnić nowoczesne maszyny czy środki chemiczne w rolnictwie (część przemysłowa) oraz wsparcie badawczo-rozwojowe i finansowe dla sektora (część usługowa).
Zasoby siły roboczej (pracy) – obejmuje liczbę osób zdolnych do podjęcia pracy w rolnictwie. Czynnik ten odgrywa istotną rolę w państwach opartych o rolnictwo pracochłonne, zależne od liczby rąk do pracy. Nie odgrywa on z kolei zbyt dużej roli w krajach opartych o zmechanizowane rolnictwo.

Odsetek ludności zatrudnionej w rolnictwie według państw w 2017 r.

Źródło: https://ourworldindata.org/employment-in-agriculture

Poziom kultury rolnej – pod tym pojęciem kryje się wiedza i umiejętności rolników związane ze sposobem uprawy ziemi, hodowlą zwierząt, stosowaniem środków ochrony czy specjalistycznego sprzętu. Lepiej wykształceni i mający większą wiedzę rolnicy są znacząco bardziej skuteczni od swoich niewykształconych kolegów.
Struktura agrarna – obejmuje strukturę własnościową oraz wielkościową ziemi rolnej. Wśród form własności ziemi wyróżniamy:

– własność prywatną – to stan, kiedy ziemia należy do rolnika.
– własność spółdzielczą (wspólną) – sytuacja, w której rolnicy tworzą spółdzielnię rolniczą i wspólnie gospodarują ziemią.
– własność publiczna (państwowa) – w takich warunkach ziemia należy do państwa.

Z punktu widzenia skuteczności gospodarowania, najlepsza jest własność prywatna. Dominuje ona w krajach wysokorozwiniętych. Dodatkową formą własności jest dzierżawa czyli wynajem ziemi. W takiej formule w zamian za opłatę – rolnik może użytkować grunty i czerpać z nich korzyści.

W strukturze wielkościowej gospodarstw obowiązuje prosta zasada – im większe gospodarstwo tym bardziej opłacalna produkcja rolnicza. Powierzchnię gospodarstw rolnych mierzy się w hektarach (1 ha = 10 000 m²). Przewaga dużych gospodarstw charakterystyczna jest wysokorozwiniętych państw. W czołówce (setki hektarów) znajdują się m.in.: USA, Rosja, Kanada i Australia. Średniej wielkości gospodarstwa (kilkadziesiąt hektarów), znajdują się w Europie. Najmniejsza powierzchnia gospodarstw (kilka-kilkanaście hektarów) jest charakterystyczna dla Afryki i Azji.

Średnia wielkość gospodarstwa rolnego w państwach świata

Źródło: https://www.researchgate.net/profile/Alisher_Mirzabaev/publication/282846443/figure/fig1/AS:664936854351873@1535544708845/Average-farm-sizes-across-the-world-Source-compiled-from-various-sources-Note-the_W640.jpg

Stopień mechanizacji rolnictwa – czyli średnia ilość maszyn wykorzystywana do uprawy ziemi. Im wyższa tym lepiej.

Liczba traktorów w państwach świata w 2019 r. na 100 km kwadratowych powierzchni

Źródło: https://www.indexmundi.com/facts/indicators/AG.LND.TRAC.ZS

Stopień chemizacji rolnictwa – ilość zużywanych nawozów sztucznych i środków ochrony roślin. Najkorzystniejsza jest sytuacja, gdy zużycie środków chemicznych jest umiarkowane, jednak w niektórych krajach konieczne jest intensywne nawożenie.

Zużycie nawozów sztucznych w kilogramach na hektar w 2015 r. w państwach świata

Źródło: https://ourworldindata.org/fertilizers

Polityka rolna – czynnik ten dzieli się na dwa obszary – polityki krajowej oraz polityki ponadnarodowej związanej z przynależnością do określonych organizacji w tym zwłaszcza Unii Europejskiej. Rządy krajowe mogą:

– Dokonywać skupów interwencyjnych.
– Finansować edukację rolniczą.
– Wspierać rolników w czasie klęsk żywiołowych np. w formie bezzwrotnych pożyczek.
– Kształtować strukturę agrarną.
– Dbać o rozwój społeczno-gospodarczy.
– Podejmować działania promocji zagranicznej wyrobów rolnych.

Istotne znaczenie dla państw członkowskich Unii Europejskiej ma z kolei wspólna polityka rolna UE, która pozbawia kraje członkowskie znacznych możliwości oddziaływania na rolnictwo krajowe. Polityka ta obejmuje:

– Dofinansowanie rolników do każdego hektara ziemi rolnej.
– Limity produkcji wybranych produktów w celu sztucznego podniesienia ich cen.
– Protekcjonalną politykę celną wobec wyrobów rolnych spoza UE.
– Dofinansowanie krajowych programów rozwoju obszarów wiejskich.

Budżet Unii Europejskiej na lata 2021-2027 z zaznaczoną częścią na rolnictwo – blisko 30% wydatków

Źródło: http://online.smartlink.pl/fenm-08-2017/wp-content/uploads/sites/60/2018/07/wykres_1-768×596.png

3. Struktura użytkowania ziemi na świecie

Choć szacuje się, że do rolniczego wykorzystania nadaje się około 60% powierzchni lądowej Ziemi, obecnie jedynie nieco ponad 1/4 powierzchni lądów wykorzystywana jest do intensywnej działalności rolniczej (jako pola uprawne, albo łąki), natomiast kolejne około kilkunastu procent powierzchni lądów jest częściowo lub okresowo wykorzystywanych, albo potencjalnie nadaje się do wykorzystania obecnie.

Struktura użytkowania ziemi na świecie według FAO w 2014 r.

Źródło: http://www.fao.org/news/story/en/item/216144/icode/

Decydujący wpływ na rolnicze wykorzystanie terenu mają warunki przyrodnicze na danym obszarze – roślinność naturalna terenu. Obszary rolne dzieli się na:

Grunty orne (pola uprawne)
Użytki zielone (łąki i pastwiska)
Uprawy trwałe (sady i plantacje)
Nieużytki

Użytkowanie ziemi w 2015 r. na świecie

Źródło: https://essd.copernicus.org/articles/12/1217/2020/essd-12-1217-2020-f03-web.png

Część obszarów nadających się do rolniczego wykorzystania pokryta jest obecnie przez lasy. W celu pozyskania nowych terenów uprawnych oraz łąk i pastwisk, konieczna może być ich wycinka. Postęp technologiczny coraz częściej umożliwia jednak intensywne wykorzystanie terenów do tej pory niewykorzystywanych rolniczo. Dzięki sztucznemu nawadnianiu i nawożeniu, możliwe staje się nawet zagospodarowanie pustyni.

Struktura użytkowania terenu wybranych państw w 2011 r.

Źródło: Wolrd Factbook; https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/

4. Struktura użytkowania ziemi w Polsce

W Polsce wykorzystuje się rolniczo około 47% powierzchni kraju. Wśród użytków rolnych dominują grunty orne (około 3/4 użytków rolnych), relatywnie duży jak na warunki światowe jest udział upraw trwałych (w Polsce są to głównie sady), które stanowią 1,2% powierzchni Polski i około 2,5% powierzchni użytków rolnych.

Struktura użytkowania Ziemi w Polsce w 2019 r.

Źródło: Bank Danych Lokalnych, Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej (2019)

Łączna powierzchnia użytków rolnych ulegała zmniejszaniu się, jednak w ostatnich kilku latach ponownie wzrosła. Jeszcze w 2000 roku było to ponad 19 mln. 140 tys. ha, a obecnie wartość ta jest mniejsza o blisko 380 tys. ha i wynosi 18 mln 760 tys. ha.

Mapa użytkowania ziemi w Polsce

Źródło: https://www.igipz.pan.pl/tl_files/igipz/ZGWiRL/APW/Rozdzial2/2.1.1.Formy_pokrycia_terenu.png

Użytkowanie ziemi w Polsce cechuje duże zróżnicowanie regionalne. Grunty orne dominują w Polsce zachodniej – od Kujaw przez Wielkopolskę aż po Dolny Śląsk. We wschodniej Polsce (Mazury, Podlasie, Podhale, Bieszczady) oraz ponadto na Przedgórzu Sudeckim dominują z kolei użytki zielone. Sady rozmieszczone są w okolicach większych ośrodków miejskich, w szczególności na Mazowszu na południe od Warszawy, ponadto dość licznie w Małopolsce. Lasy koncentrują się na Kaszubach, w województwie lubuskim, na obszarach górskich oraz na ścianie wschodniej.

Udział procentowy gruntów ornych, użytków zielonych, upraw trwałych i lasów w powierzchni gmin w Polsce