Georóżnorodność i bioróżnorodność to dwie wartości naszej planety, które zasługują na szczególne uznanie i ochrona. Georóżnorodność odnosi się do bogactwa nieożywionych elementów przyrody a bioróżnorodność – fauny i flory. Oba zgadnienia zmagają się obecnie z zagrożeniami wynikającymi z ekspansywnej działalności człowieka.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Problemy środowiskowe Świata

VII Georóżnorodność i bioróżnorodność

1. Pojęcie i znaczenie georóżnorodności

Georóżnorodność to pojęcie nieposiadające jednolitej, powszechnie uznawanej definicji naukowej. Pojmowanie geooróżnorodności obejmuje pewne elementy wspólne dla wielu geografów, ale często różni się w szczegółach. Podejmując próbę definicji tego pojęcia należałoby uwzględnić dwa jego podstawowe elementy składowe – geo (geografia, geologia) i różnorodność. Pod pojęciem georóżnorodności można więc rozumiem szeroko pojęte zróżnicowanie krajobrazu, procesów twórczych i funkcji nieożywionego środowiska fizycznogeograficznego danego obszaru z elementami oddziaływania człowieka. W obrębie georóżnorodności dostrzega się elementy takie jak:

  • Procesy endogeniczne (geologiczne) i egzogeniczne (geomorfologiczne) prowadzące do ukształtowania widocznego krajobrazu obszaru;
  • Efekty oddziaływania człowieka na krajobraz obszaru;
  • Wszystkie elementy przyrody nieożywionej: budowę skalną, widoczne formy rzeźby terenu, wody powierzchniowe i pokrywę glebową.

Co ważne, w obrębie georóżnorodności pomija się biosferę (ta należy już do bioróżnorodności).

Jednym z głównych kryteriów obserwowanego geo-krajobrazu jest jego różnorodność. Z punktu widzenia georóżnorodności cenniejsze są takie krajobrazy, które są bardziej zróżnicowane lub w jakiś sposób szczególne. Za wyjątkowe można więc uznać przestrzenie które na przykład:

  • Charakteryzują się wyjątkowością przestrzenną (niepowtarzalnością, unikalnością) krajobrazu fizycznogeograficznego w skali kontynentalnej lub światowej;
  • Obejmują wybitne przykłady elementów rzeźby, budowy geologicznej, pokrywy glebowej lub wód powierzchniowych (np. pod względem ich rozmiaru, kształtu, specyfiki zachodzących procesów itp.);
  • Cechują się nieprzeciętnym zróżnicowanym elementów składowych krajobrazu na niewielkiej powierzchni;
  • Mają charakter kontrastowy tj. obejmują elementy rzadko koegzystujące, których sąsiedztwo może budzić zaskoczenie (np. pustynia nadmorska, wysokie wzniesienie na obszarze równinnym itp.).

Wzgórze Ostrzyca (501 m n.p.m. – stożek wygasłego wulkanu) na Pogórzu Kaczawskim uważane jest za sztandarowy przykład georóżnorodności i jest jednym z obiektów należących do Geoparku Wygasłych Wulkanów – jednego z zaledwie trzech z listy UNESCO w Polsce

Źródło: Paweł Kuźniar; https://pl.wikipedia.org/wiki/Ostrzyca_(Pogórze_Kaczawskie)#/media/Plik:Ostrzyca_01.jpg

2. Ochrona georóżnorodności

Potrzeba ochrony krajobrazu fizycznogeograficznego doprowadziła do stworzenia dwóch głównych form ich konserwacji – geostanowisk oraz geoparków. Czasami mówi się też o geopunktach jako zamienniku geostanowisk.

Mapa geostanowisk z Centralnego Rejestru Geostanowisk w Polsce

Źródło: Centralny Rejestr Geostanowisk Polski, https://geologia.pgi.gov.pl/geostanowiska/

Geostanowisko, geopunkt, geotop – to unikalne miejsce o dużej istotności dla procesów geologicznych lub geomorfologicznych. Najczęściej są to obiekty pojedyncze np. jeden głaz, jedno wzniesienie, czasami zbiory obiektów, rzadziej obiekty przestrzenne (zwykle o niewielkiej powierzchni). Cechują się wysokimi walorami poznawczymi i/lub krajobrazowymi, unikalnymi lub reprezentatywnymi dla danego fragmentu przestrzeni geograficznej. Geostanowiska są w Polsce licznymi obiektami.

Mapa polskich Geoparków (kółka puste w środku) na tle Rezerwatów Biosfery UNESCO (kółka zielone) oraz obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO (kwadraty)

Źródło: Państwowy Instytut Geologiczny; https://www.pgi.gov.pl/component/content/article.html?id=9915:swiatowy-dzien-ziemi-geoparki-w-sluzbie-georoznorodnosci

Geopark jest przestrzennym obiektem, w którym tworzy się narzędzia ochrony i promocji krajobrazu geograficznego ze względu na jakiego unikatowe walory geologicznego (z tego powodu pod pojęciem Geoparku można rozumieć Park Geologiczny). Co ważne, Geopark nie jest odrębną formą ochrony przyrody – najczęściej na jego terenie stosuje się już istniejące w systemie prawnym formy ochrony (Parki Narodowe, Parki Krajobrazowe itp.). Inicjatywa na rzecz Geoparków została zainicjowana w 2001 r. we Francji, Grecji i Hiszpanii co doprowadziło do utworzenia Europejskiej Sieci Geoparków. W 2004 r. powstała Światowa Lista Geoparków UNESCO – wzorowana na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO.  W Polsce od 2024 r. istnieją 3 Geoparki UNESCO oraz 2 geoparki krajowe i 3 regionalne inicjatywy geoparkowe. Na całym świecie na koniec 2024 r. było 229 Geoparków UNESCO w 50 krajach, a liczba ta wzrasta każdego roku (dla porównania w 2018 r. było to tylko 140 obiektów w 38 krajach).

Światowa Mapa Geoparków na koniec 2023 r. (nie uwzględnia dwóch nowych Geoparków UNESCO w Polsce)

Źródło: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000385482

Geoparki UNESCO w Polsce to:

  • Światowy Geopark UNESCO Łuk Mużakowa – woj. lubuskie, transgraniczny obszar Polsko-Niemiecki (tak jak obiekt z Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO – Park Mużakowski) – po polskiej stronie obejmuje m. in. Park Krajobrazowy Łuk Mużakowa, na liście od 2015 r.
  • Światowy Geopark UNESCO Geopark Świętokrzyski – woj. świętokrzyskie, obejmuje fragment Gór Świętokrzyskich zwłaszcza fragment na terenie Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego (znajduje się tam m.in. Jaskinia Raj), na liście od 2021 r.
  • Światowy Geopark UNESCO Kraina Wygasłych Wulkanów – woj. dolnośląskie, zlokalizowany na terenie Gór Kaczawskich i Pogórza Kaczawskiego, obejmuje m. in. Park Krajobrazowy Chełmy oraz Kościół Pokoju w Jaworze (obiekt z Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO), na liście od 2024 r.

Jaskinia Raj w Geoparku Świętokrzyskim to jeden z kluczowych punktów

Źródło: PT Łysogóry, https://pl.wikipedia.org/wiki/Raj_(jaskinia)#/media/Plik:Raj_Cave_stalagmite_2020.jpg

Z kolei na liście Geoparków krajowych są:

  • Geopark Góra Św. Anny – woj. opolskie – obejmuje stożek wygasłego wulkanu – Górę Św. Anny oraz otoczenie na obszarze Parku Krajobrazowego Góra Św. Anny, na liście od 2010 r.
  • Geopark Karkonoski Park Narodowy z otuliną – woj. dolnośląskie, obejmuje pasmo Karkonoszy w Sudetach, pokrywa się z obszarem Karkonoskiego Parku Narodowego i jego otuliny, na liście od 2010 r.

Góra Św. Anny to wszechstronne miejsce o walorach geologicznych ale też historycznych

Źródło: Thorton; https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Góra_Św._Anny.jpg

Regionalne inicjatywy geoparkowe to z kolei:

  • Geopark Przedgórze Sudeckie – woj. dolnośląskie, na terenie Przedgórza Sudeckiego obejmującego Wzgórza Strzelińskie i miasto Strzelin, obecnie także obszar bardziej na zachód: Masyw Ślęży, Góry Sowie i inne sąsiadujące obszary. Inicjatywa ma początek w 2013 r., pod obecną nazwą od 2016 r.
  • Geopark Północnej Jury – woj. śląskie, powołany z inicjatywy lokalnych gmin oraz Państwowego Instytutu Geologicznego w 2022 r., obejmuje północną część Wyżyny Krakowkso-Częstochowskiej z pasem zamków średniowiecznych – Orlich Gniazd.
  • Geopark Kraina polodowcowa nad Odrą – inicjatywa transgraniczna polsko-niemiecka, po polskiej stronie w sąsiedztwie Szczecina – woj. zachodniopomorskie, obejmuje m. in. Cedyński Park Krajobrazowy. Inicjatywa ma początek w 2009 r.

Góra (wzgórze) Biakło w Geoparku Północnej Jury – unikalne wzniesienie z wapieni jurajskich podobne do Giewontu

Źródło: Robert Drózd; https://pl.wikipedia.org/wiki/Biakło#/media/Plik:Biaklo-wzgorze.jpg

Dlaczego ochrona georóżnorodności jest ważna?

Nie tylko biosfera ale także nieożywione elementy krajobrazu przyrodniczego stanowią elementy dziedzictwa historycznego ludzkości. Za potrzebą ochrony georóżnorodności przemawia szereg argumentów:

  • Możliwość prowadzenia badań naukowych i edukacyjnych z wykorzystaniem georóżnorodności;
  • Wysokie walory krajobrazowe i estetyczne takich przestrzeni;
  • Możliwość rozwoju ruchu turystycznego i czerpania z niego korzyści w oparciu o istniejące walory;
  • Rozwój zgodny z zasadami Zrównoważonego Rozwoju według agendy ONZ;
  • Promocja geologii i geografii jako istotnych nauk.

Jednym z walorów Geoparków jest GeoEdukacja np. poprzez tworzenie ścieżek edukacyjnych

Źródło: Geopark Kraina Wygasłych Wulkanów; https://media.gorykaczawskie.pl/2023/10/geosciezka-polska.pdf

3. Pojęcie i znaczenie bioróżnorodności

Pod pojęciem bioróżnorodności rozumie się oczywiście zróżnicowanie biologiczne  (rozumianej jako przyroda ożywiona) danego obszaru geograficznego. Obejmuje trzy elementy poddane zróżnicowaniu: zróżnicowanie genetyczne w obrębie jednego gatunku (tzw. pula genetyczna), zróżnicowanie gatunkowe przestrzeni odniesienia oraz zróżnicowanie ekosystemów czyli zbioru organizmów żywych (biocenoza) i zajmowanych przez nich środowisk (biotop) wraz z relacjami pomiędzy nimi. W obrębie różnorodności wyróżnia się jeszcze pojęcie endemitów czyli gatunek (roślina, zwierzę) albo zbiór podobnych gatunków – specyficzny wyłącznie dla określonej przestrzeni geograficznej i poza nią niewystępujący (za wyjątkiem ewentualnego przeniesienia np. do zoo przez człowieka). Przeciwieństwem endemitów – czyli gatunkami powszechnie występującymi na dużych obszarach Ziemi są gatunki kosmopolityczne.

Bioróżnorodność gatunkowa w ujęciu przestrzennym jako liczba gatunków roślin naczyniowych na 10 tys. km2 powierzchni

Źródło: Anita Mowczan, licencja: CC BY-SA 3.0., za: https://zpe.gov.pl/a/roznorodnosc-gatunkowa/D10ORtBq0

W geografii dostrzega się dość proste przestrzennie uzależnienie bioróżnorodności od stref klimatyczno-roślinno-glebowych (biomów). Wśród kręgowców lądowych najliczniejszym zróżnicowaniem gatunkowym cechują się ptaki (na całej Ziemi), przestrzennie podział wygląda następująco:

  • Największą i najbardziej złożoną bioróżnorodnością cechuje się strefa wilgotnych lasów równikowych – obejmuje dziesiątki tysięcy różnych gatunków roślin i zwierząt oraz największą liczbę endemitów. Samych kręgowców jest tutaj około 20 tys. gatunków (w tym 40% – ptaki). Gadów i płazów jest więcej niż ssaków.
  • Dość dużym zróżnicowaniem cechuje się strefa lasów liściastych i mieszanych strefy umiarkowanej – z ograniczoną ilością endemitów wśród płazów i gadów. Ssaków jest więcej niż gadów czy też płazów.
  • W lasach iglastych strefy umiarkowanej jeszcze wyraźniej zaznacza się dominacja ssaków nad płazami i gadami. Z kolei w tajdze oraz w tundrze, gdzie zróżnicowanie gatunkowe jest znacznie mniejsze – poza ptakami występują niemal wyłącznie ssaki.
  • Nieco inaczej jest na stepach. Tutaj co prawda zróżnicowanie jest nawet minimalnie wyższe niż w lasach iglastych, ale mniejsza jest przewaga ssaków nad gadami.
  • Z kolei niemal zupełnie nikłe jest zróżnicowanie gatunkowe ssaków w strefie śródziemnomorskiej – więcej jest tu gadów i płazów, które mają też pewną ilość endemitów.
  • Najniższy poziom bioróżnorodności będą wykazywały obszary o skrajnie trudnych warunkach tj. strefa pustyń i półpustyń (spotkamy tu nieliczne ptaki, gady i ssaki) oraz strefa polarna (zdominowana przez ptaki przy pewnym udziale wybranych ssaków).

Pewne obszary geograficzne mają znacznie większe znaczenie dla zachowania bioróżnorodności niż inne. Nazywamy je gorącymi punktami bioróżnorodności (z ang. hot spots). Są to miejsca o krytycznie istotnym znaczeniu z punktu widzenia zachowania stabilności ekosystemów. Do gorących punktów zaliczane są, jeżeli żyje tam minimum 1500 gatunków endemicznych roślin naczyniowych, które jednocześnie najszybciej tracą swoje siedliska w wyniku działalności człowieka. Na Ziemi wyznaczono 34 takie obszary, które powinny być chronione jak największym wysiłkiem.

Gorące punkty (Hot Spoty) bioróżnorodności na Ziemi – obszary krytycznie ważne (kliknij, aby powiększyć mapę)

Źródło: Anita Mowczan, Nemo (http://pixabay.com), licencja: CC BY 3.0.; za: https://zpe.gov.pl/a/zagrozenia-bioroznorodnosci/D19ogvFoa

Wśród obszarów zasługujących na szczególną ochronę ze względu na duży udział gatunków endemicznych, warto wspomnieć:

  • Australię i Nową Zelandię, które mają udział endemitów wśród wielu gromad zwierząt i roślin na poziomie ponad 90%, a dodatkowo gatunki te mają wymiar kulturowy dla człowieka jak np. torbacze, dodatkowo znajduje się tutaj Wielka Rafa Koralowa oraz otaczające je królestwo organizmów morskich w tym olbrzymiej ilości endemicznych ryb;
  • Wyspy Galapagos – relatywnie niewielki archipelag o wybitnej koncentracji endemitów na małej powierzchni, w tym prawie 100% ssaków lądowych jest endemitami;
  • Hawaje – które zawdzięczają unikalność fauny i flory swojemu oddaleniu od wielkich lądów – z niemal 100% odsetkiem endemitów wśród ptaków i owadów;
  • Madagaskar – będący z kolei bardzo dużą wyspą o wyjątkowej koncentracji rozmaitych endemitów na poziomie ponad 90% fauny i flory;
  • System Wieckich Jezior Afrykańskich zwłaszcza Tanganika, Wiktorii i Malawi – unikalna fauna ryb słodkowodnych.
  • Jezioro Bajkał – z wielką koncentracją ponad 2600 rozmaitych gatunków fauny i flory na małym obszarze, z których 60% to endemity.

Dlaczego bioróżnorodność jest ważna?

Jakie znaczenie ma istnienie mniejszej lub większej populacji gatunków, czyli dlaczego bioróżnorodność jest taka ważna? Środowisko przyrodnicze na Ziemi to zespół naczyń połączonych, innymi słowy – gatunki są od siebie zależne tworząc łańcuch pokarmowy. Zachowanie odpowiedniego poziomu bioróżnorodności przyczynia się do utrzymania stabilności ekosystemów. Ewentualny zanik jednego lub większej liczby gatunków prowadzi do uruchomienia efektu domina, ponieważ oddziałuje bezpośrednio na kolejne elementy łańcucha pokarmowego. Może to prowadzić albo do nadmiernego rozmnożenia jakiegoś gatunku, który dotychczas był pożerany przez drapieżnika który wyginął, albo do śmierci kolejnych gatunków, które dotychczas istniały (np. żywiły się) dzięki gatunkowi, który wyginął. W konsekwencji śmierć jednego gatunku może prowadzić do zagłady, albo przynajmniej destabilizacji całego ekosystemu. Wyginięcie gatunków nie jest więc neutralne.

Ekosystem to bardzo złożona zbiorowość łatwa do zdestabilizowania i załamania się na skutek zaburzenia bioróżnorodności

Źródło: Malene Thysen; https://pl.wikipedia.org/wiki/Ekosystem#/media/Plik:Grib_skov.jpg

Oprócz możliwego spustoszenia w środowisku przyrodniczym, bioróżnorodność ma także istotny wpływ na działalność człowieka. Wpływa ona m. in. na:

  • Bezpośrednio na dostępność pożywienia w procesie łowieckim lub zbierackim, także wśród połowów ryb – zanik określonego gatunku spowodował by także jego niedostępność dla człowieka;
  • Pośrednio na dostępność pożywienia w procesach rolnych oraz jako źródło utrzymania gatunków zbierackich i łowieckich – niektóre gatunki są niezbędne dla przetrwania innych pozyskiwanych przez człowieka bezpośrednio, a znacząca ilość gatunków roślin i zwierząt jest niezbędna do utrzymania produkcji rolnej (zarówno bezpośrednio – jako uprawy czy chów, jak i pośrednio poprzez zapylanie czy źródło pokarmu dla zwierząt), wytwarzającej żywność dla człowieka;
  • Organizację procesów produkcji przemysłowej – wiele gatunków roślin i zwierząt dostarcza substancji niemożliwych lub trudnych albo kosztownych do wytworzenia syntetycznego. Są one wykorzystywane głównie w przemyśle chemicznym w tym w farmaceutycznym przy produkcji leków i kosmetyków. Zanik bioróżnorodności mógłby doprowadzić do załamania procesów produkcyjnych.
  • Rozwój nauki – do dzisiaj na Ziemi nieodkryto wielu gatunków, a te które znamy – dalekie są od bycia w pełni zbadanymi. Nie jest nam znany pełny potencjał istniejącej bioróżnorodności i wiele osiągnięć naukowych w tym obszarze jeszcze przed nami. Utrata bioróżnorodności mogłaby np. zamknąć lub ograniczyć rozwój wybranych dziedzin nauki.
  • Dziedzictwo ludzkości oraz wynikającą z niego turystykę z nim związaną – obszary o wyższym zróżnicowaniu środowiska przyrodniczego cechują się większą popularnością, dowodem na to jest m. in. sztuczne zwiększanie bioróżnorodności na mikro-skalę poprzez tworzenie zoo. Z kolei istnienie turystyki takiej jak nurkowanie wśród raf koralowych w Australii czy safari w Afryce, pokazuje jak ważnym elementem gospodarki jest zachowanie bioróżnorodności
  • Etyczność działań człowieka – zgodnie z celami zrównoważonego rozwoju ONZ, należy dbać o zachowanie bioróżnorodności tak na lądzie jak i w wodzie. Ewentualny ubytek bioróżnorodności będzie moralnym obciążeniem dla obecnie żyjących pokoleń ludzkości, które odebrałyby prawo obcowania z wymarłymi gatunkami kolejnym pokoleniom.

Mamut jest jednym z gatunków, do którego unicestwienia (wymarcia) w istotnym stopniu przyczyniła się agresywna działalność człowieka

Źródło: Membeth, Domena publiczna; https://pl.wikipedia.org/wiki/Mamut#/media/Plik:Victoria.Mammut.P1033804.jpg

4. Ochrona bioróżnorodności

Znając przyczynę konieczności zachowania bioróżnorodności, warto przeanalizować w jakim stanie jest ona obecnie i jakie są możliwości podjęcia jej ochrony. Obecnie na Ziemi odkryto i sklasyfikowano około 2 mln 139 tys. gatunków, szacuje się jednak że ich całkowita liczba może być znacznie większa. Dominują organizmy niewielkie takie jak owady i inne bezkręgowce, które łącznie stanowią ponad 68% wszystkich gatunków. organizmy o większych rozmiarach, takie jak ssaki – do których należy człowiek – to tylko niewiele ponad 6700 gatunków.

Odkryte i sklasyfikowane gatunki na Ziemi według ich typu

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: IUCN; https://www.iucnredlist.org/resources/summary-statistics#Summary%20Tables

Stopień zachowania bioróżnorodności w przestrzeni geograficznej zależy wprost od obecności na danym obszarze człowieka. Im większa ingerencja ludzkości, tym niższy poziom zachowania bioróżnorodności. Z tego powodu ekosystemy są w najlepszym stanie tam, gdzie warunki nie sprzyjają rozwojowi działalności gospodarczej ani osadnictwu człowieka – na terenie gęstej dżungli wilgotnych lasów równikowych, w obszarach wysokogórskich oraz na terenie części tajgi oraz tundry, gdzie jest bardzo chłodno. Dochodzi więc do ciekawej sytuacji – na obszarach polarnych gdzie bioróżnorodność jest ogółem najmniejsza, jest jednak najlepiej zachowana. Największej antropopresji poddane zostały obszary o średnim poziomie bioróżnorodności – podrównikowe, podzwrotnikowe i strefy umiarkowanej. Szacunkowe dane mówią o tym, że:

  • Obecne tempo wymierania jest rekordowe – od 5 tys. do 500 tys. gatunków rocznie, choć wyższe dane wydają się być przesadzone, to tempo “minimum” jest 100-krotnie szybsze niż wymieranie naturalnie obserwowane w środowisku przyrodniczym. Statystyka uwzględnia szacowane na wiele milionów gatunki niesklasyfikowane różnych organizmów, głównie innych niż kręgowce;
  • Między 1970 a 2016 szacuje się spadek liczby populacji wszystkich kręgowców o nawet 68%;
  • Załamała się produkcja biomasy przez zwierzęta żyjące dziko – stanowi obecnie zaledwie 4% całej biomasy generowanej na Ziemi (ocenia się, że w wartościach bezwzględnych jej ilość spadła o połowę w ciągu kilkuset lat), zastąpiła ją biomasa zorganizowana przez człowieka: 60% globalnej biomasy produkują obecnie zwierzęta hodowlane, głównie krowy, świnie i drób, kolejne 36% wytwarza bezpośrednio człowiek.
  • Z powodu obserwowanych zmian, często mówi się o Szóstym Wielkim (Masowym) Wymieraniu (po pierwszych pięciu: ordowickim, dewońskim, permskim, triasowym i kredowym) lub szóstej katastrofie, albo wymieraniu holoceńskim – szybkiej zagładzie gatunków spowodowanych przez człowieka

Stan zachowania bioróżnorodności (100% – bioróżnorodność całkowicie zachowana)

Źródło: Conor McKeever; https://www.nhm.ac.uk/discover/news/2016/july/biodiversity-breaching-safe-limits-worldwide.html

Jakkolwiek duże kręgowce są najmniej liczne gatunkowo, to należą one do najlepiej przebadanych. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (ang. International Union for Conservation of Nature – w skrócie IUCN) powstała w 1948 r., publikuje corocznie listę gatunków zagrożonych zwanych czerwoną księgą. Powstaje ona poprzez przebadanie kolejnych gatunków i oszacowanie ile procent z nich jest mniej lub bardziej zagrożonych wyginięciem. To właśnie duże organizmy, takie jak kręgowce są najdokładniej przeanalizowane przez IUCN. Łącznie na ponad 64 tys. przeanalizowanych kręgowców, aż ponad 11 tys. z nich uznano za mniej lub bardziej zagrożone wyginięciem. W przypadku roślin, których przeanalizowano prawie 75 tys., za zagrożone uznano niemal 29 tys. z nich. Za zagrożone uznano także prawie 7 tys. gatunków bezkręgowców i ponad 400 gatunków grzybów i protistów, ale tu przeanalizowano jedynie niewielkie ułamki procentów całej puli gatunkowej.

Odsetek gatunków zagrożonych i niezagrożonych na tle wszystkich według typów w 2025 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: IUCN; https://www.iucnredlist.org/resources/summary-statistics#Summary%20Tables

Skupiając się na kręgowcach, w 2025 r. można było wyróżnić prawie 1400 zagrożonych ssaków, niewielkie mniej bo ponad 1300 ptaków, ponad 1800 gadów, ponad 2800 płazów i aż ponad 4000 ryb. Ogółem zagrożony był więcej niż co trzeci płaz i prawie co czwarty ssak. Dla porównania W Polsce wskazano (edycja 2014 – rośliny, 2004 – zwierzęta, oraz grzybów i pozostałych roślin 2006):

  • 328 gatunków zagrożonych roślin w tym 111 zagrożonych krytycznie – ponadto 42 gatunki uznane za wymarłe w środowisku naturalnych;
  • 305 gatunków zagrożonych zwierząt, w tym 89 zagrożonych krytycznie  oraz 2 gatunki wymarłe i 36 zanikłych
  • Kolejne 598 roślin pozostałych, 963 gatunki grzybów i 1562 gatunki glonów, porostów i innych. Około 100 gatunków uznano za krytycznie zagrożone.

Łącznie w Polsce uznano za zagrożone 3756 r. gatunków różnych organizmów, w tym około 300 za krytycznie zagrożone, a kolejne 80 za wymarłe lub zanikłe. Kolejne publikacje polskiej czerwonej księgi obejmują coraz więcej gatunków zagrożonych.

Polska Czerwona Księga to zbiór gatunków zagrożonych w naszym kraju – odpowiednik klasyfikacji międzynarodowej

Źródło: https://mateogaska95.wordpress.com/polska-czerwona-ksiega-zwierzat/

Przyczyny zmniejszania się bioróżnorodności

Zasadniczą przyczyną kurczenia się biróżnorodności jest pojawienie się człowieka. Homo Sapiens jest gatunkiem bardzo inwazyjnym, drapieżnikiem który posiada niezwykłą zdolność do przetwarzania a nawet likwidacji istniejącego środowiska geograficznego dla własnych potrzeb. To rozwój cywilizacyjny i przyrost ilości ludzi prowadzą do zagłady  naturalnej fauny i flory. Wśród konkretnych czynników, które się do tego przyczyniają są:

  • Postępujące globalne ocieplenie i jego skutki – choć ekosystemy posiadają zdolności adaptacyjne, to obecnie obserwowane zmiany następują zbyt szybko  wobec możliwości dostosowania się do nich. Z tego powodu wiele gatunków nie potrafi przetrwać w zmieniającym się środowisku naturalnym, które bardzo szybko się ogrzewa, a towarzyszą temu okresowe susze na przemian z krótkotrwałymi, ale gwałtownymi opadami.
  • Likwidacja naturalnego środowiska przyrodniczego dla potrzeb człowieka – budowa miast, rozwój rolnictwa, pozyskiwanie surowców, budowa infrastruktury technicznej – to wszystko prowadzi do unicestwienia naturalnych ekosystemów poprzez całkowite przeobrażenie krajobrazu dla potrzeb społeczno-ekonomicznych człowieka.
  • Fragmentacja siedlisk – to jeden z kluczowym problemów będących bezpośrednio wynikiem działalności człowieka. Polega on na przecinanie zwartych kompleksów roślinnych np. lasów, stanowiących naturalne siedliska fauny i fory, przez elementy infrastruktury np. drogi. W konsekwencji poszczególne fragmenty dotychczas jednolitego siedliska stają się izolowane, a migracja między nimi jest utrudniona lub niemożliwa. Prowadzi to do zawężania puli genetycznej w obrębie podzielonych siedlisk i ich stopniowego osłabienia.

Budowa infrastruktury drogowej bez zabezpieczenia dróg dla zwierząt, prowadzi do skrajnej fragmentacji siedlisk

Źródło: Domena publiczna; https://garystockbridge617.getarchive.net/amp/media/m60-motorway-highway-58-intersection-44682a
  • Zastępowanie naturalnej fauny i flory przez wprowadzoną sztucznie – co jest częściowo nieuniknione w wyniku rozwoju rolnictwa. Współczesne rolnictwo oparte jest o nieliczne gatunki roślin (pszenica, żyto, kukurydza, ryż) i zwierząt (drób, bydło, trzoda chlewna), dla których przeznacza się olbrzymie przestrzenie kosztem dotychczas bardziej zróżnicowanych ekosystemów. Jakkolwiek jest to niezbędne dla produkcji żywności, to rolnictwo przyczynia się do znaczącego ograniczenia bioróżnorodności.
  • Masowa turystyka – prowadząca do fizycznej destrukcji przestrzeni geograficznej poprzez jej wydeptanie, zaśmiecenie i zanieczyszczenie. Stanowi ona tym większy problem, im większej antropopresji poddane są obszary szczególnie wartościowe (np. Parków Narodowych) i w jakim stopniu przestrzegane są na tych terenach zasady turystyki zrównoważonej.

Masowa i niekontrolowana turystyka to zagrożenie nie tylko dla zabytków, ale także da środowiska naturalnego

Źródło: Klearchos Kapoutsis; https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tourists_and_touters_%284683402396%29.jpg
  • Nieumiejętna gospodarka leśna i wodna – prowadząca m. in. do nadmiernego pozyskiwania runa leśnego, drewna czy dzikiej zwierzyny oraz nieumiejętnie prowadzone połowy ryb prowadzące do przełowienia zbiorników (np. Morze Bałtyckie).

Działania na rzecz ochrony bioróżnorodności

  • Ograniczenie tempa globalnego ocieplenia i łagodzenie jego skutków – przede wszystkim poprzez wdrażanie konwencji międzynarodowych i dokonywanie przemian w obrębie sektorów wysokoemisyjnych (energetyka, transport, rolnictwo). Jednocześnie kluczowe jest podejmowanie działań ochronnych dla siedlisk, aby łagodzić wpływ zmian klimatu na nie.
  • Zaniechanie deforestacji i nowe nasadzenia lasów – jako że sama deforestacja przyspiesza globalne ocieplenie, to już jej zaniechanie byłoby czynnikiem pomocnym. Dodatkowo nowe nasadzenia lasów (co robi się np. w Polsce) prowadzą do powstawania nowych lokalnych ekosystemów i poprawiają stan bioróżnorodności.
  • Ochrona korytarzy ekologicznych – zachowanie tych fragmentów liniowej zieleni, które jeszcze istnieją w celu umożliwienia migracji gatunków pomiędzy siedliskami.

Przykład intencjonalnie chronionego korytarza ekologicznego rzeki Dasha w pobliżu Shenzhen w południowych Chinach

Źródło: Charlie Fong; https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Dasha_Ecological_Corridor_%26_Shahexi_Road_in_Xili_Nanshan_district2021.jpg
  • Stosowanie elementów infrastruktury “zielonych korytarzy” dla podzielonych siedlisk (jeżeli ich podział jest efektem rozwoju infrastruktury) oraz zadrzewień śródpolnych (jeżeli podział siedlisk nastąpił w wyniku wprowadzenia na danym obszarze gospodarki rolnej).
  • Planowanie przestrzenne w rozwoju społeczno-gospodarczym – może przyczynić się do bardziej równomiernej i mniej uciążliwej antropopresji oraz ochrony wybranych obszarów.
  • Ochrona ścisła siedlisk o kluczowym znaczeniu – najczęściej poprzez tworzenie prawnych form ochrony przyrody takich jak Parki Narodowe czy rezerwaty biosfery UNESCO.

Potrzeba ochrony cennych fragmentów środowiska doprowadziła do narodzin idei Parków Narodowych – tutaj Park Narodowy Sekwoi w USA – drugi najstarszy w USA po Yellowstone – chroni monumentalne drzewa – mamutowce olbrzymie (sekwoje olbrzymie)

Źródło: Marty Aligata; https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Large_Sequoia_Trees_in_Giant_Forest,_Sequoia_National_Park_-_June_2022.jpg
  • Unikanie monokultury rolnej i rozwój rolnictwa ekologicznego – stanowi mocną odpowiedź na negatywny wpływ rolnictwa na biosferę. Szczególnie cenne jest unikanie monokultur, na rzecz płodozmianu. Obecnie proponuje się także prowadzenie naturalnego wypasu łąkowego w miejsce przemysłowego chowu bydła.
  • Prowadzenie działań edukacyjnych w zakresie ekologii – uczenie ludzi prawidłowego zarządzania środowiskiem naturalnym i umiejętnego gospodarowania jego zasobami w taki sposób, aby nie nadużyć ich zdolności do samoregulacji.
  • Ochrona gatunków zagrożonych wyginięciem – jest to realizowane m. in. poprzez Czerwoną Księgę. Pozwala na objęcie szczególną opieką najbardziej dotkniętych gatunków, które znajdują się w krytycznej sytuacji.

Część gatunków kangurów w Australii podlega ochronie i ma status gatunków zagrożonych

Źródło: fir0002 flagstaffotos; https://pl.wikipedia.org/wiki/Kangur_olbrzymi#/media/Plik:Wild_kangaroos.jpg
  • Rozwój “zieleni miejskiej” – ma wiele walorów, zarówno jako element przestrzeni dla lokalnych ekosystemów, jak i edukacyjnie – ucząc ludzi współistnienia z przyrodą i szacunku dla jej obecności.