Powierzchniowymi wodami stojącymi, które nie są jednocześnie morzami, są jeziora. Mają nie tylko duże znaczenie krajobrazowe i biologiczne, ale coraz częściej wykorzystuje się je w gospodarce.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Hydrosfera

IV Jeziora na Ziemi

Dział hydrologii zajmujący się jeziorami to limnologia. Jeziorem nazywamy naturalny lub sztucznie utworzony zbiornik (zagłębienie terenu zwane także misą jeziora) – wypełnione wodą. Tym co odróżnia jeziora od mórz jest brak połączenia i wymiany wód z Wszechoceanem (czy to bezpośrednio czy z pośrednictwem innego morza). Niektóre bardzo duże jeziora (np. Morza Martwe, Morza Aralskie, Morze Kaspijskie) nazywamy morzami, choć w rzeczywistości są one jeziorami.

Liczba jezior na świecie mierzona jest w milionach, a ich łączna powierzchnia to około 2,5 mln km², co stanowi 1,7% powierzchni lądów. Rozmieszczenie jezior jest nierównomierne, ponieważ czas ich życia jest przeważnie krótki. Jeziora występują na wszystkich kontynentach, nawet na Antarktydzie (niezamarznięte). Szczególna koncentracja jezior dotyczy obszarów oddziaływania lądolodów i lodowców górskich. Stąd w północnej Europie, północnej Azji i północnej Ameryce Północnej występują liczne zbiorniki tego typu, podobnie w południowej części Ameryki Południowej (Patagonia). Obszar zasobny w jeziora (i rozmaite formy terenu) związane z ostatnim zlodowaceniem nazywamy pojezierzem. Najwięcej (60% wszystkich) jezior znajduje się w Kanadzie.

Ciekawym, a nieznanym powszechnie faktem jest, że jeziora istnieją krótko. W wyniku pojawiania się w nich życia, stopniowo zarastają i zanikają.

1. Typy genetyczne jezior

Najważniejszą klasyfikacją jezior, jest ich podział ze względu na sposób powstania (pochodzenie misy jeziora).

Źródło: Opracowanie własne, grafiki:
https://ars.els-cdn.com/content/image/1-s2.0-S0033589403000656-gr1.gif
https://www.telegraph.co.uk/content/dam/Travel/2017/October/crater-bosumtwi.jpg?imwidth=450
https://www.researchgate.net/profile/John_King8/publication/229720686/figure/fig4/AS:668748935602189@1536453579693/An-aerial-photograph-of-Lake-Bosumtwi-from-the-southeast-taken-in-September-2004.png

Źródło: Opracowanie własne, grafiki:
https://www.google.pl/maps/
https://i.wpimg.pl/600×400/i.wp.pl/a/f/jpeg/34203/tanganika_nasa_600.jpeg; https://www.researchgate.net/profile/Andrew_Cohen7/publication/272932995/figure/fig1/AS:340374653554698@1458163049280/Elevation-map-of-East-Africa-with-bathymetries-of-Lake-Tanganyika-Lake-Turkana-and-Lake.png

Źródło: Opracowanie własne, grafiki:
https://www.google.pl/maps/
https://www.wantedinrome.com/i/gallery-zoom/storage/uploads/2014/08/qp37a4ps4.jpg
https://www.researchgate.net/profile/Piero_Guilizzoni/publication/227164526/figure/fig1/AS:668944037851136@1536500095160/Bathymetric-map-of-Lago-Albano-showing-core-locations-1-6-and-correlation-between-the.png
https://d3i71xaburhd42.cloudfront.net/3b5e03543e26060075f0e3686ce9ee7bd01ea71f/2-Figure1-1.png
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/08/Lake_towada_landsat.jpg
http://www.mappery.com/maps/Lake-Sevan-water-levels-Map.mediumthumb.gif
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1c/Sevan_Armenia_%D0%A1%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BD_%D0%90%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F.jpeg

Źródło: Opracowanie własne, grafiki:
https://www.mdpi.com/water/water-10-01428/article_deploy/html/images/water-10-01428-g001.png
https://ecoinflab.okologia.mta.hu/sites/ecoinflab.okologia.mta.hu/files/45_17_TER_20150512_0924_true_250m%20copy_0.jpg

Źródło: Opracowanie własne, grafiki:
https://www.google.pl/maps/
https://www.iliveunderwater.com/img/localization/1702/photos/przyroda-jezioro-mamry.jpg
http://www.gosciniechancza.pl/images/gallery_frontpage/04.jpg
https://konkurs.natgeotv.com/timthumb.php?&src=%2Fimages%2F800%2F2ccd78afec7c4fca2a3767e220ae64f56e91b819cd9f2be3c6703260b818841b.jpg&w=350&h=324&zc=1

Źródło: Opracowanie własne, grafiki:
https://www.google.pl/maps/
https://www.researchgate.net/profile/Lasta_Slavicek/publication/308000934/figure/fig1/AS:405491164434450@1473688035474/Bathymetry-of-the-Prosce-lake-left-and-the-Kozjak-lake-right-derived-from-depth_W640.jpg
https://www.plitvice-lakes.info/wp-content/uploads/proscansko-jezero-lake-panorama-plitvice1-1024×609.jpg

Źródło: Opracowanie własne, grafiki:
http://aquazone.com.pl/wp-content/uploads/2010/09/czer_bat.bmp
https://www.google.pl/maps/
https://miastojestnasze.org/wp-content/uploads/2019/07/czerniak.jpg

Źródło: Opracowanie własne, grafiki:
https://www.gospodarkamorska.pl/article_thumb2/65242/780/425/0/mapa.jpg
https://www.google.pl/maps/
http://przestrzenna.sar.pl/wp-content/uploads/sites/3/2015/11/Jezioro-Dabie_sierpien_6_2013_rok.jpg

Źródło: Opracowanie własne, grafiki:
https://www.google.pl/maps/
https://www.apartamentyplazowe.pl/wp-content/uploads/2015/12/jezioro-lebsko-620×275.jpg

Innymi, mniej istotnymi typami są:

  • Eoliczne (wydmowe) – niewielkie i płytkie, powstają w w zagłębieniu między wydmami śródlądowymi po wywianiu materiału skalnego np. Teke w Kazachstanie.
  • Bagienne – niewielkie, powstają w zagłębieniu o utrudnionym odpływie, silnie zarastające, zwykle tak małe, że nienazwane.
  • Osuwiskowe – niewielkie o zróżnicowanym kształcie i głębokości, powstają po odcięciu doliny przez obrywy lub osuwiska skalne np. Jeziorka Duszatyńskie w Polsce.
  • Maary – podtyp jezior wulkanicznych powstały w lejkowatym zagłębieniu po dawnym wulkanie eksplozywnym otoczonym przez wał tufowy np. Laach Mar w Niemczech.
  • Biogeniczne – powstają w skutek zatamowania biegu rzeki przez tamę zbudowaną przez bobry, są niewielkie płytkie i mają zróżnicowany kształt, z reguły nie mają nazw.
  • Lagunowe – podobne do przybrzeżnych, ale mają co najmniej tymczasowe połączenia z morzami, płytkie przybrzeżne zbiorniki najczęściej równoległe do brzegu np. Lagoa dos Patos w Brazylii.
  • Limanowe – w przeciwieństwie do lagunowych i przybrzeżnych, często ustawione są poprzecznie do linii brzegowej. Limanem jest zbiornik odcinka ujściowego cieku, któremu piaszczysty wał odciął lub poważnie ograniczył ujście do morza. Np. Tiligulski Liman.
  • Podlodowcowe – szczególny typ jezior występujący na obszarach polarnych, głównie na Antarktydzie, głęboko pod powierzchnią lądolodu. Mimo ujemnych temperatur są to jeziora niezamarzające, ze względu na wysokie ciśnienie. Np. Wostok na Antarktydzie.
  • Antropogeniczne – jezioro sztucznie stworzone przez człowieka, jeziora tego typu cechuje olbrzymie zróżnicowanie. Może mieć charakter zbiornika zaporowego z wybudowaną tamą, sztucznie wykopanego zbiornika retencyjnego lub wypełnienia wodą dawnego terenu pokopalnianego. Zbiorniki zaporowe mają najbardziej nieregularny kształt i wypełniają koryto rzeki. Dobrymi przykładami są: Mead na rzece Kolorado (Zapora Hoovera), jezioro Nasera na Nilu, Kariba na Zambezi czy Jezioro Solińskie na Sanie. Zbiorniki retencyjne w zależności od sposobu ich utworzenia, mają mniej lub bardziej regularny charakter (mogą wykorzystywać naturalne lub sztuczne zagłębienia terenu). Zbiorniki zaporowe i retencyjne cechują też duże wahania wysokości poziomu wody. Zbiorniki pokopalniane najczęściej mają czworokątny lub kolisty kształt oraz są względnie głębokie.

Wiele znanych, dużych jeziorach jest w istocie jeziorami poligenetycznymi tzn. takimi, które mają co najmniej dwa główne czynniki, które wpłynęły na ukształtowanie ich misy. Są to np:

  • Jezioro (Morze) Kaspijskie – reliktowo-tektoniczne
  • Bajkał – tektoniczno-reliktowe
  • Czad – tektoniczno-eoliczne
  • Michigan, Huron, Erie, Górne i inne jeziora systemu Wielkich Jezior oraz sąsiadujące jeziora Ameryki Północnej – tektoniczno-polodowcowe
  • Morskie Oko – polodowcowe typu cyrkowo (karowo)-morenowego
  • Maracaibo – tektoniczno-lagunowe, w rzeczywistości zatoka morska
  • Titicaca – tektoniczno-reliktowe

2. Inne podziały jezior

Istnieje szereg innych niż według typu genetycznego, podziałów jezior ze względu na różne czynniki.

1) Podział jezior ze względu na zasilanie

  • Jeziora stałe – wypełnione wodą przez cały rok
  • Jeziora okresowe – wypełnione wodą przez część roku np. w porze deszczowej
  • Jeziora epizodyczne – niezwykle rzadkie, pojawiające się tylko po gwałtownych opadach

2) Podział jezior ze względu na ruch wody

Jeziora ze względu na ruch wody

Źródło: Opracowanie własne – Dominika Szymczak
  • Jeziora odpływowe – są źródłami rzek – nic do nich nie wpływa, ale wypływają z nich cieki wodne.
  • Jeziora przepływowe – z jednej strony wpływają do nich cieki (zasilanie jeziora), a z drugiej cieki z nich wypływają.
  • Jeziora bezodpływowe – to jezioro z którego nie wypływa żaden ciek, ale mogą (lecz nie muszą) wpływać do niego cieki i zasilać je (taki podtyp czasami nazywa się jeziorem dopływowym).

3) Podział jezior ze względu na zasolenie

  • Jeziora słodkie – całkowicie pozbawione zasolenia (<0,5 g/l soli) – większość jezior na Ziemi, zwłaszcza z dala od linii brzegowej.
  • Jeziora słonawe – jeziora o niewielkim zasoleniu (zwykle do kilku promili) – należą do nich min. niektóre jeziora przybrzeżne, limanowe i lagunowe.
  • Jeziora słone – cechują się dużym zasoleniem, sięgającym kilkudziesięciu promili – co odpowiada poziomu zasolenia mórz i oceanów. Są to najczęściej zbiorniki reliktowe będące w przeszłości częścią dużych mórz, ale też niektóre jeziora przybrzeżne, lagunowe i limanowe.

4) Podział jezior ze względu na rozwój życia biologicznego

  • Jeziora oligotroficzne – to początkowy etap życia jeziora, który cechuje zbiorniki pozbawione lub ubogie w substancje odżywcze. Najczęściej zimne i dobrze natlenione. Kolor wody jest zbliżony do niebieskiego. Życie w jeziorze ubogie. W przeszłości większość jezior, obecnie głównie zbiorniki wysokogórskie.

Doskonałym przykładem jeziora oligotroficznego jest jezioro cyrkowe (np. Zadni Staw Polski)

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f2/Zadni_Staw_a1.jpg
  • Jezioro eutroficzne – środkowy etap życia jeziora, który cechuje zbiorniki o dużej zawartości substancji odżywczych. Umożliwia to rozwój glonów i roślin wodnych. Są znacznie mniej przezroczyste i mają zielony lub żółto-zielony kolor. Przy dnie brak tlenu. Jezioro tętni życiem. Większość jezior, zwłaszcza w Polsce.

Jeziorami eutroficznymi jest większość jezior nizin (np. Jezioro Olbrachta)

Źródło: http://www.pnbt.com.pl/foto/2348
  • Jeziora dystroficzne – końcowy etap życia jeziora, który cechuje zbiorniki silnie zakwaszone i niemal pozbawione tlenu. Są płytkie i szybo zarastają otaczającą roślinnością, ale fauna wymiera. Woda ma kolor brązowy. Jeziora obszarów leśnych.

Jeziora w stanie zaniku i częściowo zarośnięte to jeziora dystroficzne (np. Kilmore Lake w Irlandii)

Źródło: http://www.fossenvironmentalconsulting.com/_Media/img_9033_med.jpeg

Proces rozwoju wzrostu żyzności jeziora i rozwoju życia biologicznego w jeziorze nazywamy eutrofizacją. Do tego procesu silnie przyczynia się także człowiek, zanieczyszczając środowisko nawozami sztucznymi oraz odpadami.

5) Podział jezior ze względu na temperaturę wody

Schemat stratyfikacji termicznej jezior

Źródło: Opracowanie własne – Julia Babś.
  • Stratyfikacja termiczna prosta (anotermia) – temperatura wody jest najwyższa u lustra jeziora (warstwa najcieplejsza – epilimnion), a wraz z głębokością spada (metalimnion – warstwa gwałtownego spadku temperatury), by przy dnie osiągnąć stałą temperaturę (hipolimnion – warstwa o stałej temperaturze 4-6°C). Obejmuje jeziora strefy umiarkowanej latem oraz przez cały rok jeziora subtropikalne (podzwrotnikowe) i tropikalne (międzyzwrotnikowe).
  • Stratyfikacja termiczna odwrócona (katotermia) – tafla lustra jeziora zamarza, a bezpośrednio pod lodem temperatura jest najniższa (nieznacznie powyżej 0°C). Wraz z głębokością temperatura rośnie do 4-6°C i jest stała przy dnie. Obejmuje jeziora strefy umiarkowanej zimą oraz przez cały rok jeziora polarne (obszary górskie i podbiegunowe).
  • Stratyfikacja termiczna wyrównana (homotermia) – cała woda w zbiorniku ma podobną temperaturę (4-6°C), a wody z dna i przypowierzchniowe mieszają się ze sobą. Taka sytuacja występuje dwukrotnie w ciągu roku: wiosną oraz jesienią i dotyczy wyłącznie jezior strefy umiarkowanej.

3. Funkcje jezior

Niektóre zbiorniki zostały zaadoptowane przez człowieka do pełnienia różnych funkcji. Wykorzystuje się w ten sposób zbiorniki naturalne, a także tworzy w określonych celach zbiorniki sztuczne.

  • Jeziora retencyjne (przeciwpowodziowe) – stanowią tymczasowy magazyn dla nadmiaru wody w rzece i mają zapobiegać powodzi. Mogą być zarówno zbiornikami zaporowymi (tama), jak i sztucznie wykopanymi zbiornikami w okolicach rzek. Wykonując odpowiednie prace ziemne, można do tej funkcji dostosować także naturalnie występujące przy rzekach jeziora. Często po utworzeniu jeziora retencyjnego, wykorzystuje się je także w innych celach.
  • Jeziora energetyczne – służą do produkcji energii elektrycznej. Mogą to być zbiorniki wykorzystywane do chłodzenia reaktorów elektrowni lub też generować prąd bezpośrednio np. wykorzystując spadek terenu między dwoma zbiornikami (elektrownia szczytowo-pompowa), albo z użyciem tamy na rzece (zbiorniki zaporowe).

Jezioro Solińskie na rzece San jest jednocześnie największym w Polsce zbiornikiem retencyjnym (zaporowym) i jeziorem energetycznym (elektrownia wodna przepływowa)

Źródło: https://inzynieria.com/uploaded/articles/solina_f453c3fde9.jpg
  • Jeziora transportowe – służą do żeglugi śródlądowej, często stanowią także fragmenty kanałów łączących ze sobą rzeki.
  • Jeziora rekreacyjne – zbiorniki wykorzystywane dla rozwoju sportów wodnych i turystyki oraz wykorzystywane jako kąpieliska.

Jezioro Zegrzyńskie pod Warszawą, pierwotnie wybudowane jako zbiornik retencyjny  i do celów transportowych, jednak obecnie pełni niemal wyłącznie funkcje rekreacyjne dla mieszkańców Stolicy. zapewnia też część wody dla aglomeracji Warszawy

Źródło: https://cdn.galleries.smcloud.net/t/galleries/gf-Griy-ZxPS-GAae_jezioro-zegrzynskie-664×0.jpg
  • Stawy hodowlane – zbiorniki wykorzystywane do sztucznej hodowli ryb  i ewentualnie innych organizmów wodnych (akwakultura).
  • Jeziora zaopatrujące w wodę (sanitarne) – stanowią źródło wody do celów pitnych i sanitarnych dla pobliskiej ludności.
  • Jeziora wykorzystywane przemysłowo i rolniczo – zbiorniki, z których woda pozyskiwana jest do produkcji wyrobów przemysłowych (np. napojów, leków) oraz nawadniania pól i pojenia zwierząt gospodarczych.


4. Obszary podmokłe

Oprócz jezior na Ziemi występują także obszary gruntów o silnym uwilgotnieniu.

Typowe bagno cechuje się dużym uwilgotnieniem i grząskim gruntem. Może być niebezpieczne.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/Bagno_w_rezerwacie.jpg/800px-Bagno_w_rezerwacie.jpg
  • Bagno – obszar o trwałym uwilgotnieniu (obszar podmokły), porośnięty roślinnością. Obejmują relatywnie duże obszary, bo aż 6% powierzchni lądów. W Polsce pod pojęciem bagna rozumie się wszystkie obszary podmokłe.
  • Mokradło – typ bagna, w którym uwilgotnienie jest zmienne i nie powstaje torf.
  • Torfowisko – typ bagna o silnym i stałym uwilgotnieniu z procesem glebotwórczym prowadzącym do powstawania torfu. Torfowiska dzielą się na wysokie – zasilane opadami atmosferycznymi oraz niskie – zasilane wodami podziemnymi oraz wodami rzeki i jezior otaczających.
  • Trzęsawisko – bagno występujące jako wierzchnia warstwa na płytkim, zarastającym jeziorze przy jego linii brzegowej, mająca charakter unoszącego się na wodzie „kożucha”.