Świat jest zróżnicowany etnicznie (a w konsekwencji narodowościowo) niemal od początku istnienia ludzkości. Procesy, które zachodziły w toku dziejów (kolonizacja, imperializm, migracje) dodatkowo przyczyniły się do skomplikowania tego zjawiska.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Ludność

V Narodowości i struktura etniczna

1. Odmiany ludzkie

Zasadniczo na świecie rozwinęły się trzy główne odmiany ludzkie w kilku podtypach:

  • Odmiana biała (europeidalna) – charakterystyczna dla mieszkańców Europy, z czasem upowszechniła się także w zachodniej i południowo-zachodniej Azji oraz w północnej Afryce, a później w Australii oraz obu Amerykach.
  • Odmiana czarna (negroidalna) – dzieli się na dwa podtypy – odmianę czarną afrykańską oraz odmianę czarną australijską i jest typowa właśnie dla tych dwóch kontynentów, z czasem upowszechniła się także w niektórych regionach Ameryk.
  • Odmiana żółta (mongoloidalna) – dzieli się na dwa podtypy – odmianę azjatycką oraz odmianę amerykańską i jest typowa dla tych kontynentów, przy czym w Ameryce odgrywa obecnie marginalną rolę.

Napływ europejskich osadników na inne kontynenty oraz mieszanie się ich z lokalną ludnością doprowadziło do zmiany struktury etnicznej wielu krajów kolonialnych. W ten sposób doszło do wykształcenia się odmian człowieka powstałych w wyniku mieszania się rdzennych i napływowych mieszkańców. Zjawisko to najsilniej zaobserwowano w Amerykach, gdzie mieszały się odmiany: żółta (rdzenna Amerykańska), przywiezionych z Afryki niewolników (odmiana czarna) i europejskich kolonistów (odmiana biała). Powstali w ten sposób:

  • Metysi – połączenie odmiany białej i żółtej
  • Mulaci – połączenie odmiany białej i czarnej
  • Zambo – połączenie odmiany żółtej i czarnej
  • Pardo – połączenie wszystkich odmian i ich połączeń

Mapa szczegółowego zróżnicowania etnicznego ludności świata

Źródło: https://i.redd.it/bqr3uvwv05h21.png

Struktura rozkładu i liczebność odmian ludzkich w 2000 r.

Źródło: http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=148

2. Rasizm

Od wielu lat w geografii nie stosuje się już pojęcia „rasy” w odniesieniu do różnych typów ludzi, ze względu na pejoratywne nacechowanie tego słowa – doktryny opartej o przekonanie, że różne typy ludzi nie są równe i tylko biali są inteligentną częścią gatunku homo sapiens. Badania biologiczne dowodzą, że jest to bzdura, a wszystkie typy człowieka są podobnej inteligencji i konstrukcji fizycznej. Główne różnice dotyczą koloru skóry i niektórych cech wygląda, ale nie ma to wpływu na zdolności rozwojowe tych typów człowieka. Dlatego zwrot „rasa człowieka” od pewnego czasu zastępowane jest „odmiana człowieka”.

Rasizm czyli dyskryminowanie przedstawicieli innych odmian człowieka ze względu na ich wygląd, odcisnął w historii ludzkości olbrzymie piętno. Początkowo tożsamy był z niewolnictwem, a potem nierównouprawnieniem ludności. W niektórych krajach rasizm przetrwał bardzo długo. Jego ostatnim akcentem był apartheid w RPA (kliknij tutaj, aby dowiedzieć się więcej).

W czasie Apartheidu nawet plaże podlegały segregacji rasowej

Źródło: https://m.dw.com/image/16904268_101.jpg

3. Pojęcie narodu i grupy etnicznej

Naród jest najwyższą znaną w geografii formą integracji społeczności. Wiąże go nie tylko podobny wygląd mieszkańców (np. wynikający z ich koloru skóry) i wspólne zamieszkanie na określonym terytorium, ale też dostrzega się jego obrębie powiązania społeczno-gospodarcze, religijne, kulturowe, często także własną historię oraz co najważniejsze w identyfikacji narodu – własny język, choć niektóre narody posługują się cudzymi językami (np. angielskim), zachowując odrębność w innych sferach.

Obecnie na świecie istnieje wiele narodów i wciąż pojawiają się nowe. Są jednak także narody bez państw. Przez długi czas takich narodem byli Żydzi, którzy dopiero od relatywnie niedługiego czasu ponownie zamieszkują w Izraelu, wciąż jednak są silnie rozproszeni po świecie. Do innych narodów bez państw należą:

  • Kurdowie
  • Tatarzy
  • Tybetańczycy
  • Ujgurzy

Ponadto wiele innych grup społecznych (np. Szkoci, Katalończycy) przejawia aspiracje narodowościowe.

Pojęciem zbliżonym do narodu, ale nie dających podstaw do utworzenia odrębnego państwa jest pojęcie grupy etnicznej. Członkowie takiej grupy różnią się od społeczności otaczającej – mają własną kulturę, zwyczaje, czasem inną religię, wykształcają też lokalną gwarę. Najczęściej naród od grupy etnicznej różni brak własnego języka, ale nie jest to kryterium jednoznaczne.

Najmniej zaawansowana odrębnością cechują się z kolei grupy etnograficzne, czyli część danego narodu posiadające lokalne obyczaje, kulturę, a nawet gwarę, ale zachowująca spójność licznych cech z narodem kraju zamieszkania. W przeciwieństwie do grup etnicznych, grupy etnograficzne nigdy też nie przejawiają cech separatystycznych. Także w obrębie Polski takie grupy występują licznie (np. Kociewiacy, Kurpie, Górale).

Czasami w obrębie jednego państwa zamieszkują przedstawiciele innych państw, albo innych grup, które dążą do ustanowienia własnego państwa (bo np. istniało w przeszłości). Mówimy wtedy o mniejszości narodowej. Z kolei grupa cechująca się odrębnością, ale nie mająca swojego macierzystego państwa, nazywana jest mniejszością etniczną.

4. Zróżnicowanie narodowościowe państw świata

Państwa świata są w bardzo różnym stopniu ujednolicone narodowościowo. Istnieją kraje takie jak Polska, gdzie prawie wszyscy są Polakami. Na przeciwnym biegunie znajdują się liczne kraje afrykańskie (np. Kenia), zamieszkiwane przez liczne mniejszości narodowe i etniczne. Państwa takie dzielimy według kryterium zwartości socjoetnicznej. Kraje pozbawione (lub o marginalnej roli) mniejszości to państwa zwarte socjoetnicznie lub jednolite narodowościowo (homogeniczne). Państwa o niskim stopniu zwartości socjoetnicznej to kraje wielonarodowe.

Narodowości i grupy etniczne w wybranych krajach świata

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/

Państwa można także podzielić ze względu na liczbę mniejszości na:

  • Wielonarodowe – gdy brak jednej dominującej narodowości i wiele jest mniejszości etnicznych i narodowych.
  • Państwa jednonarodowe z wieloma mniejszościami – gdy dominuje jednak narodowość, ale istnieje szereg mniejszości narodowych lub etnicznych o dużym udziale procentowym.
  • Państwo jednonarodowe z jedną mniejszością – gdy dominuje jedna narodowość, a ponadto istnieje jedna inna duża mniejszość narodowa lub etniczna.
  • Państwa jednolite narodowościowe – gdy zdecydowanie dominuje jeden naród, a mniejszości jest niewiele lub mają marginalny udział w całości.

Mapa frakcjonalizacji etnicznej państw

Źródło: https://www.atlasandboots.com/wp-content/uploads/2019/12/l_41060_e25f5dd84421cb60cc73a37bea79bf1a.png

Przeciwieństwem zwartości jest stosowana w geografii amerykańskiej frakcjonalizacja etniczna państw. Jest to wskaźnik mówiący o tym, jak bardzo niejednolite są kraje. Im wyższa frakcjonalizacja, tym wyższa różnorodność. Z kolei niski poziom frakcjonalizacji wskazuje na jednolitość kraju. Z mapy wprost wynika, że najbardziej różnorodne etnicznie są państwa Afryki (zwłaszcza środkowej) oraz niektóre kraje południowej Azji.

Polska na tle innych państw należy do najbardziej jednolitych narodowościowo na świecie. Stan taki jest dosyć nowy, gdyż Polska była zawsze krajem wielonarodowym. Sytuacja uległa zmianie na skutek przesiedleń i zmian granic po II Wojnie Światowej. Od tego czasu 96-98% mieszkańców Polski to Polacy.

Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce (na podstawie spisu powszechnego z 2011 r.)

Źródło: http://www.lemkounion.pl/mniejszosci.html

Formalnie największą mniejszością narodową w Polsce są Niemcy, których liczba nieznacznie przekracza 120 tys. W skali kraju daje to zaledwie 0,3% ludności kraju, kolejne mniejszości są o ponad połowę niższe i nie ma ich wielu. Spis powszechny GUS z 2011 r. napotkał jednak problem, w postaci zadeklarowania narodowości śląskiej i kaszubskiej. O ile w przypadku 229 000 Kaszubów, 90% z nich zadeklarowało jako pierwszą narodowość Polską, o tyle znacznie inna jest sytuacja 817 000 Ślązaków, którzy uważają sami siebie za mniejszość narodową i mają nawet ambicje polityczne (Ruch Autonomii Śląska). Ponadto spis powszechny w Polsce jest już zdezaktualizowany, ponieważ nie uwzględnia rzeczywistej liczby obcokrajowców, którzy napłynęli do Polski w ostatnich latach. Oficjalnie w Polsce żyje 49 000 Ukraińców, czyli nawet 50-krotnie mniej niż w rzeczywistości. osoby te nie mają jednak polskiego obywatelstwa i tym samym – uciekają statystyce.


5. Problemy państw o zróżnicowanej strukturze socjoetnicznej

Państwa jednolite narodowościowo nie przeżywają praktycznie problemów związanych z napięciami społecznymi wokół mniejszości. Takie kłopoty mają z kolei kraje wielonarodowościowe i zróżnicowane etnicznie. Grupa dominująca (lub uznająca się za wiodącą) często zwalcza mniejszości – nie tylko ich dążenia niepodległościowe, ale też takie, które wskazywałyby na chęć uzyskania równouprawnienia oraz reprezentacji politycznej. Z drugiej strony państwa wielonarodowe o wiele lepiej radzą sobie z migrantami i ich dostosowaniem. Państwa jednorodne mogą mieć problem z koniecznością adaptacji ludności napływowej oraz nauczenia się wspólnego życia w jednym kraju z migrantami.

Wybrane zalety zróżnicowania struktury socjoetnicznej:

  • Bogatsza kultura
  • Zróżnicowana kuchnia
  • Wzrost tolerancji dla odmienności
  • Bardziej zróżnicowany rozwój usług

Wybrane zagrożenia związane ze zróżnicowaną strukturą socjoetniczną:

  • Napięcia społeczne wokół mniejszości
  • Dążenia niepodległościowe i ryzyko rozpadu państwa
  • Dyskryminacja i prześladowanie mniejszości
  • Ryzyko wojen domowych i pogromów ludności
  • Trudności w ujednoliceniu administracji publicznej
  • Problemy z ustanowieniem języka urzędowego i nauczanego w szkole
  • Powstawanie izolowanych dzielnic określonych narodowości
  • Problemy z ustanowieniem jednolitego prawa wobec różnych zwyczajów i religii