Zarówno Arktyka i Antarktyka obejmują obszary morskie i lądowe, a ich granice nie są ścisłe i jednoznaczne. Istnieje kilka kryteriów wyznaczania granicy obu regionów – przy czym dominuje kryterium szerokości geograficznej lub kryterium klimatyczne. Oba regiony skute są lodem lub wieczną zmarzliną.
Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)
Arktyka i Antarktyka
I Położenie i warunki naturalne Arktyki i Antarktyki
1. Położenie Arktyki
Arktyka obejmuje obszar skrajnie wysokich szerokości geograficznych na półkuli północnej. Granica Arktyki nie jest jednoznaczna – przyjmuje się dwa kryteria jej wyznaczania. Za pierwsze przyjmuje się koło podbiegunowe północne (66°34’N). Jednak część geografów za granicę regionu przyjmuje izotermę 10°C najcieplejszego miesiąca – lipca. Takie rozumowanie klasyfikuje do Arktyki wszelkie obszary, w których w lipcu średnia temperatura miesięczna nie przekracza 10°C (pokrywa się to także z północną granicą występowania lasów iglastych – co nazywane jest kryterium botanicznym).
Granice Arktyki – według położenia (niebieska linia) i temperatury (czerwona linia)
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Arctic_circle.svg/1200px-Arctic_circle.svg.png
W kryterium położenia, do Arktyki zalicza się część krajów Skandynawii (o klimacie umiarkowanym), a znaczne obszary Grenlandii czy zimnych wód morskich (Morza Labradorskiego czy Morza Beringa) nie łapią się – co budzi kontrowersje. Dlatego bardziej prawidłowe wydaje się jednak kryterium temperatury. W tak pojmowanej Arktyce znajduje się skrajna północ Norwegii, większość Islandii, cała Grenlandia, znaczne obszary północnej Kanady z Archipelagiem Arktycznym, północna Alaska, Aleuty oraz całe północne wybrzeże Rosji. Kształt granicy nie jest idealnie kolisty, ponieważ oddziałują na niego liczne czynniki klimatotwórcze, z których decydującą rolę odgrywają prądy morskie – zimne (np. prąd Labradorski na Morzu Labradorskim czy Oja Siwo na Morzu Beringa) potrafią wyciągnąć południową granicę Arktyki nawet niemal do 50°N, czyli zasadniczo szerokości uznawanych za umiarkowane (w takiej szerokości leży np. południowa Polska). Z kolei ciepłe prądy morskie w tym zwłaszcza prąd Norweski (jako przedłużenie prądu Północno-Atlantyckiego) na Morzu Norweskim i Morzu Barentsa, przesuwają granicę Arktyki daleko na północ, nawet powyżej 70°N.
W każdym z przyjętych kryteriów trzon Arktyki stanowią trzy główne obszary – zamarznięte (trwale lub okresowo) wody Oceanu Arktycznego oraz pokryte lodem wyspy – Grenlandia oraz należący do Kanady Archipelag Arktyczny. Innym istotnym obszarem jest norweska wyspa Svalbard.
2. Podział polityczny Arktyki
Status polityczny i przynależność Arktyki nie zostały uregulowane żadną umową międzynarodową. Terytoria lądowe należą do państw – posiadaczy np. Grenlandia do Danii, Archipelag Arktyczny do Kanady, a Svalbard do Norwegii. Status Oceanu Arktycznego jest jednak nieokreślony. Niektóre państwa próbują wysuwać roszczenia terytorialne do części wód akwenu (z powodu potencjalnie występujących tu surowców naturalnych) – wykorzystując do tego międzynarodowe prawo morza uznające obszar do 200 mil morskich od brzegu za wyłączną strefę ekonomiczną danego państwa, natomiast z powodów prestiżowych trwa także spór o przynależność bieguna północnego (konflikt Danii z Rosją), oparty na sprzecznych badaniach dotyczących budowy geologicznej obszary. Kanada jest z kolei zainteresowana kontrolą nad Przejściem Północno-Zachodnim czyli potencjalną droga morską z Ameryki do Azji Wschodniej wzdłuż Archipelagu Arktycznego – która mogłaby powstać w wyniku trwałego roztopienia części wód Oceanu Arktycznego i byłaby krótsza niż droga przez Kanał Sueski o około 5 tys. km.
Roszczenia terytorialne do terytorium Arktyki – obszar sporny oznaczony na brązowo
Źródło: http://cdn.static-economist.com/sites/default/files/imagecache/original-size/images/print-edition/20141220_IRM937.png
3. Warunki naturalne Arktyki
Geologicznie Arktyka położona jest na dwóch płytach tektonicznych – Euroazjatyckiej oraz Północnoamerykańskiej, jednak jedyne bardziej istotne zjawiska od tego zależne występują na Islandii.
Klimat Arktyki obejmuje dwie odmiany okołobiegunowe – większość obszaru to klimat subpolarny – zimny i o niskich opadach, ale z możliwymi dodatnimi temperaturami przez 2-3 miesiące krótkiego „lata”. Obszar ten pokrywa tundra – uboga, trawiasta roślinność. Jest to także teren oddziaływania wiecznej zmarzliny.
Klimatogram Longyearbyen na należącej do Norwegii wyspy Svalbard – 78°N
Źródło: https://images.climate-data.org/location/27870/climate-graph.png?ezimgfmt=ng:webp/ngcb1
Skrajnie zimny i prawie zupełnie bezdeszczowy, pozbawiony jakichkolwiek dodatnich temperatur klimat polarny obejmuje jedynie część wód Oceanu Arktycznego, środkową i północną Grenlandię oraz większość wysp Archipelagu Arktycznego. Obszar objęty tym klimatem – na lądzie pokrywa lądolód, który stanowi lodową pustynię. Grubość lądolodu na Grenlandii może dochodzić nawet do 3 – 3,5 kilometra. Łączna powierzchnia obszaru pokrytego przez lądolód to prawie 2 mln km². Z kolei zamarznięta woda pływająca po Oceanie nazywany jest pakiem lodowym. Grubość paku lodowego wynosi kilka metrów, zwykle do 5. Powierzchnia obszaru nim pokrytego sięga zimą nawet 11 mln km², latem zmniejsza się do poniżej 8 mln km², ale co roku maleje. Ponadto w Arktyce znajdują się liczne lodowce górskie (między innymi na Alasce, Grenlandii, a także Islandii).
Zasięg zlodowacenia Arktyki na koniec stycznia 2019 r.
Źródło: https://2.bp.blogspot.com/-HQJHgq9–H8/XFLixXPAfqI/AAAAAAAA11o/hbQ1RjXtTKEtdM_XjAlQU7O_9KIhcKOzwCLcBGAs/s1600/ASI-20190130.png
Na wodach Oceanu, zwłaszcza na Oceanie Arktycznym, ale także na Oceanie Atlantyckim, można spotkać oderwane fragmenty lodu zwane górami lodowymi. Potrafią być one bardzo niebezpieczne dla żeglugi morskiej – zwłaszcza w przeszłości. Góra lodowa doprowadziła min. do katastrofy słynnego okrętu Titanic.
Większość góry lodowej jest niewidoczna – znajduje się pod wodą
Źródło: https://ocdn.eu/pulscms-transforms/1/odXk9kqTURBXy9kNTNjZGJjYjM3N2VlYzZkYWUzNTIyZTQ4NTk4NjAyOC5qcGVnkpUDAXDNA-fNAjGTBc0DFM0BvIGhMAE
4. Życie w Arktyce
Mimo trudnych warunków – w Arktyce występuje życie. Flora jest prymitywna. Roślinność tundry obejmuje proste trawy, porosty i mchy. Nieco bogatsza jest fauna. W Arktyce można spotkać min. renifery, czy liczne zwierzęta morskie np. foki, ryby czy morsy, a także wieloryby. Jednak najbardziej symbolicznym zwierzęciem regionu jest niedźwiedź polarny, którego nie można spotkać nigdzie indziej. Ten gatunek dobrze dostosował się do panujących ekstremalnych warunków – potrafi pływać, żywi się rybami, grube futro chroni go przed zimnem, a kolor zapewnia kamuflaż niezbędny do polowania.
Niedźwiedź polarny żyje wyłącznie w Arktyce
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3d/Polar_Bear_AdF.jpg
Co zaskakujące, w tak niezwykle trudnych warunkach żyją także ludzie. Pierwotnymi mieszkańcami tego regionu są ludzie odmiany żółtej – mongoloidalnej. Należą do nich trzy główne ludy – najważniejszym są Innuici (zwani także Eskimosami – choć sami zainteresowani uważają to określenie za obraźliwe, gdyż oznacza „zjadacze surowego mięsa”) – którzy żyją w Ameryce Północnej, w tym zwłaszcza na Grenlandii. Na Syberii zamieszkują Nieńcy, z kolei na granicy Finlandii i Norwegii – Lapończycy. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym wielu mieszkańców Arktyki porzuciło tradycyjne zajęcia – chów reniferów czy polowanie na zwierzęta morskie i przyjęło dorobek cywilizacji zachodu.
Współcześni Innuici (Eskimosi)
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Iglulik_Clothing_1999-07-18.jpg/800px-Iglulik_Clothing_1999-07-18.jpg
6. Położenie Antarktyki
Nazwa Antarktyka oznacza położenie po przeciwnej stronie Ziemi niż Arktyka (anty-Arktyka).
Podobnie jak w przypadku Arktyki, także granice Antarktyki nie są jednoznacznie określone. Za międzynarodową granicę Antarktyki przyjmuje się równoleżnik 60°S. W takim ujęciu Antarktyka obejmuje kontynent Antarktydę oraz otaczające go wody zwane Oceanem Południowym i położone na nim wyspy.
Antarktyka według ustalonego prawa międzynarodowego
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Location_Southern_Ocean.svg/1024px-Location_Southern_Ocean.svg.png
Część badaczy kwestionuje przyjęte granice Antarktyki, wskazując na inne kryterium – granicę przebiegu zimnych prądów morskich, biegnących wokół Antarktydy. Miejsce, gdzie prądy te spotykają się z ciepłymi prądami płynącymi ze strefy międzyzwrotnikowej nazywa się Strefą Konwergencji Antarktycznej. Przebieg tak pojmowanej granicy jest zmienny sezonowo i waha się między 47°S a 72°S
Strefa Konwergencji Antarktycznej
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d8/Antarctica-Region.png
7. Podział polityczny Antarktyki
Antarktyda – jako jedyny niezamieszkały kontynent oraz otaczające ją wody Oceanu Południowego, mają oficjalny status prawny uregulowany na podstawie Układu Antarktycznego. Porozumienie podpisano w 1959 r., Obecnie układ zrzesza 53 państwa, w tym Polskę, jednak prawo do współdecydowania mają wyłącznie kraje posiadające własną stację badawczą w obszarze objętym traktatem. Polska, dzięki założonej w 1977 r. stacji badawczej im. Henryka Arctowskiego – położonej na Szetlandach Południowych, u wybrzeża Antarktydy – posiada prawo głosu.
Układ stanowi 14 artykułów, mówi min. o zakazie użycia terytorium Antarktyki w celach militarnych, swobodzie badań naukowych czy wyznaczeniu granicy obszaru na równoleżniku 60°S. Traktat zabrania też wysuwania roszczeń terytorialnych wobec Antarktyki, jednak nie neguje tych – które wniesiono przed jego podpisaniem.
Roszczenia terytorialne wobec Antarktyki
Źródło: https://s.redefine.pl/file/o2/redefine/cp/it/itwptr8zhi2eg6rqvkc5f3m8h7d8h93d.jpg
Roszczenia terytorialne Chile, Argentyny i Wielkiej Brytanii częściowo pokrywają się. O ile można zrozumieć oczekiwania wobec tego lądu wśród krajów położonych nieopodal (Chile, Argentyna, Australia, Nowa Zelandia), dziwić mogą zakusy krajów z półkuli północnej – Wielkiej Brytanii, Francji czy Norwegii. Francja i Wielka Brytania wnoszą swoje roszczenia na podstawie położonych nieopodal kolonii, natomiast Norwegia – z uwagi na dokonane badania naukowe. W okresie swojego istnienia, do części Antarktyki prawa rościła sobie także III Rzesza, jednak roszczenia te ustały w 1945 r. Ziemia Marii Byrd nie jest obiektem roszczeń żadnego kraju.
Konieczność utrzymania statusu Antarktydy jako terytorium zdemilitaryzowanego, niezależnego oraz będącego głównie obszarem badań, wydaje się uzasadniona, zważywszy na unikatowość środowiska naturalnego oraz możliwe konflikty o wydobycie potencjalnych surowców występujących pod lądolodem Antarktydy.
8. Warunki naturalne Antarktyki
Odnosząc się do warunków panujących w Antarktyce, trzeba przede wszystkim skupić się na tych elementach, które dotyczącą kontynentu Antarktydy. Ma on powierzchnię około 14,2 mln km², co czyni go piątym pod względem powierzchni wśród kontynentów.
Mapa Antarktydy
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Antarctica-pl.svg/1024px-Antarctica-pl.svg.png
Antarktyda jest najwyższym ze wszystkich kontynentów o średniej wysokości 2030 m.n.p.,m. Zawdzięcza to pokryciu przez lądolód ponad 99% powierzchni.
Mapa topograficzna Antarktydy w przypadku stopienia lodu i wydźwignięcia kontynentu
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/85/Deglaciated_Antarctic_Topography.png
Kontynent zawiera 90% światowego lodu i ponad 70% zasobów wody słodkiej. Grubość lądolodu mierzy średnio 1880 m, a miejscami może sięgać lokalnie niemal 5 kilometrów. Najwyższym szczytem jest Masyw Vinsona – 4892 m.n.p.m. Długość linii brzegowej to niecałe 18 000 km i jest ona słabo rozwinięta.
Masyw Vinsona – najwyższy szczyt Antarktydy
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Mount_Vinson_from_NW_at_Vinson_Plateau_by_Christian_Stangl_%28flickr%29.jpg/1280px-Mount_Vinson_from_NW_at_Vinson_Plateau_by_Christian_Stangl_%28flickr%29.jpg
Masyw Vinsona, położony w zachodniej Antarktydzie nie jest jedynym szczytem wystającym ponad pokrywę lodową. Grzbiety górskie, które nie są pokryte przez lądolód nazywają się nunatakami. Do innych wolnych od lodu obszarów zaliczają się nieliczne fragmenty wybrzeży, położone dużo bardziej na północ. Tymczasem w innych miejscach, lód przesuwa się w kierunku Oceanu i wpada do niego pod postacią lodowców szelfowych – unoszących się na wodzie części lądolodu.
Klimat Antarktydy jest najchłodniejszy na ziemi, zalicza się też do najbardziej wietrznych i suchych. Jedynie na niewielkich fragmentach wybrzeża, w tym zwłaszcza na Półwyspie Antarktycznym możliwe są z rzadka temperatury w okolicach 0°C. na przeważającym obszarze panuje klimat polarny, temperatury przez cały rok są ujemne i potrafią dochodzić średnio do nawet -60°C. Na rosyjskiej stacji Wostok zmierzono najniższą temperaturę na Ziemi: -89,6°C. Zimno na kontynencie wynika nie tylko z położenia, ale także z otoczenia Antarktydy zimnymi prądami morskimi.
Klimatogram dla biegunowej stacji Amundsen-Scott
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: https://www.coolantarctica.com/Antarctica%20fact%20file/antarctica%20environment/vostok_south_pole_mcmurdo.php
Opady na znacznym obszarze Antarktydy w ogóle nie występują, lub są minimalne (w granicach 1 mm rocznie na biegunie południowym). Przyczyną jest przede wszystkim brak parowania z uwagi na skrajnie niskie temperatury. Brak przeszkód terenowych przyczynia się z kolei do występowania silnych wiatrów. Antarktyda jest więc niezwykle suchą i wietrzną lodową pustynią.
9. Życie w Antarktyce
Antarktyda jest jedynym kontynentem, którego człowiek trwale nie zasiedlił. Jedynymi mieszkańcami są naukowcy, którzy przebywają w stacjach badawczych.
Stacje badawcze w Antarktyce
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/77/Antarctica_Station_Map.png
W Antarktyce znajduje się wiele stacji badawczych – jedną z nich założyli także Polacy. Powstała w 1977 r. stacja badawcza im. Henryka Arctowskiego jest położona na Wyspie Świętego Jerzego, nieopodal Półwyspu Antarktycznego.
Polska stacja badawcza w Antarktyce
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/Henryk_Arctowski_Polish_Antarctic_Station.JPG/1280px-Henryk_Arctowski_Polish_Antarctic_Station.JPG
Warunki życia na stacji badawczej są trudne. Stacje położone bliżej bieguna cechują się wręcz ekstremalnymi mrozami, te bliżej koła podbiegunowego przez krótki okres czasu mogą notować temperatury bliskie 0 stopni. Oprócz zimna badaczom doskwierają także noce polarne – trwająca przez kilka miesięcy nieustanna ciemność oraz dnie polarne – kiedy nawet nocą świeci słońce. Bez wątpienia trudna jest także rozłąka z rodziną, co dodatkowo potęgują problemy z łącznością.
Praca na stacji Arctowskiego odbywa się dwuzmianowo – z podziałem na grupę letnią i zimową. W skład ekip wchodzą nie tylko naukowcy, ale też obsługa techniczna – informatycy, mechanicy czy kucharze. Wśród prowadzonych badań jest min. obserwacja ptaków, badania meteorologiczne, hydrologiczne, glacjologiczne, monitorowanie ziemskiego pola elektromagnetycznego oraz badanie stanu środowiska naturalnego.
Flora Antarktyki jest uboga i występuje niemal wyłącznie na wybrzeżu i wyspach otaczających Antarktydę. Ogranicza się do okresowo żyjących mchów i porostów. Nieco bogatsza jest fauna. Oprócz zwierząt morskich – ryb, fok i waleni, można tu spotkać przede wszystkim pingwiny – dla których okolice okołobiegunowe są naturalnym środowiskiem życia. Występują one wyłącznie na półkuli południowej.
Pingwiny – „rdzenni mieszkańcy” Antarktydy
Brak komentarzy