Czynniki lokalizacji i rozwoju przemysłu

Położenie ośrodków przemysłowych nie ma charakteru przypadkowego. Wiele zmiennych wpływa na lokalizację określonych zakładów – część z nich (np. kopalnie) z oczywistych powodów muszą powstać w określonym miejscu, podczas gdy inne (np. piekarnie) mogą teoretycznie zostać utworzone gdziekolwiek.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Przemysł

I Czynniki lokalizacji i rozwoju przemysłu

1. Rodzaje działalności przemysłowej

Pojęcie przemysłu obejmuje kilka istotnych aktywności:

• Górnictwo (przemysł wydobywczy) – działalność polegająca na pozyskiwaniu surowców mineralnych w celu ich późniejszego przetworzenia.
• Przetwórstwo przemysłowe (przemysł przetwórczy) – działalność polegająca na przetwarzaniu surowców mineralnych oraz półproduktów uzyskiwanych z rolnictwa w celu tworzenia nowych wyrobów przemysłowych.
• Budownictwo (przemysł budowlany) – działalność polegająca na budowie rozmaitych konstrukcji, w tym domów mieszkalnych, zakładów, obiektów inżynieryjnych i infrastruktury.
• Energetyka (przemysł energetyczny) i gazownictwo – działalność polegająca na wytwarzaniu i dostarczaniu energii elektrycznej i cieplnej oraz gazu.
• Zaopatrzenie w wodę i zagospodarowanie ścieków – działalność polegająca na dostawie wody oraz odbiorze ścieków.

2. Struktura przemysłu

Tradycyjny podział przemysłu zakłada istnienie dwóch głównych grup działalności przemysłowej:

• Przemysł ciężki – obejmuje przemysł wydobywczy, budowlany i energetyczny oraz część przemysłu przetwórczego. Jest nastawiony na produkcję maszyn i urządzeń oraz półproduktów do dalszego wykorzystania. Produkcja zazwyczaj przeznaczona jest dla innych branż przemysłowych i do wykorzystania w działalności gospodarczej.
• Przemysł lekki – obejmuje część przemysłu przetwórczego. Jest nastawiony na produkcję artykuł konsumpcyjnych dla odbiorców indywidualnych (konsumentów) na masową skalę, często z wykorzystaniem półproduktów pochodzących z przemysłu ciężkiego i rolnictwa.

Struktura gałęziowa przemysłu

Przemysł tradycyjny	Przemysł ciężki	Przemysł paliwowo-energetyczny i wydobywczy	Przemysł węglowy
			Przemysł paliwowy
			Przemysł energetyczny
		Przemysł metalurgiczny	Przemysł hutniczy
			Przemysł metali niezależnych
		Przemysł elektromaszynowy	Przemysł metalowy
			Przemysł maszynowy
			Przemysł precyzyjny
			Przemysł środków transportu
			Przemysł elektrotechniczny i elektroniczny
		Przemysł chemiczny
		Przemysł drzewno-papierniczy	Przemysł drzewny
			Przemysł celulozowo-papierniczy
		Przemysł zbrojeniowy
		Przemysł mineralny	Przemysł budowlany i materiałów budowlanych
	Przemysł lekki	Przemysł mineralny	Przemysł szklarski
			Przemysł ceramiczny
		Przemysł włókienniczy
		Przemysł odzieżowy
		Przemysł skórzany
		Przemysł spożywczy
		Przemysł paszowy i utylizacyjny
		Przemysł poligraficzny
		Pozostały przemysł
Przemysł zaawansowanych technologii

3. Podział czynników lokalizacji przemysłu

Czynniki lokalizacji przemysłu dzieli się na przyrodnicze oraz pozaprzyrodnicze. Istnieje całe spektrum bardziej złożonych podziałów czynników, z których na poddziały dzieli się czynniki pozaprzyrodnicze. W ich obrębie można wyróżnić takie poddziały jak: czynniki techniczne, czynniki społeczno-gospodarcze, czynniki polityczne.

Przyrodnicze czynniki lokalizacji przemysłu:

• Baza surowcowa
• Dostęp do wody
• Stan środowiska naturalnego
• Warunki terenowe
• Warunki klimatyczne

Pozaprzyrodnicze czynniki lokalizacji przemysłu:

Z grupy czynników technicznych:

• Baza energetyczna
• Infrastruktura techniczna

Z grupy czynników społeczno-gospodarczych:

• Rynek zbytu
• Zasoby ludzkie (obejmuje zarówno tanią siłę roboczą i kadrę naukowo-badawcze)
• Korzyści aglomeracji (i niekorzyści aglomeracji)
• Deglomeracja
• Infrastruktura społeczna
• Czynniki behawioralne (preferencje inwestorów)

Z grupy czynników politycznych:

• Polityka państwa
• Polityka władz lokalnych
• Czynniki strategiczno-militarne

4. Przyrodnicze czynniki lokalizacji przemysłu

Baza surowcowa jest jednym z najważniejszych czynników lokalizacji przemysłu. Istnienie wielu zakładów jest bezpośrednio (np. kopalnie) lub pośrednio (np. elektrownie węgla brunatnego) uzależnione od występowania na danym obszarze surowców mineralnych. Oprócz nich, do bazy surowcowej zalicza się także półprodukty pochodzenia rolniczego oraz zasoby naturalne (np. drewno), jak również półprodukty pochodzenia przemysłowego (po wstępnej obróbce) np. kauczuk syntetyczny.

Do gałęzi przemysłu zależnych od bazy surowcowej nalezą: przemysł wydobywczy, przemysł energetyczny, przemysł metalurgiczny, przemysł drzewny, przemysł celulozowo-papierniczy, przemysł spożywczy (płody rolne).

Ze względu na stopień uzależnienia zakładów przemysłowych od bazy surowcowej wyróżnia się:

• Lokalizację przymusową – dotyczy zakładów, których istnienie jest całkowicie uzależnione od istnienia bazy surowcowej. Należą do nich przede wszystkim kopalnie, szyby naftowe i gazowe.

Kopalnie nie mogą zostać zlokalizowane w innym miejscu niż to, gdzie wystepują surowce

Źródło: https://i.iplsc.com/kopalnia-wegla-kamiennego-murcki-staszic/000A2FBD7I1LY05P-C123-F4.jpg

• Lokalizację związaną – dotyczy takich zakładów, które teoretycznie mogłyby zostać zlokalizowane gdziekolwiek, ale ze względu na rachunek ekonomiczny byłyby całkowicie nieopłacalne poza miejscem pozyskiwania surowców. Najczęściej dotyczy to takich zakładów, gdzie masa lub wartość gotowego wyrobu jest niższa niż masa lub wartość surowców niezbędnych do jego wytworzenia. Przykładami takich zakładów są: elektrownia węgla brunatnego i cukrownia (ze względu na brak opłacalności transportu odpowiednio węgla brunatnego i buraków cukrowych na duże odległości).

Cukrownia w Malborku zlokalizowana jest na Żuławach Wiślanych – ośrodku uprawy buraka cukrowego

Źródło: https://firma.polski-cukier.pl/grafika,799,oddzial-cukrownia-malbork.jpg

• Lokalizacja swobodna – dotyczy takich zakładów, które mogą zostać uruchomione w dowolnym miejscu i decydują o tym czynniki inne niż baza surowcowa. Przyjmuje się, że do tej grupy należą wszystkie zakłady produkujące wyroby o masie lub wartości wyższej niż masa surowców niezbędnych do ich wytworzenia (co przekłada się na większą opłacalność transportu surowców). Podręcznikowym przykładem takiego zakładu jest piekarnia (lokalizowana w pobliżu rynku zbytu, a nie miejscu pozyskiwania zboża), ale w tej grupie znajduje się większość wszystkich zakładów przemysłowych.

Przemysł spożywczy często lokalizuje się blisko rynku zbytu

Źródło: https://m.wm.pl/2015/03/orig/wydminy-piekarnia-2-237571.jpg

Dostęp do wody to kolejny bardzo istotny czynnik lokalizacji i rozwoju przemysłu. Woda jest używana do produkcji w przemyśle spożywczym i farmaceutycznym, wymagają jej także elektrownie (jako chłodziwa), albo do produkcji energii (w hydroelektrowniach).

Do gałęzi przemysłu zależnych od wody należą: przemysł energetyczny, przemysł włókienniczy i tekstylny, przemysł skórzany, przemysł chemiczny (zwłaszcza farmaceutyczny), przemysł spożywczy, przemysł celulozowo-papierniczy.

Produkcja napojów nie byłaby możliwa bez dostępu do (czystej) wody

Źródło: https://www.odzywianie.info.pl/img/stories/arts/_665x/slodzone-napoje-jak-szkodza-zdrowiu-dzieciom-i-doroslym.jpg

Stan środowiska naturalnego (zwany także czynnikiem ekologicznym) w istotny sposób wpływa na lokalizację zakładów przemysłowych. Może ją przede wszystkim utrudniać, jeżeli miałyby one w istotny sposób degradować środowisko (dotyczy to zwłaszcza obszarów chronionych). Niektóre gałęzie przemysłu dążą jednak do lokalizacji w korzystnym środowisku naturalnym – zwłaszcza z branży high-tech. Udowodniono, że ma to korzystny wpływ na kreatywność pracowników tej branży.

Do gałęzi przemysłu zależnych od środowiska należą: przemysł wydobywczy, przemysł energetyczny, przemysł drzewny, przemysł celulozowo-papierniczy, przemysł farmaceutyczny, przemysł high-technology.

Ochrona środowiska stanowi barierę w rozwoju m.in przemysłu drzewnego

Źródło: https://www.escogroup.com/wwwroot/sites/default/files/2017-10/Wood.jpg

Mniej istotnymi czynnikami wpływającymi jedynie w umiarkowanym stopniu na lokalizację i rozwój przemysłu są warunki terenowe oraz warunki klimatyczne.

Do gałęzi przemysłu od nich zależnych należą: przemysł wydobywczy, przemysł energetyczny, przemysł drzewny.

Energetyka wiatrowa wykazuje silne uzależnienie od warunków klimatyczno-pogodowych

Źródło: https://uprawnienia-budowlane.com/wp-content/uploads/2019/05/elektrownie-wiatrowe.jpg

5. Pozaprzyrodnicze czynniki lokalizacji przemysłu

Baza energetyczna odgrywa istotną rolę w lokalizacji właściwie wszystkich ośrodków przemysłowych – każdy z nich wymaga bowiem zasilania. Niektóre gałęzie przemysłu pochłaniają jednak znacznie więcej energii niż inne.

Do gałęzi przemysłu zależnych od bazy energetycznej należą: przemysł metalurgiczny oraz niektóre branże przemysłu maszynowego.

Wysoką energochłonnością cechuje się m.in przemysł metalurgiczny

Źródło: https://pph-rewa.pl/wp-content/uploads/2016/12/przemysl-metalurgiczny.jpg

Infrastruktura techniczna to kolejny ważny czynnik lokalizacji przemysłu. Obejmuje sieć dróg, kolei, lotnisk, portów, ale też linii energetycznych, kanalizacji, gazociągów i rurociągów.

Do gałęzi przemysłu zależnych od infrastruktury należą: przemysł środków transportu, przemysł paliwowy i częściowo przemysł wysokie technologii.

Przemysł morski (dział przemysłu środków transportu) nie mógłby zaistnieć bez infrastruktury portowej

Źródło: https://fakty.plportal.pl/sites/default/files/artykul/zdjecie/stocznia123.jpg

Bliskość rynku zbytu to jeden z najważniejszych czynników lokalizacji przemysłu. Im większy tym większa liczba nabywców wyrobów przemysłowych. Odgrywa szczególnie istotną rolę dla zakładów, których produkcja nastawiona jest na masową ilość wyrobów przeznaczoną na zaspokojenie potrzeb ludności oraz produktów o krótkim terminie przydatności.

Do gałęzi przemysłu zależnych od rynku zbytu należą: przemysł spożywczy, przemysł włókienniczy i tekstylny, przemysł odzieżowy, przemysł skórzany, przemysł materiałów budowlanych, przemysł energetyczny.

Przemysł spożywczy jest jednym z najsilniej uzależnionych od rynków zbytu

Źródło: https://www.topagrar.pl/media/articles/mleczarnia.JPG

Zasoby ludzkie to bardzo ważny czynnik lokalizacji i rozwoju przemysłu. Obejmuje zarówno tanią siłę roboczą jak i wykwalifikowaną kadrę oraz zaplecze naukowo-badawcze.

Duża liczba słabo opłacanych pracowników (tania siła robocza) jest niezbędna do pracy przy niektórych wyrobach składanych na taśmie produkcyjnej. Do gałęzi przemysłu zależnych od wielkości zasobów siły roboczej należą: przemysł elektroniczny, przemysł maszynowy, przemysł odzieżowy, przemysł tekstylny i włókienniczy, przemysł skórzany, przemysł spożywczy.

Produkcja odzieży wymaga dużego zaangażowania pracy ludzkiej

Źródło: https://orsat.pl/sewing/szwalnia-slide/szwalnia-slide-2.jpg

Wysoko wykwalifikowana kadra niezbędna jest z kolei przy produkcji wyrobów zaawansowanych technicznie, lub wymagających ponadprzeciętnej organizacji i zarządzania. Do gałęzi przemysłu zależnych od zaplecza naukowo-badawczego należą: przemysł elektroniczny, przemysł maszynowy, przemysł środków transportu, przemysł kosmiczny, przemysł chemiczny (zwłaszcza farmaceutyczny), przemysł high-technology.

Naukowcy odgrywają kluczową rolę w przemyśle wysokich technologii (high-tech)

Źródło: https://cms.quantridge.com/uploads/bfeffbd8d5004f82aca436d722042b1d.jpg

W przemyśle wysokich technologii w procesie tworzenia innowacyjnych produktów, jak również na etapie ich doskonalenia niezbędna jest obecność zaplecza naukowo-badawczego czyli instytutów naukowych i uczelni wyższych. Zapewniają one napływ innowacji oraz wykwalifikowanej kadry, a także mogą wspierać proces badawczy i wdrożeniowy.

Pozostałe czynniki lokalizacji odgrywają nieco mniejszą rolę. Można wśród nich wyróżnić m.in korzyści aglomeracji oraz przedstawiane przez część badaczy niekorzyści aglomeracji czyli zalety i wady wynikające z koncentracji obiektów przemysłowych na niewielkim obszarze np. jednej aglomeracji.

Do korzyści aglomeracji należą:

• Łatwość nawiązywania kontaktów biznesowych z innymi przedsiębiorstwami z branży – kooperacji, wymiany technologii i współpracy.
• Obecność przedsiębiorstw z branży usług, uzupełniających i obsługujących działalność przemysłową.
• Łatwy dostęp do rozwiniętej infrastruktury technicznej i społecznej.
• Większa opłacalność produkcji za sprawą dostępu do większego rynku zbytu.
• Duże zasoby pracy i obecność wykwalifikowanej kadry możliwej do wykorzystania.
• Dostęp do wpływowych decydentów politycznych.

Ośrodki nowoczesnej technologii takie jak korporacja Google powstały dzięki korzyściom aglomeracji

Źródło: https://media.xconomy.com/wordpress/wp-content/images/2015/08/06160438/Google-HQ-e1518800521672.jpg

Z kolei jako niekorzyści aglomeracji wskazuje się:

• Silną konkurencję między zakładami z jednej branży.
• Niedostatek przestrzeni pod budowę zakładów przemysłowych.
• Silnie przekształcone (i często zdegradowane) środowisko naturalne.
• Przeciążenie transportowe i energetyczne infrastruktury technicznej.
• Wyższe koszty pracy (wynagrodzeń) ze względu na wyższe koszty utrzymania ludności.
• Niski stopień oddziaływania na decydentów przez pojedyncze przedsiębiorstwa (z uwagi na ich mnogość).

Silnie zindustrializowany krajobraz Górnego Śląska zniechęca do osiedlania się i podejmowania działalności gospodarczej

Źródło: https://cdn.pixabay.com/photo/2016/06/23/22/39/industry-1476338_960_720.jpg

Obecnie trwa spór o to, czy korzyści aglomeracji przeważają nad niekorzyściami. Część autorów wskazuje na przewagę zalet koncentracji nad wadami, wskazując przede wszystkim na przykłady innowacji technologicznych w ośrodkach high-tech oraz wysoką efektywność ekonomiczną okręgów przemysłowych. Inni autorzy wskazują, że w celu ograniczenia niekorzyści aglomeracji, ale też z powodów społecznych i politycznych należy prowadzić do deglomeracji przemysłu czyli relokowania zakładów przemysłowych z ośrodków silnie skoncentrowanych do ośrodków o niskim uprzemysłowieniu (mniejszych miast, ale też na wieś). Wśród zalet takiego procesu wyróżnia się:

• Większą dostępność terenów inwestycyjnych.
• Niższe koszty pracy (wynagrodzenia).
• Mniejsze obciążenie infrastruktury technicznej.
• Niższe podatki.
• Lepsza jakość środowiska przyrodniczego.
• Obecność bodźców politycznych np. ulg, dotacji czy specjalnych stref ekonomicznych.
• Łatwy dostęp i duży wpływ na decydentów lokalnych – często jako jeden z ważniejszych pracodawców w gminie lub powiecie.

Przykładem deglomeracji przemysłu jest lokalizacja zakładów przemysłowych w mniejszych ośrodkach np. w Specjalnej Strefie Ekonomicznej w Tczewie

Źródło: https://www.tcz.pl/foto/tcz_wiadomosci_2/db51399a4f6c2bb2.jpg

Kolejny czynnik to infrastruktura społeczna czyli obecność placówek edukacji, ochrony zdrowia, ośrodków sportu i rekreacji co może podnosić atrakcyjność inwestycyjną obszaru.

W lokowaniu przemysłu istotne znaczenie odgrywają także czynniki behawioralne, czyli osobiste upodobania inwestorów. Dzielą się one na twarde czyli dające się policzyć jako konkretne korzyści materialne (np. polityka podatkowa danej gminy, struktura rynku pracy, koszty terenu i budowy zakładu) odnoszone przez przedsiębiorstwo oraz miękkie – trudne do zmierzenia (takie jak wizerunek inwestycyjny danego miejsca, mentalność mieszkańców i ich stosunek do określonej działalności, oferta społeczna na danym obszarze).

W grupie czynników politycznych należy wspomnieć przede wszystkim o polityce państwa oraz polityka lokalna. Wpływają one na przeznaczenie określonych terenów pod inwestycje, politykę podatkową, politykę rynku pracy czy obecność dodatkowych bodźców zachęcających do inwestowania.

Do gałęzi przemysłu zależnych od polityki należą: przemysł spożywczy, przemysł elektroniczny, przemysł maszynowy i częściowo inne.

Jednym z elementów politycznych wpływających na lokalizację przemysłu jest tworzenie Specjalnych Stref Ekonomicznych – z obecnością istotnych ulg podatkowych

Źródło: https://cms-v1-files.idcom-jst.pl/sites/947/cms/szablony/27338/zdjecia/orign/psse_logo_pl.jpg

Niektóre zakłady przemysłowe lokalizuje się także w celach strategicznych lub militarnych. Do takich obiektów należą ośrodki o szczególnym znaczeniu, zwłaszcza z branży energetycznej oraz przemysłu zbrojeniowego.

Do gałęzi przemysłu lokalizowanych ze względów strategicznych i militarnych należą: przemysł paliwowy, przemysł energetyczny, przemysł zbrojeniowy.

Gazoport w Świnoujściu to jedna z najważniejszych inwestycji przemysłowych o znaczeniu strategicznym w ostatnich latach w Polsce

Źródło: https://portalstoczniowy.pl/wp-content/uploads/2018/11/terminal-lng.jpg

6. Zmiana roli czynników lokalizacji przemysłu

W ostatnich latach coraz mocniej obserwuje się zmiany w zakresie czynników lokalizacji przemysłu. Te czynniki, które do tej pory odgrywały dużą rolę słabną na rzecz nowych i dotychczas mniej istotnych.

Wśród czynników o malejącym znaczeniu są:

• Baza surowcowa – ze względu na większą łatwość transportu surowców.
• Baza energetyczna – ze względu na znaczny wzrost możliwości transportu energii.
• Dostęp do wody – ze względu na stosowanie zamkniętych obiegów i większe możliwości jej oczyszczania.
• Zasoby taniej siły roboczej – ze względu na rozwój bardziej zaawansowanych technicznie gałęzi przemysłu.
• Warunki terenowe i klimatyczne – ze względu na rozwój technologiczny.

Wśród czynników o rosnącym znaczeniu są:

• Zaplecze naukowo-badawcze – ze względu na rozwój bardziej zaawansowanych technicznie gałęzi przemysłu.
• Infrastruktura społeczna – ze względu na większą dbałość o pracowników.
• Czynniki behawioralne – ze względu na silną konkurencję między ośrodkami (i wzrost znaczenia bardziej subtelnych różnic)
• Stan środowiska naturalnego – ze względu na rosnącą odpowiedzialność biznesu oraz większą motywacje pracowników do pracy.
• Czynniki polityczne – zwłaszcza aktywne pozyskiwanie inwestorów i tworzenie instytucji ich wsparcia.