Obszary wiejskie

Wieś, czyli wszystko to, co nie jest miastem – stanowi pierwszy typ osadnictwa ludzkiego. Mimo postępującego rozwoju społeczno-gospodarczego wciąż około 44% populacji naszej planety mieszka na wsi, a wiele z tych osób trudni się rolnictwem.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Ludność

XIII Obszary wiejskie

1. Wieś dawniej i dziś

Współczesna wieś bardzo różni się od wsi z czasów historycznych. Pierwotnie granica między miastami i wsiami była jednoznaczna. Miasta otaczały obronne mury, a to co znajdowało się poza ich zwartą zabudową – było wsią. Naturalnym charakterem wsi było przede wszystkim zajmowanie się działalnością rolniczą. Na skutek procesów urbanizacji (zwłaszcza suburbanizacji i dezurbanizacji) doszło do olbrzymiego rozrostu miast, poza ich pierwotne granice – wiele dawnych wsi zostało wchłoniętych lub ich położenie względem miasta stało się znacznie bliższe. Napływająca na wieś ludność zaczęła przywozić ze sobą własne zwyczaje zachowań, a rolnictwo na wsi znalazło się w konkurencji wobec rozwijającego się budownictwa. Swój wiejski charakter zachowały w zasadzie jedynie peryferyjne jednostki, położone naprawdę daleko od miast, choć i one zmieniły swoje oblicze.

Odsetek ludności wiejskiej w populacji świata

Źródło: Własna edycja na podstawie: https://ourworldindata.org/urbanization

Największy udział mieszkańców wsi zaznacza się w krajach słabo rozwiniętych – w Afryce oraz Azji Południowej.

W wielu krajach (w tym w Polsce) jednostka staje się miastem dopiero na skutek decyzji administracyjnej, a w przeciwnym razie jest wsią. Prowadzi to do paradoksów, ponieważ niektóre wsie w oczywisty sposób uległy zurbanizowaniu, formalnie jednak pozostają nadal wsiami. Na skutek różnych procesów można więc współcześnie wyróżnić:

Wieś zurbanizowaną – czyli taką, która de facto przeistoczyła się w mini-miasteczko, zatraciła swój charakter, a jej mieszkańcy przestali zajmować się rolnictwem.

Wieś urbanizuje się pod względem zabudowy i infrastruktury i zatraca swój pierwotny wygląd

Źródło: https://chosse.wordpress.com/tag/rotmanka/

Wieś rolniczą – pozostającą ostoją tradycji wsi, gdzie większość ludzi wciąż zajmuje się uprawą roślin i hodowlą zwierząt.

Tradycyjna wieś rolnicza cechuje się rzadką zabudową, zabudową gospodarczą i polami uprawnymi

Źródło: http://kociewiacy.pl/gminy/smetowo/galeria/albums/userpics/10001/smarzewo.jpg

Nieco inaczej niż wieś, postrzega się obszary wiejskie, czyli wieś oraz ich otoczenie funkcjonalne – pola uprawne i inne tereny pozamiejskie.

Tereny wykorzystywane rolniczo jako odsetek powierzchni państw

Źródło: https://i.redd.it/f6vcmr26nxz21.png

Udział powierzchni wykorzystywanej rolniczo zależy najczęściej od warunków naturalnych – w krajach gorącego i wilgotnego lub chłodnego klimatu, odsetek ten jest niewielki. W niektórych krajach mimo niesprzyjających warunków rozległe tereny wykorzystuje się jako pastwiska, co znaczne zwiększa odsetek powierzchni rolnej.

2. Czynniki rozwoju wsi

Współcześnie najważniejsze czynniki rozwoju wsi dzielą się na dwie grupy: przyrodnicze i pozaprzyrodnicze.

Do przyrodniczych czynników rozwoju wsi należą:

Warunki naturalne – klimat, ukształtowanie powierzchni, dostęp do wody, jakość gleb – to co może wpływać na stopień opłacalności produkcji rolnej.
Stan środowiska naturalnego – istotny dla turystów oraz dla rolnictwa ekologicznego.
Szczególne walory przyrodnicze – obiekty, które są atrakcyjne turystycznie i przyczyniają się do rozwoju agroturystyki.
Walory krajobrazowe – mogą przyciągać artystów np. malarzy.

Do pozaprzyrodniczych czynników rozwoju wsi należą:

Szczególne walory pozaprzyrodnicze – np. lokalna gwara, tradycje, nietypowe obiekty związane z wiejskim stylem życia lub obiekty sportowe – takie, które przyczyniają się do rozwoju agroturystyki.
Wysoki poziom rozwoju infrastruktury – zapewnia lepszą jakość życia, lepszy transport (łatwość dotarcia na wieś) i lepszy dostęp do usług, np. edukacji (szkoły), służby zdrowia (przychodnie).
Cicha i spokojna okolica – sprzyja migracjom ludzi uciekających od zgiełku miasta.
Niskie koszty życia – ułatwiają utrzymanie i zachęcają do osadnictwa.
Tańsza ziemia – wpływa na rozwój budownictwa mieszkaniowego.
Wolna, niezagospodarowana przestrzeń – umożliwia z jednej strony lokowanie terenochłonnych zakładów przemysłowych, z drugiej – rozwój domów jednorodzinnych z dużymi ogrodami.
Niższe koszty pracy i niższe podatki przyczyniają się do napływu inwestycji.

Na skutek szeregu różnych czynników wieś pełniąca w przeszłości funkcję rolniczą zyskała kilka nowych funkcji, do których należą:

Funkcja turystyczna – rozwój specyficznej agroturystyki związanej ze szczególnymi walorami przyrodniczymi lub kulturowymi wsi.

Konie są częstą atrakcją wykorzystywaną do rozwoju agroturystyki

Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/lYRnZTS2cgjwfnlLUieYrKW92X9qusWMY6IuzisXfgld1whg8ab19JF0Apan0TyRLr33rQu1qvWvfL3IM-UR1rR9hSC8m83iAB69JX4IxlU1mqsW9mGxvApK

Funkcja handlowa – rozwój drobnej produkcji rolnej zachęca do robienia zakupów bezpośrednio u producenta – rolnika.

Na wsi powstaje coraz więcej sklepików ze swojskim jedzeniem bezpośrednio od producentów rolnych

Źródło: https://d-art.ppstatic.pl/kadry/k/r/12/c9/59fc591bd2e11_o_full.jpg

Funkcja przemysłowo-usługowa – z uwagi na dużą ilość przestrzeni na wsi lokalizuje się coraz więcej fabryk, magazynów i biurowców.

Hale produkcyjne lokalizowane są na wsi pełnej wolnych przestrzeni

Źródło: https://www.climakomfort.pl/wp-content/uploads/flextronics_1.jpg

Funkcja rezydencjalna – z uwagi na duża atrakcyjność wsi, jako miejsca do życia dla ludności do tej pory mieszkającej w mieście.

Dawną rozproszoną zabudowę zastępują rozległe suburbia

Źródło: https://www.sierraclub.org/sites/www.sierraclub.org/files/styles/flexslider_full/public/sierra/articles/big/SIERRA-Opener-iStock-982588226-WB.jpg?itok=B4b6YRze

3. Depopulacja wsi

Początkowo proces wyludniania dotyczył wszystkich wsi w XIX i w pierwszej połowie XX wieku. Za sprawą uprzemysłowienia ludność masowo migrowała do miast. Obecnie wsie w bogatych krajach rosną w siłę – na skutek suburbanizacji i dezurbanizacji ich zaludnienie wzrasta. Jednak tradycyjne wsie rolnicze, które znajdują się na dalekich peryferiach dużych miast, albo w niemal zupełnej izolacji przestrzennej – wyludniają się. Ich mieszkańcy nie widząc perspektyw dla siebie oraz z uwagi na brak wystarczającej liczby miejsc pracy, przeprowadzają się do miast lub wsi położonych blisko tychże. W skrajnych przypadkach, taka sytuacja może nawet doprowadzić do całkowitego upadku niektórych wsi.

Zmiana liczby ludności wybranych gmin wiejskich w Polsce między 1995 i 2019 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Podczas gdy jedne wsie wyludniają się – inne rosną w siłę. Największe spadki w latach 1995-2019 notowały gminy Koszarawa (woj. śląskie), Czyże (woj. podlaskie) i Tymbark (woj. małopolskie). Spadki sięgały 40%, a nawet więcej pierwotnego zaludnienia. Zupełnie inaczej przedstawiała się sytuacja gmin Długołęka (woj. dolnośląskie), Tarnowo Podgórne (woj. wielkopolskie) czy Pruszcz Gdański (woj. pomorskie), w których liczba ludności wzrosła o 100-140%.

Zjawisko depopulacji wsi rolniczych dotyczy przede wszystkim południowej i wschodniej Polski, ale przykłady gmin wiejskich znacząco tracących ludność można spotkać także w centralnej i północno-zachodniej Polsce.

Przyczynami depopulacji wsi są:

Starzenie się lokalnej społeczności i stopniowe jej wymieranie.
Zmniejszenie się współczynnika przyrostu naturalnego.
Migracja młodych do miast lub wsi podmiejskich w poszukiwaniu perspektyw.
Rozluźnienie więzów rodzinnych i zanik przywiązania do lokalnej społeczności.
Porzucanie mało dochodowej pracy w rolnictwie na rzecz pracy w przemyśle i usługach i związana z tym zmiana miejsca zamieszkania.
Wykluczenie komunikacyjne (w tym zwłaszcza transportowe) niektórych wsi, zniechęca do osiedlania się tam.
Niski poziom usług publicznych i prywatnych na wsi.
Chęć zapewnienia lepszej przyszłości swoim dzieciom i związana z tym wyprowadzka.

Wiele krajów zmaga się z problemem depopulacji wsi. W Rosji znajdziemy wiele całkowicie opuszczonych

Źródło: https://img-ovh-cloud.zszywka.pl/0/0659/1754-opuszczona-wies-w-karelii-w-rosji.jpg

4. Rodzaje układów przestrzennych wsi

Wsie można podzielić ze względu na charakter ich przestrzennego układu zabudowy i przebiegu głównych dróg. W ten sposób wyróżnia się:

Łańcuchówka (wieś leśno-łanowa) – typ wsi ze znajdującą się w centrum drogą, a po jej obu stronach – zabudowaniami, z przylegającymi do nich polami oraz fragmentami lasu. Zabudowa cechuje się małym zagęszczeniem.

Schemat łańcuchówki

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3d/Wie%C5%9B_%C5%82a%C5%84cuch%C3%B3wka.svg/1280px-Wie%C5%9B_%C5%82a%C5%84cuch%C3%B3wka.svg.png

Ulicówka – typ wsi podobny do łańcuchówki, w której domy zbudowane są wzdłuż jednej głównej drogi z przyporządkowanymi do nich polami, ale bez fragmentów lasów oraz z gęstszą niż w przypadku łańcuchówki zabudową.

Schemat ulicówki

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Wie%C5%9B_ulic%C3%B3wka.svg/1280px-Wie%C5%9B_ulic%C3%B3wka.svg.png

Rzędówka – typ wsi z jedną główną drogą, w której zabudowa skoncentrowana jest po jednej stronie ulicy, a po drugiej jej stronie znajdują się pola przyporządkowane do kolejnych domostw.

Schemat rzędówki

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Wie%C5%9B_rz%C4%99d%C3%B3wka.svg/1280px-Wie%C5%9B_rz%C4%99d%C3%B3wka.svg.png

Szeregówka – typ wsi z zabudową zlokalizowaną najczęściej po jednej stronie drogi, wzdłuż mniejszych ulic odbiegających prostopadle od głównej drogi. Pola zlokalizowane są w sąsiedztwie domostw, charakteryzuje się wysoką zwartością zabudowy.

Schemat szeregówki

Źródło: https://www.pojezierzeilawskie.pl/images/wies_szeregowka700.jpg?crc=370564593

Widlica – typ wsi, w której jedna główna droga (po której obu stronach zlokalizowane są zabudowania) rozgałęzia się na dwie mniejsze, tworząc układ przypominający literę „Y”. Pola sąsiadują z domostwami.

Schemat widlicy

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wie%C5%9B_widlica.svg/1024px-Wie%C5%9B_widlica.svg.png

Wielodrożnica – typ wsi o chaotycznym układzie przestrzennym, z wieloma drogami o nieokreślonym przebiegu o zwartej lub luźnej zabudowie. Pola sąsiadują z domostwami.

Schemat wielodrożnicy

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/Wie%C5%9B_wielodro%C5%BCnica.svg/1024px-Wie%C5%9B_wielodro%C5%BCnica.svg.png

Okolnica (owalnica, wieś placowa) – typ wsi ze zlokalizowanym w centrum okrągłym placem, wokół którego biegną główne drogi z towarzyszącą im gęstą zabudową. Pola znajdują się po zewnętrznej części owalu.

Schemat okolnicy