Ochrona przyrody w Polsce

Środowisko przyrodnicze w Polsce podlega ochronie prawnej. Dbałość o przyrodę jest w pełni uzasadniona i opiera się o zasady zrównoważonego rozwoju. W Polsce istnieją zarówno krajowe, jak i międzynarodowe formy ochrony, obejmujące tak duże obszary przestrzenne jak i pojedyncze gatunki.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Krajobrazy i środowisko w Polsce

VI Ochrona przyrody w Polsce

1. Uzasadnienie potrzeby ochrony przyrody

Ochrona przyrody była przedmiotem zainteresowań człowieka od początku powstania rozwiniętych cywilizacji. W Polsce pierwszą ochroną na dużą skalę objęto Puszczę Białowieską już u schyłku średniowiecza, kiedy stała się właściwie prywatnym obszarem polowań Jagiellonów. Obecnie istnieje szereg argumentów przemawiających za potrzebą ochrony przyrody. Należą do nich:

• Postępowanie względem środowiska naturalnego zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju przyjętymi przez ONZ.
• Zrozumienie globalnej wagi stanu środowiska przyrodniczego i potrzeby jego zachowania ze względu na dobro ludzkości – m.in. w kontekście klimatu i bioróżnorodności.
• Większa świadomość społeczna negatywnego wpływu działalności człowieka na inne organizmy żywe i wynikający z tego konflikt moralny.
• Zabezpieczenie środowiska w celu możliwości jego dalszej eksploatacji w celach gospodarczych, zdrowotnych i turystyczno-sportowych.
• Zapewnienie naturalnej formy ochrony przed powodziami i suszami.
• Potrzeba zachowania środowiska w celu prowadzenia badań naukowych.

Ochrona środowiska staje się celem wielu organizacji międzynarodowych np. Greenpeace

Źródło: https://www.greenpeace.org/static/planet4-poland-stateless/2017/08/4671c29b-gp0str2ic_medium_res.jpg

2. Działania państwa na rzecz ochrony przyrody

Środowisko przyrodnicze jako element dobra wspólnego podlega ochronie przede wszystkim za sprawą działań władza publicznych – rządu i samorządu. W celu ochrony przyrody podejmowane są rozmaite działania, do których należą:

• Prowadzenie polityki wobec środowiska naturalnego, w tym m.in. polityki klimatycznej i polityki zagranicznej w obrębie wspólnej z innymi krajami ochrony przyrody.

Od 2020 r. w Polsce funkcjonuje Ministerstwo Klimatu i Środowiska (w miejsce dawnego Ministerstwa Środowiska)

Źródło: https://www.gov.pl/photo/format/517af577-f743-483e-9c8a-d746a2a8dc2f/resolution/1920×810

• Tworzenie regulacji prawnych dotyczących środowiska i prawnych form ochrony przyrody.
• Monitorowanie stanu środowiska naturalnego przez powołane w tym celu rządowe instytucje.
• Ustalanie norm emisji zanieczyszczeń do atmosfery, zmuszających do montowania filtrów na kominach instalacji przemysłowych czy zmieniających technologie produkcji spalin w motoryzacji.
• Dofinansowywanie wymiany palenisk domowych na bardziej ekologiczne np. z węglowych na gazowe lub przyłączanie lokali do miejskich i gminnych sieci ciepłowniczych.
• Rozwój transportu publicznego i ograniczanie ruchu samochodowego.
• Zmiana struktury produkcji energii, likwidacja źródeł emisyjnych na rzecz OZE i energetyki jądrowej.
• Inwestowanie w oczyszczalnie ścieków i nowoczesne zakłady utylizacji odpadów.
• Promocja segregacji odpadów i likwidacja dzikich wysypisk śmieci.

Recykling w sortowniach odpadów jest ważnym elementem dbania o środowisko

Źródło: https://portal.legnica.eu/gfx/portal/_thumbs/pl/defaultaktualnosci/1/8607/1/5fc5188a87a6595c3ab0ee5a9df5b691b6498501,klOWfqWibGpC785HlXs.jpg

• Retencja wody i wprowadzanie technologii oszczędzających wodę.
• Wprowadzanie technologii energooszczędnych i termomodernizacja budynków publicznych.
• Edukacja społeczeństwa w zakresie ochrony środowiska naturalnego.

3. Prawne formy ochrony przyrody w Polsce

Podstawową formą przeciwdziałania degradacji środowiska przyrodniczego jest tworzenie prawnych obiektów jego ochrony. W Polsce ochroną (w różnym stopniu) objętych jest olbrzymia część terytorium państwa bo aż około 100 tys. km2, czyli niemal 1/3 powierzchni kraju.

Terytorium Polski objęte różnymi formami ochrony przyrody

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RRQBe7gYHbhES/1612954304/2bFBE8gMDOdxNLbCGtwv5c93POX2bMdR.png

Prawne formy ochrony przyrody reguluje w Polsce Ustawa o Ochronie Przyrody z 2004 r. Ustawa dzieli formy ochrony na obszarowe i indywidualne. Ochrona obszarowa tworzona jest na szczeblu centralnym (rządowym) lub przez rządowe instytucje. Wyjątkiem są parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu tworzone przez Sejmiki Województw. Formami obszarowymi wymienionymi w ustawie są (według stanu na koniec 2021 r.):

• Park Narodowy – najważniejsza forma ochrony przyrody. Obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Obecnie w Polsce funkcjonują 23 Parki Narodowe (patrz niżej), obowiązują na nich najbardziej restrykcyjne zasady ochrony przyrody.
• Rezerwat przyrody – obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Na terenie rezerwatu może być wprowadzona ochrona ścisła z zakazem wstępu. Obecnie w Polsce są 1504 takie obiekty, są najczęściej niewielkie i chronią konkretne obiekty tematyczne (wybrany element środowiska).
• Park krajobrazowy – obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania i popularyzacji tych wartości. Obecnie w Polsce jest 128 takich parków, ochrona nie jest ścisła i możliwa jest działalność człowieka, o ile nie niszczy ona środowiska.
• Obszar chronionego krajobrazu – obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowy ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Ochrona jest relatywnie słaba, ale zajmowany obszar bardzo duży – stanowią największą część całej powierzchni Polski objętej ochroną (około 2/3 obszarów chronionych). Obecnie w Polsce jest 407 takich obiektów.

Ważnym elementem obszaru chronionego krajobrazu są korytarze ekologiczne umożliwiające ruch zwierząt między obszarami siedlisk

Źródło: https://zasoby.ekologia.pl/artykulyNew/9282/xxl/max00_650x453.jpg

• Obszar Natura 2000 – obszar międzynarodowy, zgodny z przepisami Unii Europejskiej, obszar specjalnej ochrony ptaków, specjalny obszar ochrony siedlisk lub obszar mający znaczenie dla Wspólnoty (Unii Europejskiej), utworzony w celu ochrony populacji dziko występujących ptaków lub siedlisk przyrodniczych lub gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty. Obejmuje duże połacie terenu, obecnie w Polsce wyznaczono 1007 takich obszarów, w tym 85% to obszary ochrony siedlisk a pozostałe 15% – ptaków.

Z kolei do form ochrony indywidualnej należą obiekty ustanawiane uchwałą Rady Gminy, a więc tworzone na poziomie lokalnym. Są nimi:

• Pomnik przyrody – pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Form tych jest bardzo wiele i stale przybywa – obecnie jest ich prawie 32 500. Najczęściej pomnikami przyrody są drzewa (80%).

Jednym z najbardziej znanych w Polsce pomników przyrody jest Dąb Bartek

Źródło: https://wydawnictwoquercus.pl/wp-content/uploads/DSC6535-1.jpg

• Stanowisko dokumentacyjne – niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych, także miejsca występowania kopalnych szczątków roślin lub zwierząt. Obecnie takich stanowisk jest w Polsce 180.
• Użytek ekologiczny – zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej – naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania. Obecnie wyznaczono 7670 użytków.
• Zespół przyrodniczo-krajobrazowy – fragment krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne. W Polsce wyznaczono do tej pory 270 takich obiektów.

Ostatnia z form ochrony indywidualnej dotyczy ochrony gatunków roślin, zwierząt i grzybów. Są one ustanawiane na poziomie centralnym. Ochrona gatunkowa ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących rzadkich, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie przepisów umów międzynarodowych gatunków oraz ich siedlisk i ostoi, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Łącznie na terenie Polski ochroną gatunkową (całkowitą lub częściową) objętych jest ponad 1800 gatunków, wśród których prawie połowę stanowią zwierzęta. Gatunki o wysokim ryzyku wyginięcia, wymarłe lub uznane za wymarłe umieszcza się w Polskiej czerwonej księdze odpowiednio – roślin lub zwierząt.

Wąż Eskulapa jest gatunkiem skrajnie zagrożonym wyginięciem w Polsce – szacuje się, że w Bieszczadach pozostało ich niewiele ponad 100 sztuk

Źródło: https://ocdn.eu/pulscms-transforms/1/qwZk9kpTURBXy84YmM2NmIzYjFjN2YxYzdiZTgwZWQ5OTBhMzQ3Y2JiNS5qcGeTlQMAdM0Okc0IMZMJpmNiMDAyMAaTBc0EsM0CdoGhMAE/waz-eskulapa-zamenis-longissimus.jpg

Gatunki, które całkowicie zaniknęły na obszarze naturalnego ich występowania, ale zachowały się w innych miejscach, mogą podlegać procesowi restytucji czyli działań polegających na odbudowie ich populacji. Końcowym elementem jest reintrodukcja czyli wypuszczenie gatunku do pierwotnie zajmowanego środowiska, w celu jego ponownego zamieszkania. Najbardziej znanym sukcesem restytucji w Polsce są działania podjęte wobec żubrów. Ten gatunek całkowicie wybity w Puszczy Białowieskiej został tam odtworzony z pomocą zachowanych osobników żyjących w niewoli. Po odbudowaniu populacji w Białowieży, dokonano reintrodukcji gatunku także na inne obszary m.in. Bieszczad. Podobne działania podjęto także wobec bobrów, które z zagrożonych wyginięciem liczą obecnie ponad 100 tys. sztuk, choć jeszcze w latach 50-tych występowały w Polsce dosłownie pojedyncze osobniki. Za sprawą migracji zwierząt ze wschodu i ścisłej ochrony, populację w kraju udało się odbudować.

Bóbr europejski wpływa korzystnie na środowisko, zwłaszcza wód śródlądowych

Źródło: https://ocdn.eu/pulscms-transforms/1/Kqzk9kqTURBXy80OTUyNmQ5YmYzMzQ0MWJmYTBmNjdhMDllNzcwYWFlZC5qcGVnk5UDACrNA-jNAjKTBc0DFM0BvJMJpjhjZTY3YgaBoTAB/bobr-w-kapieli-od-tego-nagrania-trudno-oderwac-wzrok-i-przestac-sie-usmiechac.jpg

4. Parki Narodowe w Polsce

Najważniejszą formą ochrony przyrody w większości państw świata są Parki Narodowe. W Polsce obejmują one krytycznie ważne obszary, charakteryzujące się szczególnymi walorami i zajmują powierzchnię co najmniej 1000 ha. Co ważne – w Parku Narodowym ochronie podlega cała przyroda, każdy z elementów środowiska (ożywiony i nieożywiony), a poruszanie się po nich jest możliwe tylko wyznaczonymi szlakami. Ustanowienie Parków Narodowych podyktowane jest potrzebą zachowania szczególnych walorów środowiska dla obecnych i przyszłych pokoleń. Ze względu na unikalność swojej przyrody, cieszą się one dużą popularnością turystyczną. Pierwszy Park (Pieniński) ustanowiono już w 1932 r., z kolei ostatni („Ujście Warty”) w 2001 r. Obecnie w Polsce są 23 Parki Narodowe.

Rozmieszczenie Parków Narodowych – najwięcej z nich znajduje się w południowej i wschodniej Polsce oraz w Pasie Pojezierzy

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/ParkinarodowePL.png/800px-ParkinarodowePL.png

Nazwa Parku Narodowego	Logo Parku	Rok Założenia	Powierzchnia w km2	Typ krajobrazu	Wybrane elementy chronionego środowiska
Babiogórski PN		1955	33,9	Gór średnich, piętrowej roślinności górskiej	Wykształcone piętra roślinności górskiej (zwłaszcza kosodrzewiny), rumowiska skalne, stawy osuwiskowe oraz rzadkie gatunki roślin np. okrzyn jeleni i rogownica alpejska
Białowieski PN		1932 (reaktywowany w 1947)	105,2	Leśny	Naturalny las mieszany (z przewagą liściastego) o cechach pierwotnych z formacjami grądów, olsów i łęgów oraz żubr i inne gatunki ssaków leśnych
Biebrzański PN		1993	592,2 (największy w Polsce)	Doliny rzecznej, bagienny, leśny	Obszary bagienne i torfowiskowe, olsy i łęgi, rzadkie gatunki niskich krzewów, łoś oraz liczne gatunki ptactwa np. batalion
Bieszczadzki PN		1973	291,9	Gór średnich, leśny, połonin	Las liściasty i mieszany (buk, świerk, jodła), połoniny, liczne gatunki zwierząt, np. ryś, żubr, wąż Eskulapa
PN Bory Tucholskie		1996	46,1	Leśny, pojezierny (polodowcowy)	Bory sosnowe, jeziora polodowcowe, rzadkie gatunki roślin jeziornych i ptactwa wodnego, w przeszłości głuszec
Drawieński PN		1990	113,4	Leśny, pojezierny (polodowcowy)	Formy polodowcowe, jeziora polodowcowe, lasy bukowe i dębowe, bory sosnowe, niektóre gatunki zwierząt np. wydra
PN Gór Stołowych		1993	63,4	Gór średnich, leśny	Ostańce skalne, labirynty skalne, lasy świerkowe
Gorczański PN		1981	70,3	Gór średnich, leśny	Lasy liściaste, iglaste i mieszane (buk, jodła, świerk), flora i fauna polan górskich, rzadkie gatunki zwłaszcza płazów np. salamandra plamista
Kampinoski PN		1959	385,5	Leśny	Wydmy śródlądowe, bory sosnowe, bagna, niektóre gatunki zwierząt np. łoś i bóbr
Karkonoski PN		1959	59,5	Gór średnich, polodowcowy górski, piętrowej roślinności górskiej	Rzeźba gór typu zrębowego, elementy górskiej rzeźby polodowcowej z jeziorami cyrkowymi, rumowiska skalne, torfowiska górskie, wykształcone piętra roślinności górskiej rzadkie gatunki roślin np. dzwonek karkonoski, goryczka trojeściowa
Magurski PN		1995	194,4	Gór niskich i średnich, leśny	Lasy bukowe i sosnowe, roślinność pogórza, niektóre gatunki zwierząt, zwłaszcza ptaków np. orlik krzykliwy
Narwiański PN		1996	68,1	Doliny rzecznej, bagienny	Obszary bagienne i torfowiskowe, formacje olsów i łęgów, ptactwo wodno-błotne np. błotniak stawowy, wodniczka
Ojcowski PN		1956	21,5 (najmniejszy w Polsce)	Krasowy	Powierzchniowe i podziemne formy krasowe, w tym zwłaszcza ostańce krasowe, wywierzyska i jaskinie (i formy w nich występujące) oraz niektóre gatunki roślin i zwierząt np. nietoperz
Pieniński PN		1932 (reaktywowany w 1955) - najstarszy w Polsce	23,5	Wysokogórski, krasowy, leśny, doliny rzecznej	Skały wapienne, dolina Dunajca, lasy liściaste, mieszane i iglaste (buki, jodła, sosna), rzadkie gatunki roślin górskich np. mniszek pieniński, rzadkie gatunki bezkręgowców, zwłaszcza motyli
Poleski PN		1990	97,6	Leśny, bagienny, krasowy	Rzadko występujące jeziora krasowe, obszary bagienne i torfowiskowe, formacje olsów oraz rzadkie gatunki niskich krzewów i innych roślin naczyniowych oraz ptactwo błotno-wodne np. żuraw
Roztoczański PN		1974	84,8	Leśny	Rozmaite formacje leśne, zarówno liściaste np. grądy (buk, dąb) jak i bory iglaste (jodła), elementy procesów eolicznych np. wąwozy lessowe, niektóre gatunki owadów oraz ssaków np. konik polski
Słowiński PN		1967	215,7	Nadmorski, leśny	Wydmy ruchome, jeziora przybrzeżne, bory sosnowe oraz niektóre gatunki ptactwa np. mewa, orzeł przedni i inne
Świętokrzyski PN		1950	76,2	Gór niskich, leśny	Gołoborza, lasy iglaste i mieszane (bory jodłowe, sosnowe i jodłowo-bukowe) oraz liściaste (bukowe), niektóre gatunki roślin i zwierząt w tym pospolite ssaki np. jeleń
Tatrzański PN		1955	211,9	Wysokogórski, krasowy, piętrowej roślinności górskiej, leśny	Rzeźba wysokogórska typu fałdowego, elementy górskiej rzeźby polodowcowej z jeziorami cyrkowymi, formy krasowe, wykształcone piętra roślinności górskiej, bór świerkowy, rzadkie gatunki roślin i zwierząt np. kozica tatrzańska i świstak tatrzański
PN "Ujście Warty"		2001 - najmłodszy w Polsce	80,7	Doliny rzecznej, bagienny	Obszary bagienne z obecnością licznych gatunków ptactwa wodno-błotnego np. gęsi czy wodniczki
Wielkopolski PN		1957	75,8	Leśny, pojezierny (polodowcowy)	Dobrze zachowany krajobraz młodoglacjalny, jeziora polodowcowe, bory sosnowe, rozmaite gatunki zwierząt m.in. chrząszcze i ptaki np. sowa (puszczyk)
Wigierski PN		1989	150,8	Leśny, pojezierny (polodowcowy)	Bory sosnowe, jeziora polodowcowe, rzadkie gatunki niektórych roślin np. storczyków oraz zwierząt m.in. ptaków, ryb i bobrów
Woliński PN		1960	109,4	Nadmorski, pojezierny	Wybrzeże typu klifowego, delta wsteczna Świny, elementy krajobrazu młodoglacjalnego, bory sosnowe, niektóre gatunki ptactwa np. bielik

5. Międzynarodowe formy ochrony przyrody w Polsce

Oprócz krajowych form prawnej ochrony przyrody w Polsce funkcjonują także formy międzynarodowe, będące efektem przynależności Polski do Unii Europejskiej lub jako efekt innych porozumień międzynarodowych.

Najważniejszą międzynarodową formą ochrony przyrody są będące efektem członkostwa UE obszary Natura 2000. Forma ta pojawiła się w Polsce wraz z przystąpieniem do Unii w 2004 r. Obszarami Natura 2000 objęte jest obecnie około 20% powierzchni kraju, głównie na obszarach słabo zaludnionych terenów leśnych (zwłaszcza w pasie pojezierzy). W grupie obszarów Natura 2000 wyróżnia się specjalne obszary ochrony siedlisk oraz obszary specjalnej ochrony ptaków (większa część obszarów). Na obszarach objętych programem restrykcjom podlegają różne aspekty działalności człowieka.

Obszary Natura 2000 w Polsce

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R10GbgtKRUDFt/1612954299/HTH8QcBFVq2GK5G3NGePuYIlFXpptvrT.png

Innym programem międzynarodowym jest tworzenie rezerwatów biosfery UNESCO. Jest to efekt zapoczątkowanego w 1971 r. programu „Człowiek i Biosfera”. Celem tworzonych rezerwatów jest ochrona biomów reprezentatywnych dla danego obszaru. Obszary rezerwatów, których obecnie jest w Polsce 11, w większości pokrywają sięz  fragmentami obszarów Parków Narodowych.

Rezerwaty biosfery UNESCO w Polsce a granice Parków Narodowych

Źródło: https://www.nik.gov.pl/plik/id,16341.gif

Ostatnią istotną grupę stanowią obszary objęte ochroną na podstawie Konwencji Ramsarskiej (1971). Obejmuje ona opieką obszary wodno-błotne i żyjące na nich gatunki, zwłaszcza ptactwa. Obecnie w Polsce jest 19 takich obszarów, częściowo również na terenie istniejących Parków Narodowych.

6. Działania obywatela w zakresie ochrony przyrody

Ochrona środowiska jest nie tylko obowiązkiem rządu, ale też powinna stanowić wartość dla każdego obywatela. Stan środowiska, które jest dobrem wspólnym zależy nie tylko od działań na poziomie międzynarodowym, centralnym i samorządowym, ale także od postawy każdego z nas. Istnieje szereg działań, które każdy może podjąć, aby chronić środowisko. Należą do nich:

• Wspieranie partii politycznych i ruchów społecznych działających na rzecz ochrony środowiska.
• Finansowanie organizacji pozarządowych zajmujących się tematyką przyrody i środowiska.
• Odpowiedzialne zachowania konsumenckie np. rezygnacja z emisyjnych środków transportu, ograniczanie zakupu materiałów nieekologicznych (np. plastiku), oszczędzanie wody, segregowanie śmieci, kupowanie urządzeń energooszczędnych, ograniczenie konsumpcjonizmu (np. w sferze ubrań).
• Szanowanie zieleni i innych elementów środowiska przyrodniczego, sadzenie drzew.
• Wymiana ogrzewania we własnym domu na ekologiczne np. poprzez instalację własnej mini-elektrowni słonecznej.
• Edukowanie innych osób w zakresie znaczenia ochrony środowiska dla przetrwania ludzkości.