Europa jest jednym z najmniejszych kontynentów i leży w całości na półkuli północnej, a w większości na półkuli wschodniej. Należy do kontynentów o najsilniej rozbudowanej linii brzegowej, pełnej wysp i półwyspów, a przebieg jej granic nie jest taki oczywisty i ma charakter umowny.
Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)
Geografia Europy
I Położenie i granice Europy
1. Położenie Europy na mapie
Europa jest drugim najmniejszym kontynentem. Jej powierzchnia wynosi około 10,5 mln km2 (wartość ta różni się, w zależności od przyjętego przebiegu granic kontynentu). Wartość ta pozwala Europie wyprzedzić jedynie Australię. Jest to jednak kontynent zamieszkały przez ponad 740 mln ludzi, co stawia go na 3 miejscu – za Azją i Afryką.
Europa na tle równika i południka 0° (widoczne na grafice granice kontynentu mogą się różnić w zależności od przyjętego modelu)
Źródło: Edycja własna za: Ssolbergj, domena publiczna; https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Europe_%28orthographic_projection%29.svg/1024px-Europe_%28orthographic_projection%29.svg.png
Europa leży wyłącznie na półkuli północnej, najdalej wysunięte na południe kontynentu wyspy sięgają około 35° na północ od równika. Z kolei jej obszary na skrajnej północy przekraczają szerokość geograficzną 81°N. Uwzględniając wyspy mówimy więc o rozciągłości południkowej przekraczającej 5100 km. Biorąc jedynie pod uwagę oficjalne skrajne punkty lądowe – przylądek Marroqui sięga 35°58’N, z kolei przylądek Nordkyn – 71°08’N. W takim układzie daje nam to nieco ponad 35° rozciągłości południkowej (około 3900 km). Przez Lodnyn przebiega z kolei południk 0°, a więc kontynent leży (w większości) na półkuli wschodniej, ale też zachodniej. Najdalsze zachodnie fragmenty sięgają wysp w archipelagu Azorów (31°W). Na wschodzie są to fragmenty Nowej Ziemi (69°E). Daje nam to 100° rozciągłości równoleżnikowej. Jeżeli brać pod uwagę tylko obszary lądowe, to miedzy Przylądkiem Roca 9°30’W i ujściem rzeki Bajdaraty 68°14’E mamy 77°44′ rozciągłości równoleżnikowej. Wartość ta (obliczona bardziej złożonymi metodami) odpowiada około 5500 km.
Więcej na temat rozciągłości geograficznej Europy przeczytasz w tym temacie (kliknij aby przejść).
Na mapie łatwo zauważyć, że granice kontynentu nie są jednoznaczne. O ile od zachodu i północy oblewają go wody oceaniczne, a od południa Morze Śródziemne, to Europa i Azja nie są oddzielone żadną istotną przeszkodą wodną. Czasami przyjmuje się granice geologiczne (płyt tektonicznych) jako uznanie lądu za kontynent. W takim wariancie mamy więc do czynienia z Eurazją, ponieważ Europa i Azja leżą na jednej płycie – Euroazjatyckiej. Jednak ze względu na olbrzymie różnice kulturowe (obejmujące elementy historii, biologii człowieka, czy kwestie etniczne i wyznaniowe), dokonano oficjalnie podziału na Europę oraz Azję.
Europa – kontynent pomiędzy Oceanem Atlantyckim i wielką Azją
Źródło: Google Maps.
Charakterystyczną cechą Europy jest to, że jako relatywnie niewielki kontynent otoczona jest przez obszary geograficznie znacznie większe – potężny Ocean Atlantycki na zachodzie i największy, bardzo suchy przy granicy z Europą ląd – Azję – na wschodzie. To własnie ta dwa elementy środowiska mają olbrzymi wpływ na warunki życia w Europie – m.in. istotnie wpływając na klimat kontynentu.
2. Granice Europy
Europa w przeciwieństwie do wielu innych kontynentów, nie jest w pełni odseparowana ocenami i morzami od pozostałych lądów. Na granicy z każdym z kontynentów sąsiadujących, przebieg jej granic może być uznany za niejednoznaczny. Sprzyja temu mozaika wysp i półwyspów na północnej, zachodniej i południowej granicy morskiej, ale też przebiegająca lądem – umowna granica z Azją. Z tego powodu istnieje wiele proponowanych granic Europy, a przedstawiona poniżej zarysowana propozycja – zgodna z głównym nurtem polskiej geografii regionalnej – jest jedynie jednym z wielu wariantów. Inaczej przebieg granic Europa-Azja postrzegają np. geografowie Amerykańscy, którzy zaliczają państwa Kaukazu do Europy. Trudno jest także ustalić granice kontynentu na otwartym morzu.
Przybliżony, uproszczony przebieg granic Europy w jednym z możliwych wariantów z istotnymi obiektami linii brzegowej i przebiegu granicy – kliknij aby powiększyć
Źródło: Własna edycja na podstawie: GrandEscogriffe; https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Europe_large_topographic_location_map.png
Według wiodącego polskiego nurtu geografii regionalnej, granica Europy rozpoczyna się w Zatoce Bajdarackiej i ciągnie do ujścia rzeki Bajdaraty. Dalej przebiega ona wzdłuż wschodniego podnóża gór Ural – jedynej istotnej przeszkody terenowej na rozległych nizinach Europy Wschodniej i Zachodniej Azji. Później proponuje się przebieg granicy doliną niewielkiej rzeki Emby, aż do Morza Kaspijskiego i dalej jego północnym brzegiem. Później granica skręca na zachód dolinami małych rzek: Manycz i Kuma, aż do rzeki Don i granicy morza Azowskiego. Na tym obszarze istnieje wiele innych wariantów przebiegu granicy, np. północnym lub południowym podnóżem gór Kaukaz. Tak czy inaczej – ten lądowy odcinek granicy liczy prawie 3000 km.
Góry Ural są niewiele wyższe niż polskie Bieszczady, a stanowią one powszechnie uznaną granicę Europa-Azja
Źródło: Сергей Секачёв; https://en.wikipedia.org/wiki/Ural_Mountains#/media/File:Уральские_горы_-_panoramio_(1).jpg
Wszyscy zgadzają się jednak, że morska granica kontynentu przebiega dalej Morzem Azowskim, Cieśniną Kerczeńską oraz Morzem Czarnym (w sąsiedztwie Półwyspu Krymskiego), aż do Cieśniny Bosfor. Następnie Morzem Marmara i Cieśniną Dardanele oraz Morzem Egejskim. Brak jest jednoznacznie ustalonego przebiegu granicy Europa-Azja na Morzu Egejskim, jednak najczęściej wyspy wzdłuż tureckiego wybrzeża zalicza się do Azji (np. Lesbos, Chios, Samos, Kos czy Rodos). Z kolei w grupie wysp Europejskich jest m.in. Kreta, Eubea czy Cyklady. Do Azji należy jednak bezdyskusyjnie członek Unii Europejskiej – Cypr – leżący już znacznie dalej na wschód.
W tureckim mieście Stambuł – położonym po obu stronach Cieśniny Bosfor, znajduje się kilka mostów łączących Europę i Azję – m.in. widoczny na zdjęciu Most Bosforski
Źródło: Alexxx Malev; https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Bosphorus_Bridge_%28235499411%29.jpeg/1920px-Bosphorus_Bridge_%28235499411%29.jpeg
Południowa granica morska – z Afryką, przebiega wodami Morza Śródziemnego, m.in. w sąsiedztwie Malty, Sycylii, Sardynii i Archipelagu Balearów aż do Cieśniny Gibraltarskiej. Później wychodzi ona na otwarte wody Oceanu Atlantyckiego. Powszechnie uznaje się, że Madera i Wyspy Kanaryjskie leżą w Afryce (choć są częścią odpowiednio: Portugalii i Hiszpanii), z kolei Azory (Portugalia) to najdalej na zachód wysunięty archipelag wysp Europy.
Azory – wyspy wulkaniczne o ciepłym klimacie, które położone są prawie 1400 km na zachód od wybrzeża Portugalii, zaliczane do Europy
Źródło: Diego Delso; https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Vista_de_Furnas%2C_isla_de_San_Miguel%2C_Azores%2C_Portugal%2C_2020-07-29%2C_DD_82-90_PAN.jpg/1920px-Vista_de_Furnas%2C_isla_de_San_Miguel%2C_Azores%2C_Portugal%2C_2020-07-29%2C_DD_82-90_PAN.jpg
Kolejny fragment granicy morskiej dotyczy już podziału Europa-Ameryka Północna. Kontynenty zbliżają się do siebie w Cieśninie Duńskiej, które rozdziela europejską Islandię o amerykańskiej Grenlandii (choć formalnie jest to terytorium zależne Danii). Dalej granica biegnie wodami Morza Grenlandzkiego u wybrzeży Spitsbergenu, gdzie powszechnie uznaje się już obecność wód Oceanu Arktycznego, gdzie ponownie Europa graniczy z Azją. Następnie granica wzdłuż Ziemi Franciszka Józefa skręca na południe do Morza Karskiego, które oblewa archipelag Nowej Ziemi. Granica zamyka się ponownie w Zatoce Bajdarackiej.
Spitsbergen to największa wyspa Archipelagu Svalbard (Norwegia) stanowiącego północny skraj Europy – na stałe mieszka tam niemal 2500 osób
Źródło: Dagny (domena publiczna): https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/Longyearbyen_panorama.JPG/1280px-Longyearbyen_panorama.JPG
3. Linia brzegowa Europy
Europa jest kontynentem licznych wysp i półwyspów. W całej powierzchni kontynentu zajmują one olbrzymią część, bo prawie 30% powierzchni lądowej. Nie licząc linii brzegowej wysp, całkowita długość linii brzegowej Europy („obwód” kontynentu) sięga 38 000 km. Średnia odległość od morza wynosi zaledwie 340 km, a maksymalna tylko 1500 km. Są to wartości niezwykle niskie w porównaniu z innymi kontynentami. Patrząc na Europę na mapie, łatwo dostrzec, że jest to kontynent silnie rozczłonkowany, tzn, że ma bardzo mocno rozwiniętą linię brzegową. Oprócz wód oblewających go od zewnątrz, mamy także liczne akweny wcinające się głęboko w ląd – np. Morze Bałtyckie, Adriatyckie czy Czarne. Nie licząc europejskiej części Rosji, niemal z każdego punktu Europy jest blisko do większego zbiornika morskiego. Przytłaczająca większość państw europejskich również leży nad jakimś morzem.
Europa otoczona jest z 3 stron wodą oceaniczną i morską. Od północy oblewają ją wody Oceanu Arktycznego i mniejszych mórz – Karskiego, Barentsa i Grenlandzkiego. Pozostałe akweny zaliczamy już do Oceanu Atlantyckiego. Na północy są to: Morze Norweskie, Morze Północne czy Morze Bałtyckie – wcinające się daleko w ląd europejski. Na południu dominuje z kolei Morze Śródziemne i jego mniejsze akweny – m.in. Morze Adriatyckie, Morze Egejskie. Dalej na wschód znajdują się odrębne – Morze Czarne z Morzem Azowskim. Granicę wodną kontynentu zamyka Morze Kaspijskie, będące w istocie jeziorem słonowodnym, w odciętym od globalnego oceanu zbiorniku.
Wyspy i półwyspy Europy
Źródło: Opracowanie własne.
23% powierzchni kontynentu Europejskiego stanowią półwyspy. Najważniejszymi z nich są:
- Półwysep Skandynawski – obejmujący niemal całe terytorium Norwegii i Szwecji oraz część terytorium Finlandii. Ma około 800 000 km2 powierzchni. Ma charakter łuku będącego przedłużeniem zwartego lądu północno-wschodniej Europy ku zachodowi.
- Półwysep Iberyjski – obejmujący prawie całą Hiszpanię i Portugalię. Ma 580 000 km2 powierzchni. Jego północną granicę stanowi podnóże Pirenejów.
- Półwysep Bałkański – liczący około 500 000 km2 powierzchni na terenie licznych państw – m.in. Grecji, Bułgarii, Rumunii, Macedonii Północnej, Albanii, Serbii, Czarnogóry, Kosowa, Bośni i Hercegowiny, Chorwacji i Słowenii. Jego główną granicą jest dolina potężnej rzeki Dunaj.
- Półwysep Apeniński – Jego północną granicę stanowią podnóża Apeninów. Obejmuje większość obszaru (stałego lądu) Włoch a ponadto Watykan i San Marino. Liczy 150 000 km2.
- Półwysep Kolski – będący wybrzuszeniem w przeciwnym kierunku do Półwyspu Skandynawskiego, liczy 120 000 km2 powierzchni na terytorium Rosji.
Położony na Krymie Sewastopol to kluczowa baza dla transportu morskiego na Morzu Czarnym, jak również siedziba Rosyjskiej Floty Czarnomorskiej – klucz do kontroli nad całym Morzem Czarnym
Źródło: A. Savin; https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Sevastopol_04-14_img04_view_from_Suvorov_Square.jpg/1920px-Sevastopol_04-14_img04_view_from_Suvorov_Square.jpg
Mniejszymi, ale wartymi wspomnienia półwyspami są także: Półwysep Krymski (25 tys. km2) połączony tylko wąskim przesmykiem z lądem kontynentu – tymczasowo okupowane przez Rosję terytorium Ukrainy o strategicznym znaczeniu na Morzu Czarnym; Półwysep Bretoński (24 tys. km2) – istotnie wcinający się w akwen otwartego Oceanu Atlantyckiego oraz mający również 24 tys. km2 Półwysep Jutlandzki, stanowiący lądową barierę dla połączenia Morza Bałtyckiego i Morza Północnego.
Europa jest także bez wątpienia kontynentem wysp. Stanowią one aż 7% powierzchni, a największymi są:
- Największa – Wielka Brytania (216 000 km2) i trzecia największa – Irlandia (82 500 km2) w regionie Wysp Brytyjskich. Miały istotny wpływ na rozwój położonych na ich terenie krajów – przede wszystkim Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej.
- Islandia – druga największa wyspa (103 000 km2). Lodowa kraina pokryta wulkanami o niezwykle interesującej budowie wulkanicznej. Znajduje się na niej państwo o tej samej nazwie.
- Wyspy archipelagu Nowa Ziemia – Wyspa Północna (48 000 km2) i Wyspa Południowa (33 000 km2) – mające zaledwie około 2000 mieszkańców łącznie wyspy na odległej północy Rosji.
- Spitsbergen (38 000 km2) – nieco większy od Wyspy Południowej, ale zamieszkały również przez około 2000 osób. Stanowi jedno z najodleglejszych zamieszkałych europejskich terytoriów w Arktyce, należy do Norwegii.
- Sycylia (25 000 km2) i Sardynia (24 000 km2) – największe wyspy Morza Śródziemnego, należące do Włoch. Na Sycylii mieści się najwyższy europejski wulkan – Etna. Są to typowo turystyczne wyspy o bardzo ciepłym klimacie.
Wulkan Etna na Sycylii – jednej z istotnych wysp w rozwoju całej cywilizacji starożytnej Europy
Źródło: Ben Aveling; https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/Mt_Etna_and_Catania1.jpg/1920px-Mt_Etna_and_Catania1.jpg
W Europie znajduje się także wiele innych mniejszych i większych wysp. Wiele z nich tworzy rozległe archipelagi, czyli zbiorowiska wysp. Do najciekawszych należą m.in. Wyspy Alandzkie położone na Morzu Bałtyckim dokładnie między Szwecją i Finlandią czy Baleary – zespół 5 wysp z największą Majorką, należący do Hiszpanii na Morzu Śródziemnym. Dużą liczbę wysp posiada też Norwegia, m.in. w archipelagu Lofoty, czy należące do Wielkiej Brytanii – Szetlandy, Hebrydy i Orkady. Wyspiarskim krajem jest także bez wątpienia Grecja, choć część jej wysp (archipelag Dodekanez) leży w Azji. Do europejskiej części Grecji należą m.in. Cyklady i Sporady oraz samodzielna wyspa Kreta.
Europejczycy żyją też w liczącym 7 wysp archipelagu Lofotów – u wejścia do norweskich fiordów
Źródło: Arno van den Tillaart; https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1e/Reine_fr%C3%A5_Reinebringen.jpg
Warto zauważyć, że zarówno w Europie Północnej jak i Południowej są liczne wyspy i półwyspy. Znajdziemy je także – choć nieco mniej liczne, u wybrzeża Oceanu Atlantyckiego Europy Zachodniej. Jedynie Europa Wschodnia posiada znacznie skromniejsze rozczłonkowanie, z uwagi na brak większych zbiorników morskich w tym regionie.
Brak komentarzy