Polska jest krajem średniej wielkości, położonym na półkuli północnej oraz wschodniej, w Europie Środkowej, nad Morzem Bałtyckim. Graniczy z 7 sąsiadami i przynależy do szeregu organizacji międzynarodowych m.in. Unii Europejskiej i NATO. Dzieli się na 16 województw i szereg mniejszych jednostek, a ponadto na jej obszarze można wydzielić liczne regiony fizycznogeograficzne.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Środowisko przyrodnicze Polski

I Położenie i granice Polski

1. Położenie fizycznogeograficzne Polski

Polska jest krajem w całości położonym na półkulach: północnej oraz wschodniej, w środkowej części Europy. W położonej na Podlasiu Suchowoli znajduje się nawet jeden z geograficznych środków Europy (53°34′N 23°06′E), choć równocześnie istnieje wiele innych punktów na starym kontynencie ubiegających się o taki status m.in. na Białorusi, Litwie czy w Estonii (w zależności od przyjmowanych granic Europy, które są umowne – może on mieć różne położenie).

Położenie Polski na Ziemi (w tle państwa Unii Europejskiej) z oznaczeniem równika i południka 0.

Źródło: Własna edycja na podstawie: https://en.wikipedia.org/wiki/Poland#/media/File:EU-Poland_(orthographic_projection).svg

Większość obszaru Polski ma charakter nizinny (położenie w obrębie Niżu Polskiego – fragmentu Niziny Środkowoeuropejskiej). Na północy Polskę oblewa Morze Bałtyckie, a jej południową granice wyznaczają pasma górskie: Karpaty oraz Sudety. Polska leży niemal w całości w dorzeczu dwóch największych rzek przez nią przepływających: Wisły i Odry.

Położenie Polski na mapie fizycznogeograficznej Europy

Źródło: Edycja własna na podstawie; https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Europe_topography_map.png

Geologicznie w Polsce ścierają się trzy obszary: część wschodnia ukształtowania w czasie fałdowań prekambryjskich (platforma wschodnioeuropejska), zachodnia ukształtowana w czasie fałdowań paleozoicznych (platforma zachodnioeuropejska) oraz południowa powstała w mezozoiku i kenozoiku podczas fałdowań alpejskich (Karpaty i inne fragmenty południowej Polski). Co ważne – Polska położona jest w centrum Euroazjatyckiej płyty tektonicznej.

Głównymi konsekwencjami takiego położenia fizycznogeograficznego są:

Konsekwencje położenia na półkuli północnej:

  • Większe usłonecznienie stoków wzniesień i fragmentów obiektów technicznych o orientacji południowej.
  • Różnice w długości dnia w ciągu roku związane z sezonowością pór roku (najkrótsze dni – grudzień, najdłuższe – czerwiec).
  • Położenie w strefie klimatu umiarkowanego przejściowego (to także konsekwencja umiejscowienia na półkuli wschodniej), ze wzrostem kontynentalizmu w kierunku wschodnim.
  • Duże sezonowe różnice warunków klimatyczno-pogodowych związane typowe dla klimatu umiarkowanego.

Konsekwencje położenia na Niżu Polskim i nizinnej budowy większości obszaru:

  • Korzystne ukształtowanie powierzchni sprzyjające wszelkiej aktywności budowlanej, transportowej, gospodarczej (zwłaszcza w rolnictwie) i życiowej.

Konsekwencje położenia nad Morzem Bałtyckim i u podnóża Karpat i Sudetów:

  • Dostęp do morza zasobnego w bursztyn i ryby oraz połączonego z Wszechoceanem umożliwia rozwój gospodarki morskiej i transportu morskiego.
  • Zróżnicowane walory sprzyjające rozwojowi turystyki (góry, morze).
  • Równoleżnikowy układ Karpat i Sudetów stanowi barierę dla ciepłych mas powietrza z południa.
  • Brak naturalnych barier terenowych na osi zachód-wschód powoduje istotne skutki klimatyczne – umożliwienie swobodnego ruchu mas powietrza z nad Oceanu Atlantyckiego i Azji Środkowej nad Polskę.
  • Brak naturalnych barier terenu chroniących Polskę przed agresją na osi zachód-wschód powodował w historii ciągły ruch wojsk nieprzyjaciela w tych kierunkach – zarówno z zachodu jak i ze wschodu (w porównaniu ze znacznie mniejszą liczbą agresji na kierunku północ-południe).

Konsekwencje położenia w dorzeczu Wisły i Odry:

  • Umiarkowanie sprzyjające warunki rozwoju żeglugi śródlądowej (zwłaszcza na Odrze i w dolnej Wiśle).
  • Obecność pewnej ilości madów rzecznych, zwłaszcza na Żuławach Wiślanych i w dolinie Dolnej Wisły.
  • Dostęp do słodkiej wody i wykorzystanie rzeki jako naturalnej bariery ochronnej przyczyniły się w przeszłości do rozwoju osadnictwa nad tymi ciekami.
  • Możliwość wykorzystania wody z rzek do celów sanitarnych i gospodarczych, w tym hydroenergetyki (choć warunki ku temu są mało sprzyjające).
  • Ciągłe ryzyko powodzi i konieczność zabezpieczenia się przed nimi poprzez budowę wałów przeciwpowodziowych, zapór i zbiorników retencyjnych.

Konsekwencje położenia na styku struktur geologicznych i w centrum płyty tektonicznej:

  • Urozmaicona budowa skalna oraz zróżnicowane zasoby surowców mineralnych.
  • Względnie bezpieczne położenie umożliwiające uniknięcie ekstremalnych zjawisk geologicznych związanych z ruchem płyt tektonicznych – zwłaszcza trzęsień ziemi i wulkanizmu.

2. Lądowe i morskie granice Polski

W zależności od źródła i sposobu pomiaru podawane są różne parametry wielkości Polski. Do najczęściej podawanych należą:

  • Powierzchnia całkowita Polski: 322 719 km2 (322,7 tys. km2) – to powierzchnia lądowa wraz z obszarem morskich wód wewnętrznych oraz pasa 12 mil morza terytorialnego.
  • Powierzchnia administracyjna Polski: 312 705 km2 (312,7 km2 – wg. GUS – 2021) – to powierzchnia lądowa wszystkich gmin z fragmentami morskich wód wewnętrznych.
  • Powierzchnia lądowa Polski: 311 895 km2 (311,9 km2) – obejmuje cały obszar lądowy wraz z wodami śródlądowymi ale bez morskich wód wewnętrznych.
  • Oprócz obszaru lądowego do Polski przynależą morskie wody wewnętrzne (2041 km2) oraz 12 mil morskich morza terytorialnego (8783 km2).

Dla celów porównywania powierzchni państw, najczęściej podaje się powierzchnię administracyjną. W takim wariancie Polska zajmuje 69 miejsce na świecie pod względem powierzchni (za Wybrzeżem Kości Słoniowej, a przed Omanem). Jednocześnie zajmuje 9 miejsce w Europie – za Finlandią, a przed Włochami.

Granice Polski

Źródło: Opracowanie własne.

Obecny przebieg granic Polski został wstępnie ustalony w 1945 r. podczas konferencji w Jałcie, gdzie przywódcy ZSRR (Rosji), USA i Wielkiej Brytanii rozpatrywali los powojennej Europy. Na skutek podjętych ustaleń znaczącej zmianie uległy granice względem 1939 r. – Polska utraciła kresy wschodnie, ale otrzymała w zamian tzw. „Ziemie Odzyskane” czyli terytoria odebrane III Rzeszy (część Górnego Śląska, Opolszczyzna, Dolny Śląsk, ziemia Lubuska, Pomorze Zachodnie i część Pomorza Gdańskiego oraz część dawnych Prus Wschodnich na obszarze Warmii i Mazur). Ostateczne ustalenie granicy nastąpiło jednak dopiero w 1951 r. na mocy zamiany fragmentów terytorium między Polską i ZSRR (Polska otrzymała położone w Bieszczadach Ustrzyki Dolne, a oddała zasobny w węgiel rejon Sokala i Bełzu). W latach 1945-1989 r. Polska miała faktycznie trzech sąsiadów – NRD, Czechosłowację i ZSRR.

Polska ma łącznie 3511 km granicy, z czego 3071 km to granicą lądowa. Na skutek rozpadu ZSRR i Czechosłowacji, dziś Polska graniczy z 7 sąsiadami. Ze względu przebieg części granic w górach, najdłuższe są granice z Czechami (796 km) oraz Słowacją (541 km). Choć spoglądając na mapę wydawać by się mogło, że najdłuższa jest granica z Ukrainą (535 km), zajmuje ona dopiero trzecie miejsce, ze względu na nizinny przebieg. Kolejne lokaty to Niemcy (467 km), Białoruś (418 km), Rosja (210 km – Obwód Kaliningradzki). Najkrótsza jest granica z Litwą (104 km), mimo, iż w przeszłości Polska i Litwa były jednym krajem. Przebieg granic lądowych, jest w przytłaczającej większości oparty o bariery naturalne – Odrę i Nysę Łużycką (Niemcy), Sudety (Czechy), Karpaty (Słowacja), Bug (częściowo Ukraina oraz w Białoruś). Sztuczny przebieg ma niemal w całości granica z Rosją oraz część granicy z Ukrainą, Białorusią i Litwą).

Polskie obszary morskie z oznaczonym przekopem Mierzei Wiślanej

Źródło: Opracowanie własne.

Polska ma około 440 km granicy morskiej biegnącej wzdłuż 12 mili morskiej od linii brzegowej (na granicy morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej). Jednocześnie sama linia brzegowa jest dłuższa – wynosi ona około 770 km (ze względu na jej urozmaicenie). W obrębie polskiej części Bałtyku można wyróżnić trzy zasadnicze obszary:

  • Morskie wody wewnętrzne stanowiące integralną część polskiego terytorium. Obejmują one część Zalewu Wiślanego, południową część Zatok Gdańskiej, Zalew Kamieński i Zalew Szczeciński. Łącznie to 2041 km2 powierzchni.
  • Morze terytorialne – pas 12 mil morskich od brzegu o łącznej powierzchni 8783 km2.
  • Wyłączną strefę ekonomiczną – ze względu na niewielką powierzchnię Bałtyku, fragment wytyczony na podstawie umów międzynarodowych o maksymalnym zasięgu do około 55°51’N. Co ciekawe, przez wiele lat trwał spór o fragment tego obszaru na południe od duńskiej wyspy Bornholm. Został on zakończony umową dopiero w 2018 r., na mocy której większość spornego terytorium otrzymała Dania (Polska zadowoliła się około 20% obszaru do którego wysunęła roszczenia, w zamian likwidując potencjalny problem prawny przy budowie gazociągu Baltic Pipe na linii Polska-Norwegia przez terytorium Danii). Łącznie ten obszar to około 22,5 tys. km2, nie stanowi on jednak części terytorium.

Wartym odnotowania jest fakt, że od 2019 r. Polska podjęła inwestycję na obszarze Mierzei Wiślanej (Przekop Mierzei Wiślanej), który ma umożliwić morskie połączenie Zalewu Wiślanego z Zatoką Gdańska (z pominięciem terytorium Rosji) oraz tym samym, ożywić port w Elblągu. Inwestycja ta budzi jednak silne kontrowersje z powodów ekonomicznych jak i środowiskowych.

Skrajne punkty Polski i rozciągłość południkowa oraz równoleżnikowa

Źródło: Opracowanie własne.

Matematyczne położenie Polski uwarunkowane jest zasięgiem skrajnych punktów kraju:

  • Jastrzębia Góra – najdalej wysunięty punkt na północ (54°50’N).
  • Szczyt Opołonek – najdalej wysunięty punkt na południe (49°00’N).
  • Obliczona na podstawie tych punktów rozciągłość południkowa Polski to 5°50′ czyli niecałe 649 km.
  • Zakole Odry koło Cedyni (Osinów Dolny) – najdalej wysunięty punkt na zachód (14°07’E).
  • Zakole Bugu koło Hrubieszowa (Zosin) – najdalej wysunięty punkt na wschód (24°09’E).
  • Obliczona na podstawie tych punktów rozciągłość równoleżnikowa Polski to 10°02′.
  • Za geometryczny środek Polski najczęściej przyjmuje się miejscowość Piątek w województwie Łódzkim (52°04’N, 19°28’E), choć w 2018 r. wskazano na inne miejsce – nieodległą Nową Wieś pod Kutnem (52°11′N 19°21′E)

Zdaniem części badaczy, geometryczny środek Polski znajduje się w miejscowości Piątek

Źródło: https://www.okiemplecaczka.pl/wp-content/uploads/2020/10/Piatek-scaled-1-scaled.jpg

Granice Polski wielokrotnie zmieniały się w toku dziejów. W przeszłości w naszym kraju znajdowały się m.in. rozległe obszary dzisiejszej Ukrainy i Białorusi oraz Litwy i częściowo Łotwy, a nawet zachodniej Rosji.

Zmiany granic historycznych Polski

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b9/Border_changes_in_history_of_Poland.png

Głównymi konsekwencjami matematycznego położenia Polski są:

Za sprawą rozciągłości południkowej wynoszącej 5°50′ czyli niecałe 649 km:

  • Prawie 6° różnicy w kącie górowania Słońca między skrajnymi punktami Polski (czyli około 6,5%) i związane z tym niewielkie różnice klimatyczne (teoretycznie wyższy kąt padania promieni słonecznych w Polsce południowej i tym samym teoretycznie wyższe temperatury).
  • Różnica w długości trwania dnia i nocy w różnych miejscach Polski w różnych dniach roku, wynosząca między skrajnymi punktami blisko godzinę w tym samym dniu roku oraz większe różnice w maksymalnej i minimalnej długości dnia między północna i południową Polską (np. na Szczycie Opołonek najdłuższy dzień trwa 16 godzin i 9 min, a najkrótszy 8 godzin i 9 minut, a w Jastrzębiej Górze odpowiednio 17 godzin i 17 minut oraz 7 godzin i 5 minut).

Za sprawą rozciągłości równoleżnikowej wynoszącej 10°02′ – około 689 km (wartość przybliżona dla uśrednionego równoleżnika):

  • Różnica w czasie wschodu i zachodu oraz górowania Słońca wynosi około 40 minut między skrajnymi punktami zachodnim i wschodnim.
  • Położenie w dwóch strefach czasowych – większości Polski w strefie czasu środkowo-europejskiego (UTC +1) oraz wschodniej Polski w strefie czasu wschodnioeuropejskiego (UTC +2) i związana z tym zmiana czasu na letni i zimowy.

3. Położenie geopolityczne Polski

Polska sytuacja geopolityczna przez stulecia była trudna, przede wszystkim za sprawą położenia w strefie przejściowej między prącym na wschód państwem Niemieckim (Pruskim, Rzeszą), a rozszerzającą swe wpływy na zachód Rosją (Carską, ZSRR). Jednocześnie w okolicy nie było silnych sojuszników, z którymi można było związać się sojuszem obronnym. Z tego powodu Polska zwykle zorientowana była w swej polityce na współpracę z Francją (później także Wielką Brytanią). Doraźnie zawiązywano także inne sojusze przeciwko chwilowym rywalom (np. z Austrią przeciwko Turcji).

Kraje członkowskie UE, NATO, EFTA i strefy EURO w Europie

Źródło: Opracowanie własne.

Sytuacja geopolityczna Polski znacząco zmieniła się dopiero po 1989 r., kiedy doszło do istotnego osłabienia Rosji (upadek ZSRR), z którego wyodrębnił się szereg nowych państw oraz ułożenia przyjaznych stosunków z Niemcami oraz normalizacji stosunków z innymi sąsiadami z którymi w przeszłości toczono spory (np. Czechami czy Litwą).

Uwolnienie od wpływów ZSRR umożliwiło Polsce nawiązanie strategicznego sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi, czego wyrazem jest m.in. obecność wojsk amerykańskich w Polsce. Pozwoliło to Polsce przystąpić do NATO (którego USA są liderem) w 1999 r., co stało się filarem polskiej polityki obronnej (domyślnie – przed agresją Rosji).

Dobre ułożenie stosunków z państwami Europy Zachodniej, a zwłaszcza przyjazne relacje z Niemcami i silne powiązania handlowe z tym krajem, umożliwiły Polsce wstąpienie w 2004 r. do Unii Europejskiej, co stało bardzo ważnym punktem funkcjonowania polskiej gospodarki. Ponadto w 2007 r. Polska przystąpiła także do Strefy Schengen. Nasz kraj póki co nie zdecydował się jednak na pełną integrację z krajami tzw. „Starej Unii” i zrezygnował z przyjęcia wspólnej waluty – Euro.

Organizacje międzynarodowe w Europie, których liderem (lub współliderem) jest Polska

Źródło: Opracowanie własne.

Ponieważ wiele państw powstałych po upadku ZSRR (lub uwolnionych ze strefy wpływów tego państwa) było od Polski mniejszych (terytorialnie lub ludnościowo) albo słabszych gospodarczo, Polska przyjęła rolę regionalnego lidera.

W 1991 r. utworzono Grupę Wyszehradzką (V4) zrzeszająca Polskę, Węgry, Czechy i Słowację (początkowo jako Czechosłowację). Celem tej grupy była integracja z NATO i Unią Europejską i wzajemne wsparcie w tych dążeniach – a po akcesji tych państw do obu organizacji – realizacja w ich obrębie wspólnych interesów.

Rozszerzeniem idei Grupy Wyszehradzkiej jest Grupa Trójmorza, w obrębie której współpraca rozpoczęła się w 2015 r. Oprócz V4 skupia ona także Litwę, Łotwę i Estonię oraz Austrię, Słowenię, Chorwację, Rumunię i Bułgarię. Idea nawiązuje do przedwojennej koncepcji Międzymorza autorstwa Marszałka Józefa Piłsudskiego, zgodnie z którą oparcie się zagrożeniem z zachodu i wschodu jest możliwe tylko dzięki współpracy państw położonych nad morzami: Bałtyckim, Czarnym i Adriatyckim. Obecna Grupa Trójmorza ma za zadanie przede wszystkim reprezentowanie wspólnych interesów Grupy na forum Unii Europejskiej, jako przeciwwaga dla państw tzw. „Starej Unii”.

Dużą rolę geopolityczną przez pewien czas odgrywała organizacja, którą Polska współtworzy z Francją i Niemcami – Trójkąt Weimarski. Współpraca z tymi państwami rozpoczęła się już w 1991 r. i była przez lata jednym z filarów polskiej polityki zagranicznej (na której oparto m.in. dołączenie do Unii Europejskiej). Przez pewien okres (2007-2015) faktycznie te 3 kraje nadawały decydujący kierunek rozwoju całej Wspólnoty. W ostatnich latach Polska znacząco ochłodziła relacje zarówno z Francją jak i Niemcami, na rzecz umocnienia sojuszu z USA i w obrębie V4.

Polska należy także do szeregu innych organizacji międzynarodowych. Polska jest członkiem-założycielem ONZ. Należy także do takich organizacji jak WHO, WTO, FAO, OECD, OBWE, Rady Europy, Rady Państw Morza Bałtyckiego i szeregu innych o mniejszym znaczeniu.

Głównymi konsekwencjami geopolitycznego położenia Polski są:

Za sprawą położenia w Europie Środkowej:

  • Tranzytowy charakter kraju, umożliwiający pośrednictwo w handlu na osi zachód-wschód i czerpanie z tego korzyści.
  • Ciągłe zagrożenie agresją lub naciskami ze strony silniejszych sąsiadów (w praktyce obecnie głównie Rosji).
  • Ze względu na najsilniejszą gospodarkę w regionie i potencjał ludnościowy – przywództwo w regionie względem mniejszych i słabszych sąsiadów, bądź też zabieganie o interesy państw spoza UE (np. w kwestii Ukrainy).

Za sprawą członkostwa w NATO:

  • Strategiczny sojusz ze Stanami Zjednoczonymi.
  • Względna gwarancja bezpieczeństwa, za sprawą członkostwa w największym międzynarodowym sojuszu obronnym.
  • Konieczność wysyłania polskich żołnierzy w miejsca konfliktów, w których uczestniczą państwa członkowskie sojuszu.

Za sprawą członkostwa w UE i Schengen:

  • Swoboda ruchu granicznego – rozwój transportu z jednoczesnym wzmocnieniem ochrony granicy wschodniej jako granicy Unii Europejskiej.
  • Problem emigracji ludności i zjawisko drenaży mózgów.
  • Dostęp do środków z budżetu Unii Europejskiej (zwłaszcza na rolnictwo i inwestycje).
  • Dostęp do nowych rynków zbytu i gwarancja jakości wyrobów.
  • Konieczność przestrzegania prawnych regulacji narzuconych przez Komisję Europejską i Parlament Europejski.
  • W dłuższej perspektywie zobowiązanie do przyjęcia waluty Euro.

Za sprawą członkostwa w innych organizacjach:

  • Nawiązywanie i poprawa stosunków z innymi krajami.
  • Możliwość realizacji własnych interesów z pomocą organizacji międzynarodowych.
  • Konieczność dostosowania się do norm przyjmowanych przez te organizacje.
  • Przyspieszenie globalizacji Polski.

4. Podział Polski na regiony fizycznogeograficzne

Ugruntowany przez lata podział Polski na regiony fizycznogeograficzne został zaproponowany w II połowie XX wieku (ostatnie poprawki w latach 90-tych), przez Jerzego Kondrackiego. W 2018 r. dokonano istotnej korekty podziału, zachowując jednak dotychczasowy dorobek.

Oficjalny (nowy – od 2018 r.) podział na regiony fizycznogeograficzne Polski – Megaregiony, Prowincje, Podprowincje (opisane na mapie) i Makroregiony

Źródło: Opracowanie własne.

W oficjalnej koncepcji podziału Polski na regiony fizycznogeograficzne dokonuję się podziału hierarchicznego na:

  • Megaregiony (3)
  • Prowincje (7)
  • Podprowincje (18)
  • Makroregiony (59)
  • Mezoregiony (344) – niezaznaczone na mapie powyżej.
  • Mikroregion

Koncepcja ta ma charakter ściśle naukowy. Wykorzystywana jest przede wszystkim do celów akademickich badań z zakresu geografii fizycznej i nie jest spójna z potocznym (uproszczonym) rozumieniem nazw pewnych jednostek fizycznogeograficznych. Sam J. Kondracki chciał przygotować regionalizację na potrzeby szkolne, ale uniemożliwiła to jego śmierć. Przedstawiona powyżej mapa ma charakter poglądowy.


Uproszczony podział na główne jednostki fizycznogeograficzne Polski w obrębie pasów ukształtowania powierzchni

Źródło: Opracowanie własne.

Dla celów nauki szkolnej stosuje się uproszczony podział na główne jednostki fizycznogeograficzne w obrębie 7 głównych pasów ukształtowania powierzchni Polski. Jeden z wariantów takiego podziału zaproponowano powyżej, należy jednak pamiętać, że ma on charakter jedynie umownej propozycji, a granice między jednostkami mają charakter przybliżony. Celem takiego postępowania jest przybliżenie uczniowi zarysu podziału fizycznogeograficznego Polski na pomniejsze jednostki, który na poziomie nauki szkolnej jest całkowicie wystarczający.

Szerszy opis ukształtowania powierzchni Polski i jednostek podziału fizycznogeograficznego można znaleźć w kolejnych tematach i w rozdziale poświęconym regionom Polski.