Społeczeństwa świata rozwijając się przechodzą przez różne fazy rozwoju demograficznego. W trakcie ich przebywania pojawiają się zupełnie inne prawidłowości dotyczące przyrostu naturalnego i obowiązującego modelu rodziny.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Ludność

II Procesy demograficzne

1. Teoria rozwoju demograficznego

Teoria rozwoju demograficznego zakłada, że państwa świata  w toku swojego rozwoju przechodzą przez szereg faz rozwoju. Model ten nosi nazwę modelu przejścia demograficznego. Każdy z etapów charakteryzuje się innymi wartościami urodzeń i zgonów.

Fazy przejścia demograficznego w modelu 5-fazowym

Źródło: Własna modyfikacja na podstawie: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RENJeNPs7yPgk/7/2AAr0H8bU45C7CcZU1WnEIaTXL5TL1gd.png

Starsze badania zakładały początkowo istnienie 3 faz rozwoju. Z czasem uzupełniono model o 4 fazę. Jednak najnowsze doświadczenia empiryczne wskazują, że w świetle najnowszych doświadczeń, należy już mówić o modelu 5-fazowym.

  • Faza I (wysokostacjonarna) – obejmuje społeczeństwo pierwotne, o niskim stopniu rozwoju cywilizacyjnego. Przyrost naturalny jest relatywnie niewielki, mimo bardzo wysokiego (sięgającego 60‰) wskaźnika urodzeń, za sprawą równie wysokiego wskaźnika zgonów. Dzietność kobiet z reguły przekracza 6, ale średnia długość życia wynosi poniżej 45 lat. Obecnie w takiej fazie rozwoju znajdują się jedynie niektóre pierwotne ludy Afryki i Amazonii.
  • Faza II (wczesnego wzrostu) – zachodzi na skutek rewolucji w rolnictwie i charakteryzuje społeczeństwo przedindustrialne. Przyrost naturalny radykalnie wzrasta dzięki utrzymującemu się wysokiemu (50-60‰) wskaźnikowi urodzeń przy znaczącym spadku wskaźnika zgonów na skutek poprawy warunków życia i rozwoju pierwszych cywilizacji oraz upowszechnienia elementarnej wiedzy medycznej. Rośnie średnia długość życia, która może sięgać 45-65 lat, utrzymuje się oscylująca wokół 5-6 dzietność kobiet. Rozpoczyna się eksplozja demograficzna. W tej fazie rozwoju znajdują się społeczeństwa najbiedniejszych państw świata w Afryce (Niger, Angola, Burkina Faso itp.)

Piramida płci i wieku społeczeństwa w II fazie rozwoju

Źródło: https://www.census.gov/data-tools/demo/idb/
  • Faza III (późnego wzrostu) – zachodzi na skutek rewolucji przemysłowej i charakteryzuje społeczeństwa industrialne. Przyrost naturalny stopniowo maleje, ale utrzymuje się na wysokim poziomie (do maksymalnie 30‰). Dzieje się tak za sprawą zmniejszenia dzietności kobiet (3-5) i spadku współczynnika urodzeń (15-50‰). Jednocześnie nadal maleje liczba zgonów na skutek dalszego rozwoju medycyny i dalszej poprawy warunków życia. W tej fazie trwa i kończy się eksplozja demograficzna, rośnie jednak średnia długość życia (55-65 lat). W tej fazie znajdują się społeczeństwa Azji (Indie, Pakistan) i Afryki Północnej (min. Maroko czy Egipt).

Piramida płci i wieku społeczeństwa w III fazie rozwoju

Źródło: https://www.census.gov/data-tools/demo/idb/
  • Faza IV (niskostacjonarna) – zachodzi na skutek rewolucji technologicznej i rozwoju społeczeństwa postindustrialnego. Na skutek znacznej poprawy warunków życia i rozwoju konsumpcjonizmu, radykalnie spada dzietność kobiet (2-3), maleje współczynnik urodzeń i z tego powodu maleje przyrost naturalny, który jest niski lub zbliżony do zera. (0-5‰). Jednocześnie tylko nieznacznie spada współczynnik zgonów, z uwagi na trudności w dalszym rozwoju medycyny. Nieznacznie rośnie średnia długość życia, która przekracza 65 lat. W tej fazie znajdują się niektóre społeczeństwa Europy Zachodniej (Francja, Irlandia) oraz Azji (Tajlandia, Chiny).

Piramida płci i wieku społeczeństwa w IV fazie rozwoju

Źródło: https://www.census.gov/data-tools/demo/idb/
  • Faza V (regresu demograficznego) – zachodzi w dojrzałych społeczeństwach współczesnych, w których upowszechnia się model rodziny 2+1 oraz moda na bycie singlem i życiowy hedonizm. Dzietność kobiet oscyluje w przedziale 1-2. Przyrost naturalny stale spada i w pewnym momencie przyjmuje nawet wartości ujemne (na skutek spadku współczynnika urodzeń poniżej współczynnika zgonów). Współczynnik zgonów utrzymuje się na stałym poziomie, a nawet lekko wzrasta z uwagi na rozwój chorób cywilizacyjnych. Dzięki dalszej poprawie warunków życia i dalszemu rozwojowi nowoczesnej medycyny, długość życia wzrasta do 70-80 lat. W tej fazie znajdują się niektóre zamożne społeczeństwa Europy (Niemcy) i innych kontynentów (Japonia) oraz mniej zamożne państwa postsowieckie (Litwa, Ukraina). Pojawia się nowe zjawisko demograficzne – implozja demograficzna czyli kurczenie się społeczeństwa.

Piramida płci i wieku społeczeństwa w V fazie rozwoju

Źródło: https://www.census.gov/data-tools/demo/idb/

2. Eksplozja i implozja demograficzna

Eksplozja demograficzna – zachodzi w II i III fazie przejścia demograficznego. Charakteryzuje się wysokim współczynnikiem urodzeń i malejącym współczynnikiem zgonów oraz dużą dzietnością kobiet. Na skutek tych procesów współczynnik przyrostu naturalnego może przekraczać nawet 30‰. Prowadzi do radykalnego wzrostu zaludnienia w relatywnie krótkim czasie, najczęściej w słabo rozwiniętych społeczeństwach.

Tempo podwojenia liczby ludności w zależności od współczynnika przyrostu naturalnego:

  • 1‰ – 700 lat
  • 5‰ – 140 lat
  • 10‰ – 70 lat
  • 20‰ – 35 lat
  • 30‰ – <27 lat

Przyczyny eksplozji demograficznej:

  • Rewolucja w rolnictwie i pojawienie się osiadłego trybu życia oraz znacznych nadwyżek żywności sprzyjający poprawie wyżywienia ludności.
  • Rewolucja przemysłowa i związana z nią radykalna poprawa warunków życia na skutek pojawienia się dużej liczby dóbr konsumpcyjnych.
  • Kulturowe i religijne postrzeganie rodziny wielodzietnej jako wartości.
  • Brak metod planowania rodziny lub ich niewielka świadomość.
  • Młody wiek zamążpójścia i zakładania rodziny.
  • Występowanie związków poligamicznych w niektórych kręgach kulturowych.
  • Dynamiczny rozwój medycyny i wydłużenie życia oraz zmniejszenie śmiertelności niemowląt.

Skutki eksplozji demograficznej:

  • Znaczny wzrost zaludnienia w krótkim czasie.
  • Niedorozwój infrastruktury społeczno-edukacyjnej na skutek zbyt szybkiego zwiększania się liczby dzieci i w konsekwencji rozwój analfabetyzmu i niedostatek opieki zdrowotnej.
  • Ubożenie społeczeństwa i zjawisko masowego bezrobocia na skutek niedostosowania rynku pracy do gwałtownie rosnącej liczby ludności.
  • Przeludnienie wsi i masowa urbanizacja miast, często w postaci dzikich osiedli nędzy.
  • Ukształtowanie się piramidy płci i wieku typowej dla społeczeństwa młodego.
  • Poprawa wydolności systemu emerytalnego na skutek zwiększenia liczby płatników przy małej liczbie świadczeniobiorców.
  • Niezdolność państwa do zaspokojenia potrzeb żywieniowych własnej ludności, pojawienie się niedożywienia i głodu.

Implozja demograficzna – jest przeciwieństwem eksplozji demograficznej. Zachodzi u schyłku IV fazy przejścia demograficznego i najmocniej ujawnia się w V fazie. Charakteryzuje się wyższym współczynnikiem zgonów niż urodzeń, na skutek znacznego spadku dzietności kobiet. Przyrost naturalny przyjmuje wartości ujemne, a społeczeństwu grozi depopulacja.

Przyczyny implozji demograficznej:

  • Upowszechnienie się hedonistycznego i konsumpcyjnego stylu życia.
  • Przyjęcie modelu kulturowego małej rodziny (2+1), upowszechnienie modelu singielskiego i postrzeganie rodzin wielodzietnych jako zjawisko patologiczne.
  • Powszechny dostęp do antykoncepcji i świadomość potrzeby jej stosowania.
  • Rozluźnienie znaczenia i trwałości małżeństwa i religii oraz ich wpływu na przyjęty styl życia.
  • Prawo aborcyjne pozwalające na przerywanie ciąży „na żądanie”.
  • Późniejszy wiek zakładania rodziny min. na skutek wydłużonego okresu kształcenia.
  • Emigracja młodych kobiet za granicę w celach zarobkowych (w niektórych krajach).
  • Subiektywna niezdolność finansowa do posiadania dzieci wynikająca z tzw. „pułapki średniego rozwoju”.

Skutki implozji demograficznej:

  • Zmniejszenie liczby ludności kraju i zagrożenie depopulacją.
  • Załamanie systemu emerytalnego na skutek zmniejszenia liczby płatników przy stale rosnącej liczbie świadczeniobiorców.
  • Osłabienie gospodarki na skutek niedoboru rąk do pracy.
  • Obniżenie dochodów budżetu państwa z podatków (mniej podatników).
  • Wzrost wydatków budżetowych na pozycje z zakresu „silver economy” tj. opiekę osób starszych i świadczenia emerytalne.
  • Wytworzenie się piramidy płci i wieku typowej dla społeczeństwa starego.
  • Konieczność uzupełnienia luki kadrowej poprzez imigrantów z innych krajów, często z odmiennego kręgu religijnego i kulturowego oraz konieczność poniesienia kosztów ich adaptacji.

3. Społeczno-kulturowe postrzeganie modelu rodziny

Rodzina jako wartość jest w różny sposób postrzegana w różnych kręgach kulturowych, a nawet w obrębie jednego kręgu – w różnych grupach społecznych. Zasadniczo wyróżniamy dwa modele rodziny:

  • Tradycyjny – rodzinę tworzy małżeństwo mężczyzny i kobiety oraz ich dzieci, z reguły powyżej 3.
  • Nowoczesny – brak jednolitego modelu. Rodzina może mieć charakter małżeństwa lub związku partnerskiego osób różnej lub tej samej płci. Liczba dzieci jest z reguły niewielka (1 lub 2) lub nie ma ich wcale (2+pies). Powszechne są rodziny patchworkowe oraz samotne wychowywania dzieci przez jednego z rodziców.

Rodzina nowoczesna jest typowa dla zachodniego kręgu kulturowego. Wyewoluowała ona z rodziny tradycyjnej, na skutek znacznego osłabienia znaczenia religii w życiu człowieka. Planowanie rodziny oraz rozmaite jej modyfikacje są naturalnie akceptowanym faktem.

Rodzina tradycyjna występuje również w kręgu zachodnim, praktykowana jest przede wszystkim przez osoby wierzące (chrześcijanie), dla których małżeństwo ma charakter trwały i nierozerwalny, a dzieci są jego spoiwem. Antykoncepcja jest odrzucana, a jedynym słusznym modelem rodziny jest małżeństwo kobiety i mężczyzny oraz ich potomstwo.

W kręgu kultury islamskiej oraz w niektórych społeczeństwach pierwotnych, praktykowane są inne modele rodziny, wśród których można wymienić:

  • Poligynię – związek jednego mężczyzny z wieloma kobietami. Jest naturalnym sposobem funkcjonowania rodziny w niektórych państwach z kręgu muzułmańskiego. Mężczyzna posiada dzieci z wieloma swoimi żonami.
  • Poliandrię – związek jednej kobiety z wieloma mężczyznami. Jest sposobem funkcjonowania rodziny w niektórych krajach Azji i Pacyfiku. Kobieta ma dzieci z kilkoma swoimi mężami.

W toku rozwoju społeczeństw wyróżnia się także różne modele zarządzania rodziną:

  • Patriarchat – gdy głową rodziny jest mężczyzna. Występuje w poligynii.
  • Matriarchat – gdy głową rodziny jest kobieta. Występuje w poliandrii.
  • Partnerski – gdy kobieta i mężczyzna są tak samo ważni, wspólnie decydują i dzielą się obowiązkami. Dominuje we współczesnej rodzinie.

4. Typy demograficzne społeczeństw

Wydzielenie typów demograficznych społeczeństw wymaga zrozumienia podziału na grupy wiekowe. Wyróżniamy:

  • Osoby w wieku przedprodukcyjnym (0 – 14 lat)
  • Osoby w wieku produkcyjnym (15 – 64 lata)
  • Osoby w wieku poprodukcyjnym (65 lat i więcej)

Widząc, jak liczna jest określona grupa, co zarysowuje się w piramidzie płci i wieku, można wyznaczyć 3 zasadnicze typy społeczeństw:

  • Społeczeństwo młode – o dużym udziale dzieci i niewielkiej liczbie emerytów. Wykres płci i wieku ma kształt najbardziej zbliżony do rzeczywistej piramidy.

Piramida płci i wieku Kamerunu – typowa dla młodego społeczeństwa

Źródło: https://www.census.gov/data-tools/demo/idb/
  • Społeczeństwo zastojowe (starzejące się) – udział osób w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym jest podobny, natomiast dominują zdecydowanie osoby w wieku produkcyjnym.

Piramida płci i wieku Polski – typowa dla starzejące się społeczeństwa

Źródło: https://www.census.gov/data-tools/demo/idb/
  • Społeczeństwo stare – liczba osób w wieku poprodukcyjnym stale wzrasta, dużo jest osób w wieku produkcyjnym natomiast relatywnie mało jest dzieci. Wykres ma charakter coraz mocniej odwróconej piramidy.

Piramida płci i wieku  Japonii – typowa dla społeczeństwa starego

Źródło: https://www.census.gov/data-tools/demo/idb/

5. Starzenie się społeczeństwa

Przechodząc do kolejnych faz rozwoju demograficznego, społeczeństwa starzeją się. Wyraża się to przede wszystkim wzrostem odsetka liczby osób w wieku 65 lat i więcej. Według ONZ przyjęto następującą klasyfikację wieku społeczeństw na podstawie udziału seniorów (>65 lat) w populacji:

  • 0 – 4% – populacja młoda
  • 4 – 7% – populacja dojrzała
  • 7 – 14% – populacja starzejąca się
  • 14 – 21% – populacja stara
  • >21% – populacja hiperstara

Państwa świata według udziału osób w wieku 65 lat i więcej w populacji

Źródło: https://population.un.org/wpp/Maps/

Problem starzenia się społeczeństwa jest tożsamy z implozją demograficzną, ma takie same przyczyny i skutki. Jednak współcześni emeryci znacząco różnią się od swoich przodków – są o wiele bardziej aktywni, żyją dłużej i w lepszych warunkach bytowych, cieszą się z reguły lepszym zdrowiem. Niektóre kraje znalazły się jednak w katastrofalnej sytuacji demograficznej (Niemcy, Japonia) i grozi im niemalże wymarcie, a rodzimą populację zastąpią imigranci.

Z pojęciem starzenia ludności wiąże się także pojęcie silver economy. W państwach o dużym udziale emerytów, rozwija się działalność gospodarcza dostosowana do zachodzących zmian społecznych. Obejmuje między innymi:

  • Tworzenie hospicjów, domów opieki i domów spokojnej starości.
  • Rozwój usług opiekuńczych i medycyny geriatrycznej.
  • Specyficzne usługi bankowe i notarialne np. odwróconej hipoteki, testamentów.
  • Dynamiczny rynek farmaceutyczny.
  • Usługi w zakresie organizacji czasu wolnego osób starszych.

6. Długość życia w różnych krajach

Średnia oczekiwana długość życia – to prognozowana długość życia ludzi na podstawie danych demograficznych. Różni się ona w zależności od miejsca na świecie, ale też płci. Statystycznie dłużej żyją kobiety (co wynika min. z wykonywanej przez nie pracy i lepszej dbałości o zdrowie). Różnica ta jest raczej nieznaczna w krajach wysokorozwiniętych, ale wyraźna w krajach średnio i słabo rozwiniętych.

Różnica w średniej długości życia dla różnych państw jest bardzo duża. W krajach wysokorozwiniętych wyraźnie przekracza ona 80 lat (a nawet zbliża się do 90), podczas gdy w biednych państwach potrafi być o blisko 30 lat niższa.

Państwa świata według średniej oczekiwanej długości życia

Źródło: https://population.un.org/wpp/Maps/

7. Struktura płci społeczeństw

Podział na kobiet i mężczyzn to kolejny ważny element cech demograficznych społeczeństw. Zasadniczo na świecie częściej rodzą się chłopcy, a mężczyźni przeważają liczebnie nad kobietami przez pierwsze kilkadziesiąt lat życia. Z czasem jednak (min. ze względu na nadumieralność mężczyzn) w populacji zaczynają przeważać żyjące dłużej kobiety. Różnice w liczbie kobiet i mężczyzn definiujemy jako:

  • wskaźnik feminizacji – liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn. Ponieważ z reguły w całej populacji więcej jest kobiet – stosuje się głównie ten wskaźnik.
  • wskaźnik maskulinizacji – liczba mężczyzn przypadających na 100 kobiet.


W niektórych społeczeństwach dochodzi do znacznej dysproporcji w liczbie mężczyzn i kobiet. Kraje zachodniej Europy oraz niektórych państw Azji cechują się dużym wskaźnikiem feminizacji. Za normę przyjmuje się wynik 102-104, podczas gdy niekiedy wynosi on nawet 107-120. Taki deficyt mężczyzn, zwłaszcza w zaawansowanym wieku to min. wynik działań wojennych jeszcze z okresu II Wojny Światowej i późniejszych konfliktów. Tymczasem w niektórych państwach Azji np. w Chinach, ze względu na masowe aborcje dziewczynek wskaźnik feminizacji spada do poziomu nawet 94, co jest rażącą dysproporcją.