Strefy roślinności

Ziemia dzieli się na strefy klimatyczne, które doprowadziły do ukształtowania w ich obrębie stref roślinności. Wyróżnia się ich 11 głównych oraz kilka pobocznych, a każda z nich ma swoją własną specyfikę.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Pedosfera i biosfera

III Strefy roślinności

Podział świata na strefy roślinności (biomy), a dokładniej (częściej stosowny w geografii) na strefy klimatyczno-roślinno-glebowe, jest niejednolity. W różnych opracowaniach zasięgi wybranych formacji są inne, zmienia się także liczba wyróżnianych stref.

Jedna z propozycji podziału świata na strefy klimatyczno-roślinno-glebowe

Źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vegetation-no-legend.PNG

1. Główne strefy klimatyczno-roślinno-glebowe

Wilgotny las równikowy – obejmuje obszar bezpośrednich okolic równika, w strefie klimatu równikowego wybitnie wilgotnego ze stałą temperaturą i wysokimi opadami przez cały rok. Przeważają gleby czerwone i czerwono-żółte ferralitowe. Roślinność stanowi bujna dżungla z wysokimi drzewami (np. mahonie i hebanowce) i różnorodnymi epifitami, liany, paprocie, dodatkowo bardzo bogata fauna zwierzęca. Szczególnym przypadkiem jest porastający morskie wybrzeża las namorzynowy (mangrowy), słonolubny i bujny, tworzący specyficzny typ wybrzeża (np. we wschodniej Afryce i północnej Australii, Inodonezji i wschodniej Ameryce Południowej). Las Amazonii nazywany jest lokalnie Selvas.
Zwrotnikowy i podzwrotnikowy las wilgotny – formacja podobna do wilgotnego lasu równikowego, ale o innej genezie deszczu, który jest wynikiem nadmorskiego położenia i oddziaływania ciepłych prądów morskich z większymi wahaniami temperatury i dużą amplitudą opadów. Roślinność jest podobna, ale mniej różnorodna niż w lesie równikowym. Pewną odmianą są min. lasy bambusowe. Występuje często na granicy lasu równikowego, a także samodzielnie, na duża skalę w Azji wschodniej (południowe Chiny, południowa Japonia) oraz w południowo-wschodnim USA, zwłaszcza na Florydzie. Oprócz gleb typowych dla strefy międzyzwrotnikowej pojawiają się gleby cynamonowe.

Obszar wilgotnego lasu równikowego (ciemny zielony) oraz zwrotnikowego i podzwrotnikowego lasu wilgotnego (jasnozielony)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rain_forest_location_map.png oraz climate-data.org

Dżungla Amazonii

Źródło: https://www.rainforest-rescue.org/photos/article/wide/l/jungle-morning-fog.jpg

Las bambusowy w okolicach Kioto w Japonii

Źródło: https://www.tanie-loty.com.pl/media/reviews/photos/thumbnail/600x800s/a5/9b/24/Sagano-Bamboo-Forest-Arashiyama-49-1451828228.jpg

Las monsunowy i suchy las podrównikowy – występuje w południowej i południowo-wschodniej Azji oraz środkowo-południowej i środkowo-wschodniej Afryce. Panuje tam klimat zwrotnikowy monsunowy lub wilgotny albo suchy klimat podrównikowy z charakterystycznym podziałem na porę deszczową i porę suchą. Występują czerwonoziemy i żółtoziemy oraz czerwone i czerwonożółte gleby ferralitowe. Roślinność jest podobna do tej z lasu równikowego, ale mniej bujna, a część drzew gubi liście w porze suchej (np. drzewa tekowe, dęby). Licznie występują trawy i drzewiaste paprocie, przechodzące w krzewiaste zarośla. W Ameryce Południowej lokalnie nazywane caatinga.

Obszar lasów monsunowych i suchych lasów podrównikowych (częściowo pokrywający się z Sawanną)

Źródło: https://2.bp.blogspot.com/-mbvJEHJ2hbQ/V79atYuCvkI/AAAAAAAABPg/8Kn6_wV0y-wfaMx7eNAR1PICAWTQoo33gCLcB/s1600/awmapworld-distr-glob-cts.png oraz climate-data.org

Fragment lasu monsunowego w Indiach

Źródło: https://cdn.givingcompass.org/wp-content/uploads/2019/11/25115445/Fearing-Eviction-Thousands-of-Forest-Dwellers-Protest-in-India.jpg

Sawanna – obejmuje znaczne obszary środkowo-północnej i środkowo-południowej Afryki, a także pewne fragmenty północnej Australii i wschodniej Ameryki Południowej. Występuje tam klimat podrównikowy (odmiany wilgotnej i suchej) z silnym podziałem na krótką porę deszczową i znacznie dłuższą porę suchą i względnie stabilną, wysoką temperaturą. Jest to obszar twardolistnych i sucholubnych traw, nierzadko wysokich, między którymi występują pojedyncze, izolowane drzewa (akacje i baobaby). Dominują gleby czerwonobure. Inne lokalne nazwy to campos (Brazylia) i llanos (Wenezuela i Kolumbia). W południowej części Afryki używa się lokalnej nazwy busz.

Obszar sawanny (częściowo pokrywający się z obszarem lasów podrównikowych

Źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Tropical_and_subtropical_grasslands,_savannas,_and_shrublands#/media/File:Biome_map_07.svg; climate-data.org

Sawanna w Tanzanii

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Tarangire-Natpark800600.jpg/1280px-Tarangire-Natpark800600.jpg

Pustynie i półpustynie – obejmują obszary położone w strefach klimatów zwrotnikowych suchych i podzwrotnikowych suchych (pustynie gorące) oraz niektóre obszary strefy umiarkowanej kontynentalnej w głębi lądów (pustynie chłodne). Tereny te są prawie lub całkowicie pozbawione opadów, cechują się też wysoką dobową i roczna amplitudą temperatury. W tych warunkach wykształcają się jedynie słabe gleby pustynne, buroziemy i szaroziemy, a roślinność jest bardzo uboga, ograniczona to nielicznych kserofitów (roślin słonolubnych): sukulentów (kaktusy, aloesy) i sklerofitów. Wyjątek stanowią jedynie oazy z rozwiniętą roślinnością tropikalną.

Obszary klimatów pustyń (gorące – czerwone, chłodne – różowe), półpustyń i suchych stepów na świecie

Źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Köppen_World_Map_High_Resolution.png

Krajobraz pustyni gorącej

Źródło: https://images.unsplash.com/photo-1520440718111-45fe694b330a?ixlib=rb-1.2.1&ixid=eyJhcHBfaWQiOjEyMDd9&w=1000&q=80

Roślinność śródziemnomorska – obejmuje część obszarów klimatu podzwrotnikowego wilgotnego z charakterystycznym ciepłym i słonecznym latem oraz łagodną i deszczową zimą. Teren znajduje się w strefie dobrych gleb cynamonowych, a porasta go specyficzna twardolistna roślinność – niskie drzewa (cyprysy, dęby, drzewa owocowe) i krzewy. Lokalnie nazywany makia (basen Morza Śródziemnego) oraz fynbos (Afryka), scrub (Australia) lub chaparral (Kalifornia).

Obszar występowania roślinności śródziemnomorskiej

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Macchia_mediterranea_map.jpg/1200px-Macchia_mediterranea_map.jpg

Krajobraz roślinności śródziemnomorskiej

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/46/Maquis_Balagne.jpg

Step – obejmuje pas terenu ciągnący się od wschodniej Europy przez centralną Azję, znaczną część Azji mniejszej. Występuje też na znacznej części Wielkich Równin w Ameryce Północnej oraz w południowej Argentynie. Na stepach panuje klimat umiarkowany ciepły kontynentalny o raczej niewielkich opadach i dużych amplitudach temperatury lato-zima. Gleby stanowią bardzo żyzne czarnoziemy, które powstają na lessach. Porastają je formacje trawiaste (min. kostrzewa, ostnica, turzyca), drzewa prawie nie występują. Step odnosi się do obszaru w Eurazji, z kolei inne lokalne nazwy to preria w Ameryce Północnej, pampa w Ameryce Południowej czy puszta na Węgrzech. Na graniach pustyń i półpustyń występuje jeszcze formacja podobna do stepu zwana suchym stepem o zubożałej i przesuszonej roślinności kolczasto-trawiastej i krzewów, przypominającej raczej w obrazie formacje suchej odmiany roślinności śródziemnomorskiej. Formacja przejściowa między stepem, a lasem zwana jest Lasostep.

Obszar stepu (żółty) i suchego stepu (pomarańczowy)

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4f/Steppe_world.png’ climate-data.org

Krajobraz stepu

Źródło: https://cdn.pixabay.com/photo/2016/08/11/00/12/grass-1584622_960_720.jpg

Suchy step

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d5/2013-07-04_15_37_14_Sagebrush-steppe_along_U.S._Route_93_in_central_Elko_County_in_Nevada.jpg

Lasostep

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5c/Лісостепова_рослинність_на_схилі_долини_Гнилого_Тікича.jpg

Las liściasty i mieszany strefy umiarkowanej (zrzucający liście na zimę) – formacja występująca we wschodniej Ameryce Północnej, w znacznej większości Europy i we wschodniej Azji. W mniejszym stopniu także we wschodniej Australii, w Nowej Zelandii i południowo-zachodniej Ameryce Południowej. Jest w obszarze oddziaływania klimatów umiarkowanych – ciepłego morskiego i przejściowego z ciepłymi, ale niegorącymi latami oraz z raczej łagodną zimą przy dość dużych opadach rocznych. Wśród gleb przeważają gleby brunatne i płowe, które porasta las liściasty (zwłaszcza dęby, buki i graby) oraz mieszany (z sosną, świerkiem i modrzewiem). Charakterystyczna jest utrata przez drzewa liści zimą.

Obszar występowania lasów liściastych i mieszanych strefy umiarkowanej zrzucającej liście na zimę

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Biome_map_04.svg/1920px-Biome_map_04.svg.png; climate-data.org

Krajobraz lasu strefy umiarkowanej

Źródło: https://mojchorzow.pl/thumb/uroczysko-buczyna/407598/1200/1200/o/jpg

Tajga (las borealny) – występuje na dużą skalę w Kanadzie (większość terytorium), Europie Północnej i północnej Rosji w strefie klimatu umiarkowanego chłodnego i wyłącznie na półkuli północnej. Cechuje się długą i mroźną zimą z krótkim latem, opady są zróżnicowane, w Eurazji raczej niewielkie, większe w Ameryce. Drzewostan ma charakter większościowo lub wyłącznie iglasty (sosny, świerki, jodły), występują także torfowiska. Przeważają gleby bielicowe.

Obszar występowania Tajgi

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Taiga_ecoregion.png/1920px-Taiga_ecoregion.png; climate-data.org

Krajobraz lasu borealnego (Tajgi)

Źródło: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/R1QVWRYbHaezC/6/2623eUUHwsTdlL77YDCPy6s4dAOt5dWe.jpg

Tundra – obejmuje obszar dalekiej północny Kanady i Eurazji, ponadto występuje na Alasce, Grenlandii i Islandii, niemal wyłącznie na półkuli północnej (za wyjątkiem skrajnie południowych brzegów Ameryki Południowej). Dominuje tu klimat okołobiegunowy subpolarny, z bardzo krótkim i chłodnym „latem” oraz długą i bardzo mroźną zimą. Ze względu na brak przeszkód terenowych występują też silne wiatry. Na słabych glebach tundrowych (często oglejonych) rosną jedynie niskie trawy, mchy i porosty, gdzieniegdzie krzewy i pojedyncze drzewa. Pod ziemią występuje też wieczna zmarzlina. Szczególnym przypadkiem jest tak zwana Tundra Alpejska, która występuje poza strefą klasycznej tundry na obszarach wysokogórskich (z podobną roślinnością, ale innymi gatunkami zwierząt, np. Jakiem w Azji). Strefa przejściowa między Tundrą i Tajgą nazywana jest Lasotundrą (na pograniczu której leży Murmańsk).

Obszar występowania Tundry

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a5/800px-Map-Tundra.png; climate-data.org

Krajobraz (Tundry)

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1b/Bolshezemelskaja_tundra_1.JPG

Lasotundra

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Nain_Labrador_2008.JPG/1280px-Nain_Labrador_2008.JPG

Pustynia lodowa – występuje na skrajnej północy min. we wnętrzu Grenlandii i na niektórych wyspach Archipelagu Arktycznego i innych wyspach Arktyki oraz na Antarktydzie – w strefie klimatu okołobiegunowego polarnego, gdzie występują wyłącznie lub prawie wyłącznie temperatury ujemne z niskimi (lub nawet zerowymi) opadami i silnymi wiatrami. Gleby nie rozwijają się, chyba że w formie inicjalnej na skałach niepokrytych lodem, podobnie jak roślinność, która ogranicza się do mchów i porostów, ale w niektórych miejscach nie ma jej wcale. Dominuje krajobraz wszechobecnego lodu i śniegu. Uboga jest także fauna.

Obszar występowania Pustyni lodowej (ciemny kolor)

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/K%C3%B6ppen_World_Map_ET_and_EF_%28Polar%29.svg/1920px-K%C3%B6ppen_World_Map_ET_and_EF_%28Polar%29.svg.png

Krajobraz pustyni lodowej

Źródło: https://www.baldhiker.com/wp-content/uploads/antartic.jpg

2. Roślinność piętrowa w górach

Poza strefami roślinności powstającymi na skutek stref klimatycznych, występuje także częściowo niezależna od klimatu roślinność górska, której układ ma charakter piętrowy i jest następstwem prawidłowości – spadku temperatury o 0,6°C na każde 100 metrów wysokości. Obniżanie temperatury powoduje ubożenie roślinności ze względu na coraz trudniejsze warunki do życia. W takich obszarach nie brakuje jednak wody, ze względu na występowanie opadów orograficznych (spowodowanych wznoszeniem i ochładzaniem wilgotnych mas powietrza, co prowadzi do opadu). Może prowadzić to do paradoksów, jak wzrost lasów na obszarach górskich w strefach, gdzie nie powinny teoretycznie występować (bo jest ku temu zbyt sucho).

Wysokości wybranych pięter w różnych partiach gór

Źródło: https://geographicforall.com/wp-content/uploads/2016/03/pi%C4%99tra-ro%C5%9Blinno%C5%9Bci-w-g%C3%B3rach2-768×338.jpg

Piętrowe zróżnicowanie roślinności górskiej może wystąpić we wszystkich strefach klimatycznych (poza okołobiegunową), a jej zróżnicowanie (wysokość, na której pojawiają się kolejne piętra), zależy od lokalnych warunków klimatycznych. Różne zbocza gór mogą mieć różne zasięgi określonych grup roślinności. Stoki południowe mają większą dostawę ciepła na półkuli północnej, a stoki północne na półkuli południowej. Ponadto różne czynniki (np. prądy morskie, układ lokalnej cyrkulacji barycznej) mogą przyczyniać się do takiego zróżnicowania.

Przykład zróżnicowania pięter roślinności północnych i południowych stoków Alp

Źródło: https://www.jardinalpindulautaret.fr/sites/sajf/files/vegetation_bels_alps.jpg

Ubożenie roślinności w górach wraz ze wzrostem wysokości jest podobne do jej ubożenia wraz ze wzrostem szerokości geograficznej. W najniższych partiach górskich dominuje las liściasty, który przechodzi w las mieszany, później w las iglasty. Dalej roślinność karłowacieje, przechodząc przez iglaste krzewy do traw, mchów i porostów. W najwyższych partiach gór szczyty są już zupełnie nagie, lub pokryte śniegiem/lodem tak jak skały w strefie polarnej.

W różnych górach piętra roślinności mogą się różnić, ale w klasycznym (alpejskim) układzie wyróżnia się:

Piętro pogórza (podgórskie) – strefa klasycznej roślinności typowej dla danego klimatu, mogą się tutaj znajdować także pola uprawne.
Piętra lasów (w Tatrach – piętro reglowe): piętro lasów liściastych, piętro lasów mieszanych, piętro lasów iglastych. Strefa stopniowego przechodzenia roślinności strefowej w las (najpierw liściasty, wyżej mieszany, jeszcze wyżej wyłącznie iglasty)
Piętro subalpejskie (w Tatrach – piętro kosodrzewiny) – strefa karłowatych krzewów iglastych.
Piętro alpejskie (w Tatrach – piętro halne) – strefa górskich łąk, muraw i traw.
Piętro subniwalne (w Tatrach – piętro turniowe) – strefa mchów i porostów stopniowo zanikających.
Piętro niwalne (w Tatrach – piętro śnieżne) – strefa nagich skał z występującą całoroczną pokrywą śnieżną.

By wystąpiły wszystkie piętra, pasmo górskie musi być odpowiednio wysokie. W strefie międzyzwrotnikowej dotarcie do piętra niwalnego będzie wymagało góry o wysokości 5000-6000 metrów, z kolei w strefie umiarkowanej może to być już 2000-3000 m i niżej.

Piętra roślinności w Tatrach