Typy rolnictwa

Rolnictwo świata dzieli się na różne sposoby na kilka typów. Najbardziej podstawowe kryterium podziału przebiega na dwóch osiach – intensywności/ekstensywności produkcji oraz kapitało/pracochłonności. Inny podział charakteryzuje stopień jego towarowości lub poziom rozwoju cywilizacyjnego.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Rolnictwo

II Typy rolnictwa

Istnieje wiele kryteriów podziału rolnictwa. Można je podzielić według:

• Przeznaczenia produkcji (stopnia towarowości)
• Stopnia rozwoju cywilizacyjnego
• Intensywności i kapitałochłonności

1. Rolnictwo według przeznaczenia produkcji rolnej

Towarowość rolnictwa to odsetek produkcji rolniczej przeznaczonej na sprzedaż. Pod tym względem wyróżniamy:

• Rolnictwo samozaopatrzeniowe – w którym większość produkcji rolnej przeznaczona jest na użytek własny rolnika i jego rodziny, a jedynie niewielka jej część trafia na sprzedaż.

Prymitywne rolnictwo Afryki nastawione jest z reguły na samozaopatrzenie

Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/IlPbSsutJ0OYB6wEm57GvZ8VpnkV4V24haqc-pjSxeG95ZGOSeITmLUfJ5HTNuMI5_3214lbpc7TI_LLsLkCfZ8cUmpj0RSYhw_FwkCDXYloyG6rdQdsuIQ8jrTdp_FnAthFmRNIqXLWhKMkapln

• Rolnictwo średnio-towarowe – w którym mniej więcej równa część produkcji rolnej trafia na sprzedaż, jak ta część, którą rolnik i jego rodzina konsumują sami.
• Rolnictwo towarowe – w którym zdecydowana większość (blisko 100% lub 100%) produkcji przeznaczone jest na sprzedaż.

Przykładem rolnictwa o towarowości zbliżonej do 100% jest rolnictwo plantacyjne

Źródło: https://www.rynek-rolny.pl/images/articles/840/3d2162a554ae362594b30cfa1ebcfb6b-plantacja-herbaty-w-wietnamie.jpg

2. Rolnictwo według stopnia rozwoju cywilizacyjnego

Wraz z rozwojem cywilizacyjnym zmienia się oblicze produkcji rolnej. Wyróżniamy:

• Rolnictwo pierwotne – dotyczy wybranych obszarów Afryki oraz Azji południowej, charakteryzuje się niezwykle niską opłacalnością, towarowością zbliżoną do zera. Mechanizacja w tym typie rolnictwa prawie nie występuje, a większość prac wykonywana jest ręcznie z użyciem prymitywnych narzędzi (motyka, kij kopieniaczy – związana z tym metoda kopieniactwa).

– Jednym z podtypów tego rodzaju rolnictwa jest rolnictwo żarowo-odłogowe stosowane w środkowej Afryce. Polega ono na wypalaniu lasów i nawożeniu gleb z uzyskanego popiołu. Pole eksploatuje się aż do jego całkowitego wyjałowienia, następnie pozostawia się je odłogiem i wypala kolejny fragment lasu.

Rolnictwo żarowo-odłogowe – przykładowy teren po wypaleniu lasu

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/DirkvdM_santa_fe_scorched.jpg/1920px-DirkvdM_santa_fe_scorched.jpg

– Innym podtypem rolnictwa pierwotnego jest pasterstwo koczownicze (nomadyzm). Polega ono na ciągłych wędrówkach pasterzy ze stadem (zwykle bydłem) między pastwiskami i wodopojami, uzależnione jest od lokalnych warunków geograficznych i pór roku. Występuje głównie w Afryce, najbardziej znanym obszarem słynącym z tej formy chowu zwierząt jest Sahel.

Pasterstwo koczownicze w Afryce – Sahel

Źródło: https://2.bp.blogspot.com/-dbdzkqqeQAw/VshxK-1fkdI/AAAAAAAAAxA/vWSTin6yxgY/s1600/beznazwy.png

• Rolnictwo tradycyjne – charakterystyczne dla obszarów o wyższym rozwoju cywilizacyjnym. Towarowość jest nadal niska, ale wyższa niż w rolnictwie pierwotnym. Charakteryzuje się przede wszystkim dużymi nakładami pracy ludzkiej, z niewielkim użyciem maszyn i nawozów, ale o zadowalającej efektywności. Typowym obszarem występowania takiego rolnictwa jest Azja południowa i południowo-wschodnia, ale też inne regiony świata z niedoinwestowanym rolnictwem małoobszarowym.

Cechą rolnictwa tradycyjnego są duże nakłady pracy ręcznej

Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/vqQh9_OsRTbM5yiUE55v2bfbGKjeafxrfxyAKDPOxlVDQo7EonP08BOXrq9vJPhuDxuqic6PAL5XSshV5vAYQfk5mak

– Jednym z podtypów rolnictwa tradycyjnego jest dwupolówka oraz trójpolówka. W tych formach gospodarowania pole dzieli się na dwie (dwupolówka) lub trzy (trójpolówka) części. Każda z nich przeznaczana jest na zasiew innej rośliny, z reguły jednak jedna z części pozostaje w danym sezonie nieuprawiana (nazywamy to ugorem), aby mogła zregenerować swoją wartość biologiczną.

W trójpolówce pole dzieli się na trzy części o różnym i zmienianym co sezon przeznaczeniu

Źródło: https://fotoforum.gazeta.pl/photo/8/bf/wd/sviu/ZArWiWnBWJBag2oaoB.jpg

• Rolnictwo rynkowe – typ rolnictwa charakterystyczny dla najlepiej rozwiniętych cywilizacyjnie państw i terytoriów. Cechuje się z reguły dużą intensywnością pracy przy użyciu maszyn lub dużych nakładów pracy ręcznej, ale każdorazowo z bardzo wysokim stopniem towarowości. Z reguły w tym typie rolnictwa inwestuje się duże nakłady finansowe w poprawę efektywności produkcji, zwłaszcza z przeznaczeniem na maszyny, środki ochrony roślin, nawozy oraz zabiegi melioracji i irygacji. Występuje przede wszystkim w Europie, Ameryce Północnej, Australii i Nowej Zelandii oraz na plantacjach w Afryce i Ameryce Południowej.

– Podtypem rolnictwa rynkowe jest rolnictwo owocowo-warzywne (obejmujące także sadownictwo), zlokalizowane zwykle w okolicach dużych miast (rynki zbytu) w krajach Europy i Ameryki Północnej.

Sadownictwo rozwija się w bliskim sąsiedztwie dużych aglomeracji

Źródło: https://www.sad.net.pl/images/galeria/start1.jpg

– Innym podtypem rolnictwa rynkowego opartego o pracę ludzi jest rolnictwo plantacyjne. Charakteryzuje się uprawą jednej rośliny na olbrzymim obszarze oraz z reguły – jej eksporcie do odległych krajów.

Jedną z roślin plantacyjnych wymagających pracy ręcznej jest bawełna

Źródło: https://belsat.eu/wp-content/uploads/2018/09/tass_102585.jpg

– Wielkoobszarowe rolnictwo uprawne – podtyp rolnictwa rynkowego oparty o wykorzystanie maszyn na masową skalę do uprawy przede wszystkim zbóż. Charakterystyczne jest dla państw o dużych powierzchniach upraw m.in. USA, Kanady, Rosji i Ukrainy.

Cechą wielkoobszarowej uprawy ziemi jest wykorzystanie maszyn na dużą skalę

Źródło: https://blog.mascus.pl/wp-content/uploads/sites/12/2020/04/AdobeStock_296640274-e1588154177838.jpeg

– W krajach o dużym udziale użytków zielonych (łąki, trawy) takich jak USA, Kanda, Australia, Brazylia czy Mongolia rozwija się z kolei wielkoobszarowe rolnictwo hodowlane – oparte przede wszystkim o chów bydła, ale też m. in. owiec.

Wielkie rancza oparte o hodowlę bydła charakterystyczne są m.in. dla USA

Źródło: https://stmaaprodfwsite.blob.core.windows.net/assets/sites/1/2019/01/492013-5873.jpg

3. Rolnictwo według intensywności i kapitałochłonności

Klasyczny podział rolnictwa zakłada jego rozkład według osi intensywność/ekstensywność oraz kapitałochłonność/pracochłonność. W ten sposób można wyróżnić 4 główne rodzaje rolnictwa.

Intensywność produkcji rolnej wg. FAO w 2011 r.

Źródło: http://www.fao.org/fileadmin/user_upload/faowater/images/graphs_maps/yieldgap.jpg

4. Regiony rolnicze świata

Standardowo przyjmuje się podział na 12 makroregionów rolniczych świata, które zostały wyznaczone ze względu na podobieństwa między nimi.

Główne makroregiony rolnicze świata

Źródło: Opracowanie własne – Krzysztof Grabias.

• Region północnoamerykański – obejmuje USA i część Kanady.

– Warunki przyrodnicze rozwoju rolnictwa są korzystne.
– Charakterystyczne są wielkoobszarowe silnie zmechanizowane rolnictwo ekstensywne kapitałochłonne (środkowy-zachód) oparte o uprawy zbóż (kukurydza, pszenica), soi, buraków cukrowych, bawełny oraz intensywne rolnictwo kapitałochłonne (wschodnie wybrzeże) z dominacją upraw owoców i warzyw.
– Duże znaczenie odgrywa hodowla bydła.
– Zatrudnienie w rolnictwie jest bardzo niskie, a towarowość bardzo wysoka.

• Region łacińskoamerykański – obejmuje kraje Ameryki środkowej i południowej.

– Warunki przyrodnicze rozwoju rolnictwa są zróżnicowane.
– W północnej części regionu przeważa rolnictwo plantacyjne (intensywne pracochłonne) z dominacją kakaowca, kawowca, kauczkowca, palmy oleistej, trzciny cukrowej, podczas gdy w południowej – rolnictwo zbóż (pszenica, kukurydza), soi, bawełny i trzciny cukrowej oraz hodowla bydła.
– Występuje zarówno rolnictwo ekstensywne kapitałochłonne wielkoobszarowe, jak i drobne chłopskie gospodarstwa rolnictwa ekstensywnego pracochłonnego.
– Zatrudnienie w rolnictwie jest dość wysokie, a towarowość – zróżnicowana.

• Region zachodnioeuropejski – obejmuje państwa Europy zachodniej oraz częściowo Europy północnej.

– Warunki przyrodnicze rozwoju rolnictwa są korzystne.
– Dominuje zmechanizowane rolnictwo intensywne kapitałochłonne z dużym wykorzystaniem środków chemicznych, oparte o średniej wielkości gospodarstwa nastawione na produkcję zbóż (głównie pszenicy), buraków cukrowych, słonecznika, rozwinięte jest ponadto sadownictwo i produkcja warzyw.
– Oprócz bydła duże znaczenie odgrywa drób i trzoda chlewna.
– Zatrudnienie w rolnictwie jest niskie, bardzo wysoka jest towarowość.

• Region środkowoeuropejski – obejmuje państwa Europy środkowo-wschodniej oraz południowo-wschodniej.

– Warunki przyrodnicze rozwoju rolnictwa są przeciętne.
– Rozwija się rolnictwo intensywne kapitałochłonne (z dużą mechanizacją, ale ograniczoną chemizacją), duży jest także udział gospodarstw tradycyjnych.
– Gospodarstwa są średnie lub małe. Występuje sadownictwo.
– Dużą rolę odgrywa hodowla trzody chlewnej i drobiu, w uprawach przeważają zboża (pszenica, pszenżyto i żyto) i ziemniaki oraz rośliny takie jak rzepak, słonecznik, burak cukrowy.
– Zatrudnienie w rolnictwie jest średnie i malejące, towarowość jest średnia.

• Region śródziemnomorski – obejmuje państwa basenu Morza Śródziemnego.

– Warunki przyrodnicze rozwoju rolnictwa są dość korzystne.
– Rozwija się przeważnie rolnictwo intensywne kapitałochłonne.
– Gospodarstwa są zwykle średniej wielkości.
– Bardzo duża rolę odgrywa sadownictwo cytrusów i winorośli oraz uprawa oliwek i niektórych warzyw.
– W hodowli pojawiają się kozy i owce (warunki górskie).
– Zatrudnienie w rolnictwie jest przeważnie niskie, a towarowość wysoka.

• Region północnoafrykańsko-zachodnioazjatycki (islamski) – obejmuje państwa północnej Afryki oraz południowo-zachodniej Azji.

– Warunki przyrodnicze rozwoju rolnictwa są bardzo niekorzystne.
– Rolnictwo ma w przeważającej części charakter ekstensywny pracochłonny, wyjątkiem są zintensyfikowane uprawy doliny i delty Nilu oraz obszarów sztucznie nawadnianych.
– Dużą rolę odgrywa chów (w tym oparty o pasterstwo koczownicze) – owiec, kóz, bydła i wielbłądów.
– Zatrudnienie w rolnictwie jest wysokie, a towarowość niska.

• Region środkowo-południowoafrykański (subsaharyjski) – obejmuje państwa afrykańskie położone na południe od Sahary.

– Warunki przyrodnicze rozwoju rolnictwa są silnie zróżnicowane, ale z reguły bardzo niekorzystne.
– Rolnictwo ma w przeważającej części charakter ekstensywny pracochłonny, z dominacją małych gospodarstw rodzinnych (wyjątek – RPA oraz obszary plantacji w zachodniej i wschodniej Afryce).
– Wśród upraw pojawiają się takie rośliny jak proso, sorgo, kukurydza, maniok, trzcina cukrowa.
– Na plantacjach uprawia się kawowca, kakaowca, orzechy ziemne.
– W chowie zwierząt (głównie bydła, kóz i owiec) przeważa pasterstwo koczownicze.
– Zatrudnienie w rolnictwie jest bardzo wysokie, a towarowość (za wyjątkiem RPA i plantacji) bardzo niska.

• Region północnoeuroazjatycki – obejmuje większość terytorium Białorusi, Ukrainy, Rosji i Kazachstanu.

– Warunki przyrodnicze rozwoju rolnictwa są silnie zróżnicowane, ale z reguły średnie lub niekorzystne (wyjątek – Ukraina).
– Rolnictwo opiera się o wielkoobszarowe gospodarstwa, z których znaczna część jest własnością państwa.
– Stopień zmechanizowania i chemizacji rolnictwa jest poniżej zapotrzebowania.
– Charakterystyczny jest niski (mimo dość wysokiego rozwoju cywilizacyjnego) poziom kultury rolnej, co przekłada się na małą efektywność produkcji.
– Do głównych roślin uprawnych należą: pszenica, jęczmień, owies, żyto i ziemniaki, natomiast na sztucznie nawadnianych terenach Niziny Turańskiej – bawełna.
– Pogłowie zwierząt gospodarskich jest niewielkie, ponadto silny niedorozwój sadownictwa.
– Zatrudnienie w rolnictwie jest średnie, a towarowość przeciętna.

• Region środkowoazjatycki – obejmuje obszary Azji wschodniej – Chin, Mongolii i Korei Północnej.

– Warunki przyrodnicze rozwoju rolnictwa są przeciętne i silnie uzależnione od cyrkulacji monsunowej.
– Rolnictwo w przeważającej części oparte jest na intensywnej pracochłonnej uprawie ryżu w małych i średnich gospodarstwach rodzinnych lub państwowych nastawionych na samozaopatrzenie.
– Oprócz ryżu występuje uprawa pszenicy, kukurydzy, prosa, ziemniaków i buraków cukrowych.
– W hodowli dominującą rolę odgrywa trzoda chlewna, w mniejszym stopniu owce, kozy i konie.
– Zatrudnienie w rolnictwie jest wysokie, a towarowość niewielka.

• Region wschodnioazjatycki – obejmuje Japonię i Koreę Południową.

– Warunki przyrodnicze rozwoju rolnictwa są przeciętne z dużą liczbą ekstremalnych zjawisk naturalnych.
– Rolnictwo ma charakter intensywny kapitałochłonny z wysoką mechanizacją i bardzo wysokim zużyciem nawozów sztucznych.
– Głównymi roślinami uprawnymi są: ryż, pszenica, jęczmień, soja, buraki cukrowe.
– Głównymi gatunkami zwierząt hodowlanych są: bydło i trzoda chlewna.
– Zatrudnienie w rolnictwie jest bardzo niskie, a towarowość bardzo wysoka.

• Region południowoazjatycki – obejmuje państwa Azji południowej i południowo-wschodniej.

– Warunki przyrodnicze rozwoju rolnictwa są przeciętne i silnie uzależnione od cyrkulacji monsunowej.
– Rolnictwo ma zróżnicowany charakter – dominują ekstensywne i pracochłonne gospodarstwa rodzinne, ale liczne są także intensywne pracochłonne plantacje.
– Wśród głównych roślin uprawnych są: ryż, pszenica, proso, sorgo, kukurydza, jeczmień, herbata, orzechy ziemne, palma kokosowa, konopia, juta, trzcina cukrowa.
– Głównym gatunkiem hodowlanym jest bydło.
– Zatrudnienie w rolnictwie jest wysokie, a towarowość niewielka (za wyjątkiem plantacji).

• Region australijsko-nowozelandzki – obejmuje Australią i Nową Zelandię.

– Warunki przyrodnicze rozwoju rolnictwa są zróżnicowane ale przeważnie niekorzystne.
– Dominuje rolnictwo ekstensywne kapitałochłonne wielkoobszarowe silnie zmechanizowane.
– Głównymi roślinami uprawnymi są: pszenica i jęczmień.
– Ze względu na olbrzymi udział łąk i pastwisk dominuje hodowla zwierząt takich jak owce i bydło.
– Zatrudnienie w rolnictwie jest bardzo niskie, a towarowość bardzo wysoka.