Rozwój miast jest naturalnym dążeniem w procesach osadniczych. Urbanizacja jest procesem zachodzącym na wielu płaszczyznach oraz w kilku fazach, wiąże się także z różnymi pomiarami oraz ukrytymi zjawiskami.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Ludność

XI Urbanizacja

Urbanizacja to proces rozwoju miast, zachodzący na kilku płaszczyznach i w różnych fazach. Potocznie nazywana także umiastowieniem. Zasadniczo polega na przekształcaniu wsi w miasta oraz rozroście miast istniejących.

1. Płaszczyzny urbanizacji

Urbanizacja zachodzi na kilku polach, czyli płaszczyznach. Wyróżnia się 4 główne aspekty urbanizacji:

  • Urbanizacja demograficzna – polega na wzroście liczby ludności miast i tym samym odsetka ludności miejskiej. Jej przyczynami mogą być: duży przyrost naturalny w miastach, migracje ze wsi do miast lub przekształcanie wsi w miasta.
  • Urbanizacja ekonomiczna – polega na podejmowaniu się przez ludność wiejską pracy w zawodach i branżach typowo miejskich, przede wszystkim w przemyśle i usługach (w branży pozarolniczej).
  • Urbanizacja społeczna – polega na przyjmowaniu przez ludność wiejską „miejskiego stylu życia” i porzucaniu zachowań typowych dla wsi.
  • Urbanizacja przestrzenna – polega na fizycznych powiększaniu się przestrzeni miast (np. poprzez przyłączanie do miasta okolicznych terenów wiejskich) oraz przekształcaniu krajobrazu wiejskiego w miejski. Obejmuje także tworzenie nowych miast.

Istotnym faktem jest, że różne aspekty urbanizacji mogą zachodzić niezależnie od siebie, także na wsi. Zwłaszcza wieś w strefie podmiejskiej może być poddana różnym procesom urbanizacji i może dojść do jej faktycznego umiastowienia, mimo iż formalnie nie uzyskuje ona statusu miasta.

2. Fazy urbanizacji

Proces urbanizacji przebiega w 4 głównych etapach, które mają różną charakterystykę rozmieszczenia ludności. Generalnie fazy te przechodzi większość miast świata, choć część z nich w różnych dzielnicach może przeżywać równocześnie kilka etapów urbanizacji.

Fazy urbanizacji

Źródło: Opracowanie własne.
  • Urbanizacja wstępna – Pierwsza faza urbanizacji. Zachodzi najczęściej na skutek intensywnej industrializacji i związanego z tym rozwoju znacznej liczby miejsc pracy w mieście. Do miasta licznie napływa ludność ze wsi, która koncentruje się w centrum miasta – jak najbliżej miejsca pracy. Faza ta charakteryzuje się gwałtownym wzrostem zaludnienia całego miasta, a zwłaszcza centrum. Obecnie w tej fazie znajduje się niewielka grupa miast w państwach Afryki i Azji, które przeżywają proces intensywnej industrializacji.

Wielkie blokowiska w centrach miast są typowe dla urbanizacji wstępnej

Źródło: https://d-art.ppstatic.pl/kadry/k/r/67/67/5c78f0635873f_o_medium.jpg
  • Suburbanizacja – Może zachodzić z dwóch powodów. W ujęciu klasycznym – z powodu znacznego poprawienia się sytuacji materialnej ludności w centrum, odpływa ona na przedmieścia w poszukiwaniu ciszy i spokoju oraz własnej przestrzeni – do domków jednorodzinnych. Powstają w ten sposób suburbia czyli rozległe osiedla peryferyjne na granicy miasta i otaczających go wsi. Dochodzi do „rozlewania się” miasta (ang. urban sprawl). Zaludnienia miasta jako całości wzrasta, natomiast zmienia się układ rozmieszczenia – znacznie rośnie gęstość zaludnienia przedmieść, natomiast w centrum dochodzi do rozluźnienia. Taka faza występuje obecnie w wielu miastach świata, zwłaszcza zamożnych państw Europy i Ameryki Północnej, w tym także w Polsce.

Suburbia na peryferiach miast w Stanach Zjednoczonych

Źródło: https://www.sierraclub.org/sites/www.sierraclub.org/files/styles/flexslider_full/public/sierra/articles/big/SIERRA-Opener-iStock-982588226-WB.jpg?itok=B4b6YRze
  • Hiperurbanizacja – alternatywny wariant suburbanizacji, mający w rzeczywistości charakter urbanizacji pozornej. W tym ujęciu do miasta napływa na masową skalę wiejska biedota, która poszukuje poprawy warunków życia wobec przeludnienia wsi. Ponieważ centrum jest już silnie zaludnione, zaczyna ona tworzyć osiedla nędzy (slumsy, fawele) na przedmieściach. Miasto również „rozlewa się”, ale zamiast osiedli domków jednorodzinnych, powstają osiedla domów zbudowanych ze śmieci i przypadkowych materiałów, w których nie zamieszkuje elita finansowa, lecz najgorszy element społeczny. Taką fazę przeżywają obecnie nie należące do bogatych państwa Afryki, Azji Południowo-Wschodniej oraz Ameryki Południowej, a osiedla nędzy są szczególnie widoczne w Indiach i Brazylii.

Pozorna urbanizacja w Indiach – osiedla slumsów

Źródło: https://www.deccanherald.com/sites/dh/files/article_images/2020/05/19/WhatsApp%20Image%202020-04-02%20at%2015.46.10-1797329731-1585830376.jpeg
  • Dezurbanizacja – Faza ta nazywana bywa także kryzysem miasta. Ze względu na mało atrakcyjne warunki życia (np. ze względu na kryzys finansowy i zmniejszenie liczby miejsc pracy) w mieście oraz coraz bardziej rozbudowane osiedla podmiejskie (i dalszy proces rozlewania się miasta) ludność migruje z centrum do coraz odleglejszych ośrodków, a nawet do innych miast. Spada więc nie tylko zaludnienie centrum, ale także miasta (a nawet całej aglomeracji) jako całości. W mieście zaczyna przybywać pustostanów, pojawiają się trudności z jego utrzymaniem, szerzy się wandalizm i przestępczość. Miastu może nawet grozić bankructwo. W tej fazie znajduje się obecnie wiele dawnych miast przemysłowych Europy czy Stanów Zjednoczonych. Podręcznikowymi przykładami są Detroit w USA i Łódź w Polsce.

Kryzys Detroit wywołany został upadkiem przemysłu motoryzacyjnego w tym ośrodku

Źródło: https://www.publicbooks.org/wp-content/uploads/2018/03/1-View_S._from_Sibley_St._along_Park_Ave.__Detroit__1991_.jpg
  • Reurbanizacja – Faza ta inicjowana jest przez władze miasta przeżywającego kryzys. Wyludnione centrum zostaje poddane gruntownej przebudowie, często także rewitalizacji i zmianie przeznaczenia funkcjonalnego. Miejsca dawnych fabryk zaczynają zajmować galerie handlowe i centra finansowe, co daje miastu nowy impuls rozwojowy. Stare blokowiska są wyburzane i zastępują je nowoczesne apartamentowce, co ponownie zachęca do osiedlania się w centrum – którego liczba ludności dość wyraźnie wzrasta. Podnosi to także zaludnienie miasta jako całości. W tej fazie znajdują się miasta krajów zamożnych min. w USA, Japonii, Europie Zachodniej, także w Polsce.

Jednym z elementów reurbanizacji są działania w zakresie rewitalizacji

Źródło: https://d-nm.ppstatic.pl/kadr/k/r/0b/2d/5bbe09763d31c_o,size,933×0,q,70,h,253380.jpg

3. Przyczyny i skutki urbanizacji

Istnieje szereg przyczyn występowania urbanizacji, należy jednak zachować świadomość, że niektóre jej skutki nie muszą mieć wcale pozytywnego charakteru.

Główne przyczyny urbanizacji:

  • Przeludnienie (na skutek dużego przyrostu naturalnego przy jednoczesnym niedoborze ziemi uprawnej i zbyt małej liczbie miejsc pracy) wsi i związana z tym masowa migracja do miast.
  • Poszukiwanie dostęp do usług niedostępnych na wsi, zwłaszcza w zakresie edukacji, kultury i ochrony zdrowia.
  • Poszukiwanie rozrywki, min. klubów, pubów, imprez kulturalnych, dostęp do usług rozrywkowych np. shoppingu.
  • Promocja miast w mediach masowych.
  • Powstawanie atrakcyjnych i relatywnie niedrogich osiedli wielorodzinnych.
  • Duża liczba zróżnicowanych miejsc pracy (niedostępnych na wsi) z możliwością zamieszkania w ich pobliżu.
  • Wyższy poziom wynagrodzeń niż na wsi.
  • Większa liczba klientów dla prowadzonej działalności gospodarczej.
  • Administracyjne włączenie wsi do miast.
  • Napływ uchodźców i imigrantów z innych krajów, którzy poszukują schronienia w mieście.
  • Większy poziom tolerancji dla wszelkich przejawów odmienności.
  • Korzyści aglomeracji – czyli obecność dużej liczby przedsiębiorstw na małym obszarze – potencjalnych kontrahentów, centrów naukowo-badawczych, łatwiejszego dostępu do półproduktów i jednoczesne zmniejszenie kosztów działalności.
  • Chęć życia w większej społeczności – wśród skupiska ludzi.

Centra handlowe to zarówno okazja do rozrywki, dostęp do usług jak i do klientów

Źródło: https://ocs-pl.oktawave.com/v1/AUTH_2887234e-384a-4873-8bc5-405211db13a2/bizblog/2020/05/galeria-handlowa.jpg

Skutki urbanizacji mogą być zarówno pozytywne, jak i negatywne.

Pozytywne skutki urbanizacji:

  • Przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego.
  • Powstawanie bardziej zróżnicowanych i liczniejszych miejsc pracy.
  • Wyższe dochody i lepszy poziom życia ludności.
  • Większe zasoby siły roboczej umożliwiające rozwój przedsiębiorstw.
  • Intensywny rozwój transportu (w tym transportu zbiorowego) i znaczny wzrost mobilności ludności.
  • Dynamiczny rozwój infrastruktury ułatwiający codzienne funkcjonowanie.
  • Wzrost poziomu wykształcenia ludności.
  • Wzrost poziomu świadomości społecznej min. w zakresie ochrony środowiska czy planowania rodziny.
  • Rozwój instytucji kultury i sportu.
  • Rozwój zróżnicowanych usług, w tym zwłaszcza medycznych, edukacyjnych i rozrywkowych.
  • Wzrost tolerancji społecznej dla wszelkich odmienności.
  • Rozwój architektury.
  • Powstawanie obszarów zorganizowanej i zadbanej zieleni.
  • Powstawanie centrów naukowych i badawczo-rozwojowych.
  • Zjawisko miejskiej wyspy ciepła i związane z tym niższe koszty ogrzewania.

Powstawanie uczelni wyższych i związanych z nimi innowacji może mieć miejsce wyłącznie w miastach

Źródło: https://bi.im-g.pl/im/44/aa/14/z21670212IBG,Uniwersytet-Gdanski.jpg

Negatywne skutki urbanizacji:

  • Duża konkurencja na rynku pracy i w prowadzonej działalności gospodarczej.
  • Wysokie koszty utrzymania (np. nieruchomości) i przemieszczania się.
  • Wysokie koszty prowadzenia działalności gospodarczej.
  • Głód przestrzeni i chroniczny jej niedostatek (małe mieszkania, brak parkingów).
  • Znaczny wzrost zanieczyszczenia środowiska i degradacji przestrzeni.
  • Występowanie zjawiska smogu i związanych z nim chorób.
  • Łatwiejsze rozprzestrzenianie się wszelkiego rodzaju epidemii.
  • Powstawanie izolowanych dzielnic bogatych i biednych mieszkańców, w tym chaotycznie zabudowanych slumsów (faweli).
  • Występowanie konfliktów na tle różnic etnicznych, religijnych czy w zakresie światopoglądu między mieszkańcami.
  • Występowanie konfliktów sąsiedzkich.
  • Zjawisko hałasu i zanieczyszczenia światłem.
  • Wzrost przestępczości i większa liczba zjawisk patologicznych.
  • Zjawisko bezdomności.

Zjawisko smogu jest coraz większym problemem obszarów zurbanizowanych

Źródło: https://cdn.galleries.smcloud.net/t/galleries/gf-RAV8-o6UE-Kh4W_smog-warszawa-664×442-nocrop.png

4. Urbanizacja na świecie i w Polsce

Podstawowym miernikiem poziomu zurbanizowania jest wskaźnik urbanizacji, czyli odsetek ludności miejskiej na danym obszarze (np. w kraju). Oblicza się go dzieląc liczbę ludności miast przez całkowitą liczbę ludności i mnożąc razy 100%. Wartość tego wskaźnika na świecie jest silnie zróżnicowana.

Liczba ludności miast i wsi w skali czasu w miliardach

Źródło: https://ourworldindata.org/urbanization

Obecnie na świeci wskaźnik urbanizacji wynosi około 56% i stale wzrasta. W 2007 r. liczba ludności miast po raz pierwszy była większa niż liczba ludności wsi. Stało się to za sprawą dynamicznej urbanizacji Azji, Afryki i Ameryki Południowej. Szacuje się, że w 2050 r. będzie ponad 7 miliardów mieszkańców miast, a wskaźnik urbanizacji przekroczy 70%. Warto odnotować, że obecnie prawie 1/3 mieszkańców miast to mieszkańcy slumsów.

Zróżnicowanie wskaźnika urbanizacji w państwach świata w 2017 r.

Źródło: https://ourworldindata.org/urbanization

Istotną ciekawostką jest fakt, że istnieją państwa o 100% wskaźniku urbanizacji. Są to mikropaństwa ograniczające się wyłącznie do obszarów miast, np. Watykan, Singapur czy Monako. Urbanizacja najwyższa jest w państwach wysoko rozwiniętych gospodarczo, zwłaszcza w Europie, Australii i Nowej Zelandii oraz Ameryce Północnej (USA, Kanada) oraz Japonii i Korei Południowej. Dużym odchyleniem od normy jest bardzo wysoki poziom zurbanizowania państw Ameryki Południowej, nie ma on jednak związku z ich wysokim poziomem rozwoju, ale z masowymi migracjami ze wsi do miast i ma charakter urbanizacji pozornej.

Mieszkańcy miast i wsi i wskaźnik urbanizacji w wybranych krajach

Źródło: Opracowanie własne.

Bardzo ciekawe jest zastanowienie się nie tylko nad wskaźnikiem urbanizacji, ale także nad ogólną liczbą ludności miejskiej. Okazuje się, że w Etiopii żyje w miastach więcej ludzi niż w miastach Polski, mimo blisko dwuketonie niższego wskaźnika urbanizacji. Z drugiej strony w całej Belgii mieszka mniej ludzi niż w miastach Polski.

Urbanizacja w skali czasu według regionów świata

Źródło: http://esa.un.org/unpd/wup/Highlights/WUP2014-Highlights.pdf

W ciągu ostatnich blisko 70 lat doszło do gwałtownego wzrostu poziomu urbanizacji wszystkich kontynentów. Mimo, iż najszybszy wzrost wskaźnika następował w Azji i Afryce, kontynenty te nadal są najsłabiej zurbanizowane.

Wskaźnik urbanizacji w Polsce w skali czasu

Źródło: https://population.un.org/wup/Country-Profiles/

Urbanizacja w Polsce nie jest wysoka w porównaniu z innymi państwami w Europie i w 2018 r. wynosi zaledwie około 60%, co więcej – notuje tendencję spadkową. ONZ szacuje jednak, że liczba ludności miast w Polsce wzrośnie do 2050 r. do około 70%. W przeszłości, po II Wojnie Światowej Polska notowała gwałtowny wzrost wskaźnika urbanizacji z około 35% do około 62% w 1989 r., co związane było z industrializacją gospodarki i rozwojem miast. Po 1989 nastąpiły w Polsce na masową skalę procesy suburbanizacji, które doprowadziły do wzrostu liczby ludności wiejskiej.

Wskaźnik urbanizacji w Polsce według województw w 2019 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Wskaźnik urbanizacji w Polsce jest silnie zróżnicowany regionalnie. Najsłabiej zurbanizowana jest rolnicza południowo-wschodnia Polska (podkarpackie, lubelskie, świętokrzyskie, małopolskie), gdzie wskaźnik ten wynosi nawet mniej niż 50%. Najwyższy wskaźnik urbanizacji notujemy z kolei w województwie śląskim, a to za sprawą gwałtownego zurbanizowania tego obszaru w okresie PRL za sprawą rozwijanego tam przemysłu. Wysokim poziomem zurbanizowania cechuje się także Mazowsze (za sprawą Warszawy) oraz tak zwane „ziemie odzyskane”.

5. Procesy metropolizacji

Jednym z ciekawych aspektów urbanizacji są procesy metropolizacji czyli tworzenia się lokalnych centrów życia społeczno-gospodarczego w różnej skali (kraju, kontynentu lub globalnie). Ośrodki te oddziałują na tereny otaczające, a nawet na cały świat. Metropoliami są duże miasta, ale też aglomeracje tworzone przez zespoły miast, których liczba ludności przekracza 1 milion mieszkańców. Warunkami uznania aglomeracji za metropolie są:

  • Odpowiednia liczba ludności – minimum 1 milion mieszkańców
  • Skupienie siedziby zarządów istotnych podmiotów gospodarczych takich jak koncerny międzynarodowe, instytucje finansowe.
  • Obecność siedzib krajowych lub międzynarodowych (istotnych) instytucji publicznych.
  • Obecność centrów naukowych i badawczo-rozwojowych o dużym znaczeniu i wysokim stopniu innowacyjności.
  • Dobre połączenia transportowe z innymi metropoliami, zwłaszcza w zakresie transportu lotniczego oraz pełniona rola lokalnego węzła komunikacyjnego.
  • Wyjątkowość aglomeracji pod względem historycznym, gospodarczym, społecznym, architektonicznym lub kulturowym.
  • Tworzenie istotnej sieci powiązań gospodarczych z obszarem otaczającym i bycie lokalnym centrum skupiającym w swojej orbicie mniejsze ośrodki satelickie.

Obecne, przeszłe i prognozowane największe miasta świata

Źródło: https://citygeographics.files.wordpress.com/2016/04/unwup_aiexport03_lowres.png


Według ONZ w 2018 r. było 548 miast (lub aglomeracji) na świecie o liczbie ludności przekraczającej 1 milion mieszkańców, w tym 33 przekraczające 10 milionów mieszkańców, których znaczenie miało charakter globalny. W Polsce jedynym miastem powyżej 1 miliona osób jest Warszawa, ale aglomeracja Śląska przekracza tą liczbę z dużą nawiązką. Do roli metropolii aspirują także – Trójmiasto, Kraków, Łódź, Wrocław i Poznań, które wraz z obszarami satelickimi liczą kilkaset tysięcy – prawie milion mieszkańców. Czasami przyjmuje się kryterium tzw. metropolii lokalnych o liczbie ludności przekraczającej 0,5 miliona – te ośrodki z pewnością pełnią taką funkcję.