Czynniki klimatotwórcze decydują o warunkach klimatycznych konkretnych obszarów. Klimat jest złożoną wypadkową wzajemnego oddziaływania różnych czynników, z których najważniejszym jest szerokość geograficzna.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Atmosfera

IX Czynniki klimatotwórcze

Klimat to stały, powtarzalny zespół zjawisk pogodowych charakterystyczny dla danego obszaru, ustalony na podstawie wieloletnich obserwacji. Nazywany bywa także statystyką elementów pogody.

Czynniki klimatotwórcze różnią się między sobą tym jak mocno i na co wpływają. Głównymi czynnikami klimatotwórczymi są:

  • Szerokość geograficzna (strefowy)
  • Prądy morskie (astrefowy)
  • Rozkład lądów i oceanów (astrefowy)
  • Pionowe i poziome ukształtowanie powierzchni (astrefowy)

Poza generalną przynależnością do strefy klimatycznej, pewne czynniki o wybitnie lokalnym znaczeniu mogą powodować określone prawidłowości. Największy wpływ na klimat lokalny mają:

  • Kierunek ekspozycji terenu
  • Pokrycie terenu
  • Topografia terenu

Istnieje jeszcze pojęcie mikroklimatu, tzn. klimatu ograniczonego do bardzo małego obszaru, gdzie szczególne czynniki lub ich wypadkowa, powodują odstępstwa od klimatu lokalnego.

1. Główne czynniki klimatotwórcze

Szerokość geograficzna to najważniejszy czynnik klimatotwórczy i jedyny czynnik określany jako strefowy. Największy wpływ ma szerokość geograficzna na ilość energii słonecznej docierającej do poszczególnych fragmentów Ziemi. Wywołuje to z kolei cały proces globalnej cyrkulacji atmosferycznej, kształtuje temperatury i opady w danym miejscu. Generalnym skutkiem szerokości geograficznej jest podział świata na główne strefy klimatyczne (równikowe, zwrotnikowe, podzwrotnikowe, umiarkowane, okołobiegunowe), a dopiero pozostałe czynniki określają typy tych klimatów. To właśnie odległość od równika determinuje przynależność do strefy klimatycznej.

Średnia roczna temperatura powietrza na Ziemi według szerokości geograficznej

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/aa/Annual_Average_Temperature_Map.jpg

Prądy morskie w istotny sposób modyfikują wpływ szerokości geograficznej na klimat. Ciepłe prądy morskie powodują wzrost temperatury powietrza i wzrost opadów. Zimne prądy morskie odwrotnie – powodują spadek temperatury i spadek opadów.

Porównanie wpływu zimnego i ciepłego prądu morskiego na podobnej szerokości geograficznej

Źródło: Opracowanie własne

Rozkład lądów i oceanów wiąże się z pojęciem kontynentalizmu klimatu, czyli nabieraniem przez klimat wraz ze wzrostem odległości od morza cech klimatu kontynentalnego. Najistotniejszy wpływ kontynentalizmu dotyczy amplitudy temperatury i wielkości opadów, zwłaszcza w strefie klimatów umiarkowanych. W klimatach morskich (blisko oceanów i dużych mórz), opady są wysokie, lata niezbyt upalne, a zimy łagodne, różnica temperatury lato-zima jest niewielka. Z kolei w głębi lądu opady są znacznie niższe, lata są upalne, zimy bardzo mroźne, a amplituda osiąga olbrzymie rozmiary. Pojęciem przeciwnym do kontynentalizmu jest oceanizm klimatu (o dokładnie odwrotnych skutkach), ale tego określenia używa się bardzo rzadko.

Wpływ odległości od Oceanu Atlantyckiego na klimat Europy

Źródło: Opracowanie własne

Pionowe ukształtowanie powierzchni w istotny sposób wpływa na ruch mas powietrza, opady i temperaturę. Pierwszym i podstawowym skutkiem jest spadek temperatury wraz z wysokością o 0,6°C na każde 100 metrów. Wraz z wysokością maleje także ciśnienie. To wszystko powoduje, że w górach znacznie łatwiej o osiągnięcie temperatury punktu rosy i wystąpienie opadów – które są z reguły wyższe niż na niżej położonych obszarach. Prowadzi to do wykształcenia się specyficznego klimatu górskiego i piętrowości klimatyczno-roślinnej.

Poza wpływem na statystykę elementów pogody, wysokie pasma górskie stanowią także barierę orograficzną dla mas powietrza napływających z innych obszarów. Skutkuje to powstawaniem pustyń kontynentalnych, obszarów w głębi lądu całkowicie odciętych od opadów – których najlepszym przykładem jest azjatycka Pustynia Gobi.

Pustynia Gobi jest otoczona obszarami wyżynno-górskimi ze wszystkich stron

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0c/GobiTaklamakanMap.jpg

Obszary górskie o równoleżnikowym układzie odcinają też w Europie ciepłe masy powietrza napływające z Afryki i stanowią granicę klimatu podzwrotnikowego śródziemnomorskiego.

Granica klimatu podzwrotnikowego niemal pokrywa się z granicami pasm górskich w Europie

Źródło: http://www.wiking.edu.pl/upload/geografia/images/europa_typy_klimatu2.gif

Poziome ukształtowanie powierzchni ma mniejszy, ale wciąż istotny wpływ na klimat. Odnosi się to przede wszystkich do formy linii brzegowej. Kontynenty rozczłonkowane o długiej i dobrze rozwiniętej linii brzegowej są znacznie mocniej penetrowane przez morskie masy powietrza, cieszą się łagodniejszym klimatem i wyższymi opadami (np. Europa). Z kolei kontynenty o słabo rozwiniętej linii brzegowej mają znacznie większy kontynentelizm.

2. Czynniki kształtujące klimat lokalny i mirkoklimat

Poza głównymi czynnikami, które kształtują klimat, w obrębie mniejszych obszarów, pewien niewielki wypływ na klimat mają czynniki lokalne, wynikające ze specyfiki danego miejsca.

Kierunek ekspozycji terenu ma istotne znaczenie, ze względu na ilość docierającego promieniowania słonecznego. Stoki o ekspozycji południowej, a nawet budynki ze ścianami i oknami w kierunku południowym, będę w Polsce otrzymywać znacznie więcej energii niż obszary skierowane ku północy, ponieważ Słońce nad Polską zawsze świeci z kierunku południowego. Powoduje to, że w rolnictwie wyższe plony uzyskuje się na takich polach, które skierowane są ku południu, a mniejsze koszty ogrzewania i więcej dziennego światła zyskają mieszkania wyeksponowane na południe.

Pokrycie terenu obejmuje zarówno rodzaj terenu jak i jego kolor. Niektóre obszary mają znacznie większą zdolność magazynowania ciepła – np. lasy czy zbiorniki wodne. Latem będą one chłodniejsze, ale zimą cieplejsze. Dokładnie odwrotną specyfikę będą miały obiekty infrastruktury, budynki, nagi grunt czy piasek. Z kolei ciemne asfaltowe drogi będą znacznie cieplejsze, ze względu na niższe albedo w porównaniu np. ze śniegiem. Pokrycie terenu wpływa także na wiatr. Ściana lasu czy gęsta zabudowa zmniejsza lub całkowicie wytłumia prędkość wiatru. Z kolei przestrzenie otwarte, takie jak pustynie czy zbiorniki wodne – są obszarami o silnych wiatrach.

Również topografia terenu odgrywa pewną rolę. Tereny położone w obniżeniu będą zimą i o poranku chłodniejsze, ze względu na zaleganie powietrza. Z kolei obszary położone na wzniesieniach mają większą dostawę energii słonecznej, ale są też bardziej narażone na wiatr.


W obrębie klimatu lokalnego może się także wykształcić mikroklimat. Ma on najmniejszy zasięg, obejmuje niewielką warstwę powietrza przylegającą do badanego obszaru. Np. osiedle miejskie może cechować pewien klimat lokalny, ale ze względu na zróżnicowaną ekspozycję, strukturę zabudowy i jej kolor, różne strony budynku mogą mieć zupełnie inny mikroklimat.