Czytanie mapy jest bardzo przydatną umiejętnością nie tylko dla dobrego geografa, ale dla w zasadzie każdego człowieka. Dzięki dobremu rozumieniu treści przedstawionych na mapie, jesteśmy w stanie skutecznie podróżować i pozyskiwać rozmaite informacje.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Wprowadzenie do geografii

VI Czytanie różnych rodzajów map

Zanim rozpocznie się odczyt mapy, należy najpierw określić na mapie współrzędne geograficzne. Zdecydowana większość map już w momencie wykonania zorientowana jest w kierunku północnym – tzn górna część mapy ciągnie się w kierunku północnym (czasami nawet na mapie znajduje się strzałka kierunku północy lub można ją znaleźć w legendzie). Aby prawidłowo posługiwać się mapą w terenie, konieczne jest zorientowanie mapy czyli takie ustawienie mapy, aby było możliwe określenie położenia w terenie i prawidłowe korzystanie z mapy.

Mapę orientuje się wykorzystując kierunek północy. Do tego potrzebna jest nam busola lub kompas, które przykładamy wzdłuż pionowego boku rozłożonej mapy lub wzdłuż dowolnego południka – jeżeli na mapie znajduje się siatka kartograficzna. Następnie kompas wraz z mapą obracamy w taki sposób, aż igła magnetyczna wskaże kierunek północy.

Przykładowe ustawienie kompasu przy orientowaniu mapy

Źródło: https://6pdhpuzzle.files.wordpress.com/2010/11/azymut.jpg

Po określeniu kierunku północy, możemy także określić położenie w terenie wybranych obiektów na mapie i własną pozycję. W tym celu wykonuje się orientację topograficzną tzn. odszukujemy w rzeczywistości obiekty oznaczone na mapie i określamy szacunkową odległość do nich (np. w podziale na strefy „blisko”, „po środku”, „daleko”).

Orientowanie topgoraficzne

Źródło: http://kontrast.wpt.kpswjg.pl/terenoznawstwo/grafika1/orientowanie4.jpg

Jednym z istotnych pojęć, które może pojawić się w trakcie terenowych prac z mapą jest azymut. Jest to kąt między kierunkiem na dany punkt (linią przebiegającą od naszej pozycji przez punkt, którego azymut chcemy określić), a kierunkiem północy (linią przebiegającą od naszej pozycji w kierunku północy) liczony w prawo od kierunku północy.

Określanie azymutu kierunku na obiekt względem kierunku północy

Źródło: http://www.radartutorial.eu/01.basics/pic/bearing.print.png

1. Czytanie mapy topograficznej

Mapy topograficzne wykonane są z reguły w dość dużej skali (typowe rozmiary to 1:25 000 lub 1:10 000, choć przyjmuje się że mapami topograficznymi są te ze skalą większą od 1:200 00). Tematem mapy topograficznej jest topografia terenu, czyli szczegółowo przedstawione powierzchniowe elementy Ziemi.

Zapoznaj się z poniższą mapą topograficzną i wykonaj zadania (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: Matura z geografii 2018 – https://cke.gov.pl/images/_EGZAMIN_MATURALNY_OD_2015/Arkusze_egzaminacyjne/2018/formula_od_2015/geografia/Zalacznik.pdf

Zadanie 1 – Korzystając z mapy powyżej określ współrzędne geograficzne punktu A.

Rozwiązanie krok po kroku:

  • Punkt znajduje się idealnie na przecięciu równoleżnika i południka – wystarczy odczytać ich wartości.
  • Zgodnie z zasadami określania położenia punktu, najpierw określamy szerokość geograficzną, a potem długość geograficzną. Po prawej stronie mapki widzimy na ramce wartość szerokości geograficznej – 50°05’N (bo mapa jest zorientowana ku północy). Z kolei nad obiektem A widzimy wartość długości geograficznej – 19°42’E (bo wartości rosną w kierunku wschodnim).

Prawidłowa odpowiedź: Współrzędne punktu A to: 50°05’N 19°42’E.

Zadanie 2 – Korzystając z mapy oblicz rzeczywistą w linii prostej odległość między parkingiem zlokalizowanym bezpośrednio przy Autostradzie A4 i jaskinią znajdującą się w Parku Tenczyńskim.

— UWAGA! W celu poprawnego dokonania pomiaru linijką zalecamy otwarcie mapy w pełnej rozdzielczości (kliknij na obrazku) —

Rozwiązanie krok po kroku:

  • Sprawdzamy oznaczenie parkingu i jaskini w legendzie mapy.
  • Lokalizujemy parking – symbol w polu 1E.
  • Lokalizujemy jaskinię – symbol w polu 1D.
  • Mierzymy odległość linijką – powinno wyjść 2,6 cm.
  • Przekształcamy skalę liczbową (1:25 000) do mianowanej: 1 cm – 25 000 cm => 1 cm – 250 m.
  • Obliczamy odległość rzeczywistą: 2,6 *250 m = 650 m.

Prawidłowa odpowiedź: Odległość w linii prostej od parkingu do jaskini wynosi 650 metrów.

Zadanie 3 – Korzystając z kroczka* oblicz rzeczywistą długość trasy biegnącej z parkingu w Mnikowie pod wzgórzem Kochanka do kapliczki na skrzyżowaniu dróg w Baczynie wzdłuż zielonego szlaku rowerowego.

*Kroczek – to cyrkiel o dwóch iglicach, stosowany do mierzenia długości tras na mapach.

Rozwiązanie krok po kroku:

  • Lokalizujemy na mapie parking (pole F2) oraz kapliczkę (pole D2).
  • Wyznaczamy trasę wzdłuż zielonego szlaku rowerowego.
  • Bierzemy do ręki kroczek i ustawiamy jego rozstaw na 1 cm.
  • Powoli przemieszczamy kroczek z parkingu wzdłuż trasy do kapliczki, licząc liczbę posunięć.
  • Wynik powinien oscylować około 16 kroków (w zależności od precyzji z jaką wykonaliśmy zadanie). Jeżeli przyjęliśmy większą, bardziej precyzyjną skalę – wynik może być wyższy.
  • Obliczamy długość trasy: 16 * 250 m = 4000 m = 4 km.

Prawidłowa odpowiedź: Długość trasy z przystanku do kapliczki zielonym szlakiem rowerowym wynosi około 4 km.

Zadanie 4 – Korzystając z mapy oblicz rzeczywistą powierzchnię obszaru przemysłowego w Zalasie. Wynik podaj w kilometrach kwadratowych.

— UWAGA! W celu poprawnego dokonania pomiaru linijką zalecamy otwarcie mapy w pełnej rozdzielczości (kliknij na obrazku) —

Rozwiązanie krok po kroku:

  • Sprawdzamy w legendzie sposób oznaczenia terenów przemysłowych.
  • Lokalizujemy miejscowość Zalas i znajdujący się tam obszar przemysłowy (pole 1B).
  • Obszar ma kształt prostokąta. Mierzymy długość jego boków. Wymiary to 0,3 cm na 0,9 cm.
  • Obliczamy pole powierzchni prostokąta: 0,3 cm*0,9 cm = 0,27 cm².
  • Podnosimy skalę mapy do kwadratu: 1 cm – 250 m => 1 cm² = 62 500 m²
  • Obliczamy powierzchnię rzeczywistą obszaru przemysłowego: 0,27 * 62 500 m² = 16 875 m².
  • Wiemy, że 1 km² = 1 000 000 m².
  • Przekształcamy wynik na kilometry kwadratowe: 16 875 m² / 1 000 000 m² = 0,016875 km².

Prawidłowa odpowiedź: Powierzchnia obszarów przemysłowego w Zalasie wynosi 0,0168750 km².

Zadanie 5 – Obecnie staw koło Baczyna niemal całkowicie zniknął, ale w przeszłości jego powierzchnia wynosiła nawet 0,95 ha (widoczne na mapie). Oblicz powierzchnię tego zbiornika na mapie.

Rozwiązanie krok po kroku:

  • Wiemy, że powierzchnia rzeczywista zbiornika to 0,95 ha = 9500 m².
  • Z poprzedniego zadania wiemy, że 1 cm² na mapie to 62 500 m² w rzeczywistości.
  • Układamy proporcję:

1 cm² – 62 500 m²
x – 9500 m²

  • Obliczamy powierzchnię jeziora na mapie: 9500 / 62 500 = 0,152 cm².

Prawidłowa odpowiedź: Powierzchnia tego zbiornika na mapie wynosi 0,152 cm².

Zadanie 6 – Korzystając z legendy załączonej do mapy powyżej, odpowiedz na poniższe pytania:

6.1. Wymień 3 sygnatury, których użyto do oznaczania powierzchni w polu 1E.

Rozwiązanie krok po kroku:

  • Lokalizujemy pole 1E.
  • Korzystając z legendy sprawdzamy jakie sygnatury wykorzystano. Wśród sygnatur powierzchniowych daje się dostrzec: pomarańczowe pola (zabudowa mieszkaniowa), zielone pola (las) oraz pole białe z zielonymi kropkami (sad).

Prawidłowa odpowiedź: Wykorzystano sygnatury: zabudowy mieszkaniowej, lasu i sadu.

6.2. Wymień 3 obiekty oznaczone za pomocą sygnatur liniowych, zlokalizowane w zachodniej części Czułowa (3E).

Rozwiązanie krok po kroku:

  • Lokalizujemy pole 3E.
  • Korzystając z legendy sprawdzamy jakie sygnatury wykorzystano. Wśród sygnatur liniowych zauważamy: pomarańczowe, żółte i białe linie z obwódką o zróżnicowanych szerokościach – drogi (kilka kategorii), niebieską linię przerywaną (strumień okresowy) oraz zieloną linię ciągłą (granica parku krajobrazowego).

Prawidłowa odpowiedź: Wykorzystano sygnatury: dróg, strumienia okresowego, granicy parku krajobrazowego.

6.3. Wymień 3 obiekty oznaczone za pomocą sygnatur punktowych, zlokalizowanych w miejscowości Chrosna (pole G2).

Rozwiązanie krok po kroku:

  • Lokalizujemy pole G2.
  • Korzystając z legendy sprawdzamy jakie sygnatury wykorzystano. Wśród sygnatur punktowych zauważamy: symbol przystanku autobusowego, symbol sklepu, symbol źródła.

Prawidłowa odpowiedź: Wykorzystano sygnatury: przystanku autobusowego, sklepu, źródła.

Zadanie 7 – Korzystając z mapy wykonaj zadania związane z wysokością terenu:

7.1. Znajdź na mapie najwyższy szczyt. Podaj jego wysokość bezwzględną i pole w którym się znajduje.

Rozwiązanie krok po kroku:

  • Sprawdzamy w legendzie oznaczenie szczytów – brązowe kropki z wartością wysokości w m.n.p.m.
  • Odnajdujemy najwyższy szczyt – 380 wysokości bezwzględnej czyli 380 metrów nad poziomem morza (m.n.p.m.).
  • Określamy położenie w polu – C2.

Prawidłowa odpowiedź: Najwyższy szczyt mierzy 380 m.n.p.m. i znajduje się w polu C2.

7.2. Oblicz różnicę wysokości między najwyższym punktem Kochanka, a punktem Góra Opatrzności.

Rozwiązanie krok po kroku:

  • Lokalizujemy punkt Kochanka (295 m.n.p.m. – pole F2) i punkt Góra Opatrzności (326 m.n.p.m. – pole D2).
  • Obliczamy różnicę wysokości odejmując od wartości większej – wartość mniejszą: 326 m.n.p.m. – 295 m.n.p.m. = 31 m.

Prawidłowa odpowiedź: Różnica wysokości między tymi punktami to 31 m.

7.3. Wykonaj profil terenu (przekrój topograficzny) między najwyższymi punktami w polach C1 i D1.

Rozwiązanie krok po kroku:

  • Lokalizujemy najwyższe punkty – 306 m.n.p.m. w polu C1 i 342 m.n.p.m. w polu D1.
  • Łączymy punkty linią ciągłą.
  • W miejscu przecięcia narysowanej linii z poziomicami – rysujemy linie w dół  na wolne pole (najlepiej przyłożyć kawałek kartki i odrysować tylko miejsca przecięcia by nie zniszczyć mapy. Taki zabieg pozwoli nam zachować rzeczywiste odległości między sczytywanymi wysokościami.
  • Stosujemy przewyższenie (stosunek skali pionowej wykresu do jego skali poziomej), w celu bardziej obrazowego przedstawienia różnicy wysokości. W naszym przypadku 1 cm skali pionowej wykresu będzie odpowiadał 40 m wysokości w terenie (a skala pozioma jest zachowana z mapy – 1 cm – 250 m w terenie.
  • Zaznaczamy na przygotowanym rysunku wysokości sczytanie z poziomic. Nie wszystkie poziomice są oznaczone, ale do ich określenia wystarczy nam znajomość cięcia poziomicowego – czyli informacji co ile metrów narysowano poziomice. Cięcie poziomicowe na tej mapie wynosi 10 metrów.
  • Łączymy naniesione punkty starając się odwzorować przebieg profilu terenu adekwatnie do zmian na mapie.

Prawidłowa odpowiedź: Patrz rysunek powyżej.

7.4. Na podstawie profilu terenu wykonanego w zadaniu 7.3. oblicz wysokość  względną najwyższego wzniesienia pola D1, przyjmując za początek wzniesienia brzeg stawu koło Baczyna.

Rozwiązanie krok po kroku:

  • Wysokość względna wzniesienia to wysokość od podnóża do szczytu.
  • Zaznaczamy na wykonanym wcześniej profilu początek wzniesienia i szczyt. Wysokość podnóża musimy oszacować.
  • Dzięki wykonanemu profilowi doskonale widać, gdzie zaczyna się wzniesienie.
  • Obliczamy różnicę wysokości: 342 m.n.p.m. – 265 m.m.p.m. = 77 m.

*Na mapie można także określić deniwelację. To różnica wysokości względnej miedzy najwyżej i najniżej położonym punktem na danym obszarze.

Prawidłowa odpowiedź: Wysokość względna wzniesienia wynosi 77 metrów.

7.5. Na podstawie wykonanego profilu terenu oblicz średni spadek terenu na odcinku z najwyższego punktu pola D1 do podnóża na brzegu zbiornika. Wynik podaj w %.

Rozwiązanie krok po kroku:

  • Aby obliczyć średni spadek terenu należy zobrazować sobie uśredniony kształt matematycznego trójkąta. Jego podstawą jest odległość między punktami w linii prostej – po zmierzeniu są to 3,4 cm. 1 cm – 250 m, więc 3,4 cm – 850 metrów. Wysokością trójkąta jest różnica wysokości punktów: 77 metrów (z poprzedniego zadania).
  • Obliczenia średniego spadku terenu dokonujemy na podstawie wzoru: różnica wysokości / odległość między punktami: 77 m / 850 m. W zależności od jednostki w jakiej chcemy podać wynik (procenty lub promile) mnożymy razy 100% lub razy 1000‰.
  • 77 / 850 * 100% = 9,06%.

Prawidłowa odpowiedź: Średni spadek terenu na tym odcinku wynosi 9,06%.*

*Taka odpowiedź w praktyce oznacza, że średnio na każde 100 pokonanych metrów odległości z punktu wyższego do punktu niższego, teren spada o 9,06% różnicy wysokości między punktami.

Zadanie 8 – Korzystając z mapy oraz zdjęcia poniżej, odpowiedz na pytania:

Zdjęcie lotnicze okolic przedstawionych na mapie

Źródło: https://www.google.pl/maps/; Sabina C, 2009.

Rozwiązanie krok po kroku:

  • Zanim przejdziemy do odpowiadania na kolejne pytania, należy od razu zlokalizować na mapie treści przedstawione na zdjęciu. Po dokładnym zanalizowaniu, zauważymy, że są to elementy (głownie) zlokalizowane w polu B1 oraz częściowo B2 i C1.
  • Następnie należy rozpatrzeć zorientowanie zdjęcia, tj. kierunki geograficzne.

8.1. Podaj nazwę obiektu przedstawionego numerem 1:

Rozwiązanie krok po kroku: 

  • To duży obiekt powierzchniowy o charakterze wyrobiskowym. Na całej mapie jest tylko jeden taki obiekt.

Prawidłowa odpowiedź: Kopalnia porfiru Zalas.

8.2. W jakim kierunku geograficznym w stosunku do punktu 1, położony jest punkt 2?

Rozwiązanie krok po kroku: 

  • Zdjęcie niemal idealnie oddaje kierunek północny, a punkt 2 jest położony na lewo od punktu 1.

Prawidłowa odpowiedź: W kierunku zachodnim.

8.3. Jakim rodzajem sygnatury przedstawiono na mapie obiekt zaznaczony na zdjęciu numerem 3?

Rozwiązanie krok po kroku: 

  • Znajdujemy na mapie obiekt nr 3 – to obszar zabudowy przemysłowej w Zalasie.

Prawidłowa odpowiedź: Sygnaturą powierzchniową.

8.4. Jaki element infrastruktury oznaczony numerem 4 przedstawiono na zdjęciu?

Rozwiązanie krok po kroku: 

  • Elementy infrastruktury to najczęściej obiekty liniowe.
  • Na zdjęciu można dostrzec, że obiekt 4 jest podłużny.
  • Lokalizujemy na mapie obiekt liniowy na północnej granicy kopalni i sprawdzamy objaśnienie w legendzie.

Prawidłowa odpowiedź: Tory kolejowe.

8.5. Podaj nazwę miejscowości oznaczonej na zdjęciu numerem 5.

Rozwiązanie krok po kroku: 

  • Szukamy najbliższej miejscowości na wschód od kopalni na mapie.
  • Sczytujemy jej nazwę.

Prawidłowa odpowiedź: Frywałd.

2. Czytanie mapy turystycznej

Mapa turystyczna to mapa tematyczna przeznaczona dla osób odwiedzających dane miejsce. Zazwyczaj jest to mapa topograficzna o szczególnym uwzględnieniu informacji turystycznych, choć mapy turystyczne powstają w różnych skalach. W legendzie czasem zupełnie pomija się zróżnicowanie lub istnienie obiektów oczywistych dla odbiorcy, a nieistotnych z punktu widzenia tematu mapy.

Zapoznaj się z poniższą mapą turystyczną i wykonaj zadania (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: http://www.wiking.edu.pl/upload/geografia/images/mapa_turystyczna.gif

Zadanie 1 – Korzystając z mapy powyżej wykonaj polecenia:

1.1. Zaplanuj trasę wycieczki pieszej z Rowów do Czołpina z wykorzystaniem najkrótszego szlaku turystycznego.

Rozwiązanie krok po kroku: 

  • Pierwszy krok to lokalizacja miejscowości, w których rozpoczyna się i kończy wycieczka. Rowy są na samym lewym końcu mapy – to nasz punkt początkowy. Z kolei Czołpino znajduje się nieopodal jeziora Łebsko, nieco w dół od symbolu latarni morskiej.
  • Opisując przebieg wycieczki należy uwzględnić jaką trasą się poruszamy i w jakim kierunku geograficznym. Warto wymienić mijane po różnych stronach obiekty przyrodnicze i antropogeniczne.

Prawidłowa odpowiedź: 

Wycieczka wyruszy z Rowów nad Jeziorem Gardno i będzie kierować się na północny wschód w kierunku Czołpina czerwonym szlakiem turystycznym, niemal cały czas przez obszar leśny. Początkowo droga wiedzie wzdłuż brzegu Jeziora Gardno, które mijamy po prawej stronie (od południa). Następnie po lewej stronie (od północy) będziemy mijać jeziora: Dołgie Małe i Dołgie Duże, idąc wzdłuż kanału Gardno-Łebsko. Koniec wycieczki nieopodal leśniczówki w Czołpinie. Cały czas będziemy przebywać na terenie Słowińskiego Parku Narodowego, dlatego należy postępować z poszanowaniem przyrody.

1.2. Oblicz ile zajmie pokonanie trasy z Rowów do Czołpina, zakładając, że będziecie się poruszać ze średnią prędkością 3 km/h po trasie zbliżonej do liniowej.

Rozwiązanie krok po kroku: 

  • Dokonujemy pomiaru odległości między Rowami i Czołpinem – linijką. Wynik to około 8,5 cm.
  • Korzystamy ze skali liniowej zamieszczonej na mapie i obliczamy odległość rzeczywistą (1 cm to około 2,7 km): 8,5 * 2,7 km ~23 km.
  • Obliczamy czas potrzebny na pokonanie trasy: 23 km/ 3 km/h = 7 i 2/3 godziny = ~7 godzin i 40 minut.

Prawidłowa odpowiedź:  Pokonanie tej trasy zajmie około 7 godzin i 40 minut.

1.3. Wymień obiekty turystyczne, które można zobaczyć w okolicy miejscowości Czołpino.

Rozwiązanie krok po kroku: 

  • Należy zlokalizować na mapie Czołpino.
  • Wyszukujemy obiekty w bezpośrednim sąsiedztwie nazwy miejscowości i sprawdzamy ich oznaczenia w legendzie.

Prawidłowa odpowiedź: leśniczówka, latarnia morska, wędrujące wydmy.

Zadanie 2 – Podaj nazwę największego zbiornika wodnego w tej okolicy, którego fragment możemy zobaczyć na mapie.

Rozwiązanie krok po kroku: 

  • To pytanie jest podchwytliwe. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że największe na mapie jest Jezioro Łebsko, ale w rzeczywistości największym zbiornikiem w tej okolicy jest Morze Bałtyckiego, które tylko częściowo zmieściło się na mapie.

Prawidłowa odpowiedź: Morze Bałtyckie.

3. Czytanie mapy samochodowej

Mapa samochodowa (zwana również mapą drogową) to kolejny rodzaj mapy tematycznej. Mapa może być w dużej skali (np. drogi powiatu czy województwa) lub zupełnie małej (drogi międzynarodowe, drogi kontynentu). Kluczową informacją na mapie samochodowej jest sieć drogowa wraz z rangami dróg. Inną istotną informacją są nazwy miejscowości, czasami na mapie przedstawia się także inne elementy orientacyjne np. pokrycie terenu (zwłaszcza las), obiekty wodne. Niektóre mapy zwierają także informacje o infrastrukturze towarzyszącej np. parkingach, punktach obsługi podróżnych czy innej infrastrukturze na którą można się przesiąść, zwłaszcza lotniskach.

Zapoznaj się z poniższą mapą drogową (z elementami administracyjnymi) i wykonaj zadania (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: https://www.pomoceszkolne.edu.pl/woj-podkarpackie-scienna-mapa-administracyjno-samochodowa.html

Zadanie 1 – Wybierasz się w podróż z Rzeszowa do Przemyśla. Będziesz podróżował drogami krajowymi – 94 oraz 77. Wymień nazwy 3 dużych miast, przez które będziesz przejeżdżał.

Rozwiązanie krok po kroku: 

  • Zlokalizuj na mapie Rzeszów i Przemyśl.
  • Sprawdź w legendzie, w jaki sposób oznaczono drogi krajowe (drogi główne).
  • Znajdź na mapie i sprawdź przebieg DK 94 oraz DK 77.
  • Sprawdź, jakie miasta miniesz po drodze.
  • Sprawdź w legendzie, w jaki sposób oznaczono największe miasta na tej trasie.

Prawidłowa odpowiedź: Łańcut, Przeworsk, Jarosław.

Zadanie 2 – Chciałbyś pojechać na wycieczkę, ale zależy Ci na czasie. Podaj nazwę najbliższego dużego miasta w innym województwie, do którego można dojechać z Rzeszowa za pomocą Autostrady A4.

Rozwiązanie krok po kroku: 

  • Zlokalizuj na mapie Rzeszów.
  • Sprawdź w legendzie, jak oznaczano na mapie autostradę.
  • Sprawdź, jakie miasta leżą na trasie tej autostrady – w innych województwach.

Prawidłowa odpowiedź: Tarnów.


Zadanie 3 – Oceń, który kraj jest skomunikowany z województwem podkarpackim większą liczbą dróg – Słowacja czy Ukraina?

Rozwiązanie krok po kroku: 

  • Zobacz jak przebiega granica województwa podkarpackiego ze Słowacją i z Ukrainą.
  • Sprawdź ile dróg łączy województwo podkarpackie ze Słowacją, a ile z Ukrainą.

Prawidłowa odpowiedź: Lepiej skomunikowana jest Ukraina.