Przemysł jest działem gospodarki w którym wciąż zachodzą dynamiczne zmiany. Najpierw doszło do jego powstania w procesie industrializacji, później możemy dostrzec kryzys przemysłu i dezindustrializację oraz obecnie ponowny wzrost jego znaczenia i reindustrializację.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Przemysł

III Industrializacja, dezindustrializacja i reindustrializacja

1. Industrializacja na świecie

Industrializacja to proces powstawania i rozwoju przemysłu. Klasyczny początek tego procesu miał miejsce w Wielkiej Brytanii w XVIII wieku i został zapoczątkowany przez rewolucję przemysłową. Proces ten jednak zachodził na świecie w różnych miejscach w różnym tempie. Np. państwa zachodnioeuropejskie industrializowały się znacznie wcześniej i zakończyły ten proces szybciej niż kraje wschodnioeuropejskie. Z kolei w jeszcze innych częściach świata (Azja) proces industrializacji trwa w najlepsze lub (Afryka) dopiero rozkwita. Stopień zindustrializowania liczy się zazwyczaj jako liczbę osób zatrudnionych w przemyśle w stosunku do ogółu ludności.

Przebieg procesów industrializacji w zarysie w wybranych regionach świata

Źródło: Opracowanie własne.

2. Dezindustrializacja na świecie

Dezindustrializacja to proces zmniejszenia znaczenia przemysłu i spadku zatrudnienia w tym sektorze, za sprawą różnych przyczyn. Najczęściej proces jest związany z przejściem społeczeństwa w fazę postindustrialną opartą o sektor usługowy. Wśród różnych przyczyn tego zjawiska można wyróżnić:

  • W państwach postsocjalistycznych – kryzys przeinwestowanego przemysłu ciężkiego i jego masowy upadek w warunkach gospodarki rynkowej. (deindustrializacja strukturalna)
  • Wyczerpanie zasobów surowców naturalnych i upadek przemysłu wydobywczego oraz gałęzi powiązanych. (deindustrializacja surowcowa)
  • Outsourcing – przenoszenie części działalności na zewnętrznych kooperantów, często zagranicznych. (deindustrializacja organizacyjna)
  • Offshoring – przenoszenie produkcji do krajów/regionów o niższych kosztach pracy (niższych pensjach). (deindustrializacja przestrzenna)
  • Większe użycie zautomatyzowanych maszyn przy produkcji wyrobów przemysłowych i tym samym zmniejszenie zatrudnienia w przemyśle (co nie musi być związane z osłabieniem całego sektora). (deindustrializacja technologiczna)
  • Wzrost popytu na usługi, prowadzący do wzrostu udziału tego sektora w zatrudnieniu. (dezindustrializacja popytowa)
  • Likwidacja zakładów ze względu na wysoką szkodliwość dla środowiska naturalnego. (dezindustrializacja ekologiczna)

Dodatkowo, część ośrodków przemysłowych poddaje się procesowi restrukturyzacji, która obejmuje najczęściej zmianę struktury gałęziowej przemysłu lub zastąpienie przemysłu tradycyjnego przez high-tech, albo całkowite przekształcenie działalności przemysłowej w usługową.

Restrukturyzację przeszedł m.in. teren Zagłębia Ruhry – dawny obszar przemysłowy to obecnie siedziba Muzeów i ośrodków kultury

Źródło: https://i1.wp.com/101countriesbefore50.com/wp-content/uploads/2020/11/zwiedzanie-Zaglebia-Ruhry-32.jpg?w=800&ssl=1

Jak widać powyżej, przyczyny dezindustrializacji są zróżnicowane, jednak największą z przyczyn w krajach wysokorozwiniętych jest relokacja (przenoszenie) zakładów przemysłowych z rodzimych państw do innych krajów (często bardzo odległych). Głównymi przyczynami są:

  • Lepsza dostępność surowców i półproduktów w nowym miejscu produkcji.
  • Zdecydowanie niższe koszty pracy (wynagrodzenia) przy większym rynku pracy (więcej potencjalnych pracowników).
  • Niższe opodatkowanie.
  • Mniejsze wymogi sanitarne i BHP.
  • Brak restrykcyjnych norm ochrony środowiska – możliwość prowadzenia działalności uciążliwej.
  • Dynamiczny rozwój transportu i pojawienie się kontenerów w transporcie morskim.
  • Globalizacja gospodarki ułatwiająca prowadzenie działalności na całym świecie oraz powiązana z tym liberalizacja handlu międzynarodowego.

Najczęstszym kierunkiem takiej dezindustrializacji jest relokacja zakładów z państw wysokorozwiniętych (np. USA, krajów Europy Zachodniej) do państw dynamicznie rozwijających się Azji Południowo-Wschodniej (Chin, Indii, Wietnamu, Tajwanu, Bangladeszu itp.).

Takie działanie generalnie przyczynia się do zwiększenia zysków i bogacenia się właścicieli zakładów oraz zdecydowanej poprawy sytuacji rynku pracy w ośrodkach lokowania przemysłu, ale niesie także za sobą poważne negatywne skutki dla miejsc, w których zlikwidowano zakłady pracy. Znaczna część każdego społeczeństwa to pracownicy fizyczni, którzy po likwidacji przemysłu mogą cierpieć na tzw. bezrobocie strukturalne, często nie są oni zdolni do przekwalifikowania się i podjęcia pracy w sektorze usługowym. Prowadzi to do kryzysu gospodarczego oraz niepokojów społecznych. Jednym ze sztandarowych przykładów upadku gospodarczego po relokacji przemysłu za granice jest amerykański „Pas Rdzy” (ang. Rust Belt).

Pas Rdzy obejmuje stany położone w sąsiedztwie Wielkich Jezior w USA

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/42/Rust-belt-map.jpg

Pas Rdzy był w przeszłości jednym z głównym amerykańskich ośrodków przemysłu ciężkiego. W przeszłości nazywany był Pasem Stalowym (ang. Steel Belt). Do jego upadku przyczynił się szereg czynników, z których wiodącym była właśnie relokacja zakładów do innych państw. Zmiany te poskutkowały kryzysem gospodarczym, zmniejszeniem zamożności ludności, depopulacją, a nawet upadkiem całych miast (Detroit).

Upadły zakład produkcyjny w Detroit w USA

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Fisher_Body_plant_21.jpg/800px-Fisher_Body_plant_21.jpg

Dodatkowym negatywnym skutkiem dezindustrializacja jest utrata kontroli nad jakością wyrobów oraz uzależnienie handlowe od innych państw, prowadzące także do pogorszenia struktury bilansu handlowego.

3. Reindustrializacja na świecie

Reindustrializacja to proces odbudowy znaczenia przemysłu polegający na tworzeniu nowych zakładów (często z branży high-technology) i zwiększania zatrudnienia w przemyśle.

Proces zachodzi najczęściej w państwach, które dotkliwie doświadczyły negatywnych skutków dezindustrializacji – przeszły przez problem bezrobocia i kryzys gospodarczy. Działanie nie polega jednak na odtwarzaniu wcześniej zlikwidowanych zakładów np. kopalni, ale tworzeniu nowych o zupełnie innym profilu produkcji i z inną filozofią pracy i zarządzania. Często reindustrializacja polega na stymulacji rozwoju ośrodków zaawansowanych technologii, ale często przebiega także samoistnie, za sprawą postępu technologicznego i nie ma związku z działaniami władz.

Przykładem reindustrializacji jest powstanie firmy Optopol Technology z branży optycznej

Źródło: https://www.optopol.com.pl/public/images/0/10.jpg

Reindustrializacja jest często inspirowana działaniami politycznymi, w celu poprawienia sytuacji lokalnego rynku pracy, czy struktury eksportu i tym samym bilansu handlowego. Czasami zakłady mogą być wręcz budowane przez rządy państw, albo wspierane prawnie, organizacyjnie i finansowo. Najczęściej jednak rola państwa ogranicza się do tworzenia przyjaznych instytucji stymulujących, np. ośrodków naukowych. Problem reindustrializacji był mocno akcentowany m.in. przez byłego Prezydenta USA Donalda Trumpa (czego efektem była m.in. wojna handlowa z Chinami) oraz rząd Prawa i Sprawiedliwości w Polsce (głośna krytyka gospodarki opartej na usługach). Proces jest intensywnie wspierany przez Komisję Europejską Unii Europejskiej.

4. Przemiany przemysłu w Polsce

Procesy podobne do tych zachodzących na świecie, mają także miejsce w Polsce.

Industrializacja, dezindustrializacja i reindustrializacja w Polsce w latach 1950-2020 – udział procentowy ludności zatrudnionej w II sektorze gospodarczym (przemysł i budownictwo)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rozproszonych danych GUS.

W latach 1918-1939 Polska była krajem rolniczym. Podjęto pewne wysiłki w kierunku industrializacji (port Gdynia, budowa COP), ale zostały one przerwane wybuchem Drugiej Wojny Światowej. Industrializacja Polski nastąpiła na masową skalę po wojnie. Było to związane z adaptacją w Polsce systemu socjalistyczno-komunistycznego, opartego o tak zwaną „klasę robotniczą” – niezbędne stało się więc jej urzeczywistnienie poprzez rozwój zakładów przemysłowych. W latach 50-tych, 60-tych, 70-tych (zwłaszcza) oraz 80-tych doszło do uprzemysłowienia kraju i wysunięcia się przemysłu na lidera struktury zatrudnienia i generowanego PKB. W trakcie procesu popełniono jednak szereg błędów, które skutkował w późniejszym okresie poważnymi problemami:

  • Rozwijano głównie przemysł ciężki nastawiony na śrubowanie norm statystycznych, a niedoinwestowany pozostawał przemysł lekki.
  • Rozwój przemysłu następował w oparciu o przestarzałe technologie i koncepcję zarządzania opartą o posłuszność wobec partii i rządu.
  • Decyzje o lokowaniu zakładów były podyktowane czynnikami politycznymi z pominięciem racjonalności ekonomicznej.
  • Nadmiernie rozwinięto niektóre gałęzie przemysłu, które nie były w stanie poradzić sobie w późniejszych warunkach rynkowych np. przemysł zbrojeniowy, hutniczy, wydobywczy, stoczniowy, po którego upadku pojawi się problem masowego bezrobocia.
  • Prowadzono rabunkową gospodarkę surowcową.
  • Inwestycje rozwijano na kredyt, jednak rentowność nowych zakładów była niższa niż odsetki od zadłużenia.
  • Stosowano sztuczne, nadmierne zatrudnienie, które generowało poważne obciążenie finansowe.
  • W celu sztucznego zwiększenia konkurencyjności eksportowano wyroby przemysłowe zagranicę poniżej ich wartości rynkowej.

Na skutek takiej polityki, sektor przemysłowy załamał się po 1989 r., kiedy musiał zacząć sobie radzić w warunkach wolnego rynku, bez państwowych dotacji. Spowodowało to masowe bezrobocie typu strukturalnego, związanego z likwidacją miejsc pracy w przemyśle. Była to częściowa niezamierzona, chaotyczna i szkodliwa dla państwa dezindustrializacja, której jednak nie dało się zatrzymać. Część zakładów udało się sprywatyzować i ocalić, ale udział przemysłu w strukturze zatrudnienia i PKB znacząco spadł.

Po 1989 r. upadały w Polsce całe zakłady, niektóre – tak jak Huta Jedność w Siemianowicach Śląskich zostały ostatecznie wyburzone 

Źródło: https://bi.im-g.pl/im/16/eb/12/z19836950V,Huta-Jednosc-w-Siemianowicach-Slaskich–Rozbiorka-.jpg

Likwidacja przemysłu w Polsce zrodziła masowe bezrobocie, która w latach 90-tych sięgało kilkunastu, a w 2003 r. ponad 20 procent. Częściowo sytuację poprawiał dynamiczny rozwój sektora usługowego, ale pod koniec XX wieku i na początku XXI wieku podjętego bardziej intensywne działania na rzecz reindustrializacji Polski. Trend spadkowy zatrudnienia w przemyśle został zatrzymany i chociaż wydaje się, że wartość utrzymuje się na podobnym poziomie, to realna liczba pracowników przemysłu wzrasta. W latach 2010-2020 przybyło ponad 500 000 miejsc pracy w II sektorze gospodarczym. Rośnie także wartości produkcji przemysłu oraz jego rola w eksporcie.


Część sukcesów w reindustrializacji jest spowodowane jest zamierzonymi działaniami politycznymi. W latach 90-tych podjęto w Polsce decyzje o utworzeniu Specjalnych Stref Ekonomicznych, których obecnie funkcjonuje 14. Są to miejsca o licznych przywilejach podatkowych dla inwestorów, którzy dzięki obniżonym kosztom mogą tworzyć nowe miejsca pracy (przede wszystkim w przemyśle).

Włoski Indesit (należący do Amerykańskiego Whirpool) zainwestował w produkcję sprzętu AGD w Łódzkiej Specjalnej Strefie Ekonomicznej już kilkaset milionów złotych

Źródło: https://www.mercor.com.pl/media/14709/indesit_01.jpg