Działalność człowieka polega głównie na przekształcaniu środowiska i podporządkowywaniu sobie natury. Te działania prowadzą do nieuchronnych konfliktów  interesów ze światem przyrody, a skutki takich zdarzeń mogą być bardzo dokuczliwe dla ludzkości. Problemem pozostaje więc takie gospodarowanie, aby zabezpieczyć zarówno potrzeby człowieka jak i zachować odpowiedni stan środowiska naturalnego.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Człowiek a środowisko

I Konflikty w relacji człowieka ze środowiskiem

1. Środowisko geograficzne, środowisko przyrodnicze, środowisko antropogeniczne

Aby możliwe było zdefiniowanie problemu konfliktu człowieka ze środowiskiem konieczne jest najpierw wyjaśnienie podstawowych pojęć:

  • Środowisko przyrodnicze – oznacza wszelkie wytwory natury. Obejmuje przyrodę ożywioną – biotyczną (faunę i florę) oraz tzw. „martwą naturę” – abiotyczną (elementy atmosfery, hydrosfery, pedosfery i litosfery).
  • Środowisko antropogeniczne – to środowisko naturalne przekształcone przez człowieka (wszystkie efekty jego działalności, a więc cała wytworzona kultura), czyli poddane tzw. procesowi antropopresji (presji, nacisku na środowisko przyrodnicze).
  • Środowisko geograficzne – całe środowisko, stanowiące zarówno elementy środowiska przyrodniczego jak i środowiska antropogenicznego.

Środowisko geograficzne – połączenie środowiska przyrodniczego z działalnością człowieka

Źródło: Opracowanie własne.

2. Konflikt człowiek – środowisko

Konflikt w relacji człowieka ze środowiskiem nazywany też konfliktem ekologicznym, związany jest ze wspomnianą wcześniej antropopresją, czyli oddziaływaniem człowieka na środowisko naturalne. Zjawisko to zazwyczaj jest (przynajmniej przejściowo) korzystne dla człowieka (pozwalając rozwijać kulturę), ale zwykle jest niekorzystne dla środowiska naturalnego.

Wśród przyczyn konfliktu człowiek – środowisko można wymienić:

  • Rozwój cywilizacyjny i technologiczny ludzkości.
  • Dążenie do osiągnięcia wzrostu gospodarczego i coraz wyższego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego.
  • Potrzebę pozyskiwania surowców naturalnych dla celów gospodarczych.
  • Potrzebę pozyskiwania przestrzeni dla rolnictwa i budownictwa.
  • Stosowanie „gospodarki rabunkowej”.
  • Gospodarowanie niezgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju.
  • Nieumiejętne i nierozsądne gospodarowanie przestrzenią.
  • Ignorowanie wpływu działalności człowieka na środowisko.
  • Awarie i katastrofy wywołane przez działalność człowieka.

Wśród przykładów konfliktów ekologicznych można wymienić:

  • Antropogenicznie wywołane globalne ocieplenie.

Poprzez emisję gazów cieplarnianych człowiek przyczynił się do zwiększenia zjawiska efektu cieplarnianego wywołując w ten sposób niekorzystne dla środowiska (jak również dla człowieka) globalne ocieplenie.

  • Zanieczyszczenie atmosfery i wytworzenie zjawiska smogu oraz dziury ozonowej.

Za sprawą emisji do atmosfery pyłów i gazów pochodzących ze spalania paliw (np. tlenków siarki, tlenków węgla i tlenków azotu, ale też freonów), człowiek przyczynił się do lokalnych i globalnych niekorzystnych zmian w atmosferze. Lokalnie mówimy o zjawisku smogu, czyli zanieczyszczenia powietrza, w skali globalnej problemem jest zaś zjawisko dziury ozonowej. Szczególnie odpowiedzialny jest niezbędny dla człowieka transport oraz przemysł.

Wśród głównych odpowiedzialnych za zanieczyszczenie atmosfery są przemysł i transport

Źródło: http://www.businesskorea.co.kr/news/photo/201611/18318_16616_0.jpg
  • Ingerencję w naturalny ruch wód śródlądowych np. poprzez budowę zapór na rzekach, regulację zbiorników wodnych, irygację i meliorację.

Potrzeba pozyskiwania energii elektrycznej i zapobiegania powodziom przyczyniła się do regulacji stosunków wód śródlądowych, którego najważniejszym przejawem jest budowanie zapór na rzekach, w mniejszym stopniu tworzenie lub regulacja jezior oraz procesy irygacji i melioracji. W ten sposób zaburzony został naturalny cykl hydrologiczny, a rozmieszczenie i dystrybucja wody (na poziomie lokalnym) uległa zmianie. Ucierpiały także organizmy środowiska wód śródlądowych.

Budowa zapór wodnych w istotny sposób przekształca środowisko

Źródło: https://i.ytimg.com/vi/Szb1veeUtbc/maxresdefault.jpg
  • Działalność rolniczą prowadzącą do zanieczyszczeni i wyjałowienia gleb oraz zmianę struktury gatunkowej biosfery.

Mechanizacja i chemizacja rolnictwa, zjawisko monokultury rolnej, nadmierny wypas i wyjałowienie gleb przez nieumiejętne gospodarowanie oraz nadmierna melioracja i irygacja spowodowały olbrzymi wpływ rolnictwa na środowisko naturalne. Doprowadziło to do zaburzenia naturalnej struktury gatunkowej roślin i zwierząt i wypierania gatunków naturalnych przez gatunki wykorzystywane w rolnictwie. Dodatkowe szkody wywołują środki ochrony roślin.

Rolnicze opryski są szkodliwe dla owadów, m.in. dla pszczół

Źródło: https://www.prawo.pl/gfx/prawopl/_thumbs/pl/wkdokumenty/000/157/064/1/rolnictwo-maszyny-00026_thinkstockphotos,oX6D62aapFTLo7bXW5mZ.jpg
  • Działalność górnicza prowadząca do przekształcenia krajobrazu i powstawania lejów depresyjnych.

Działalność górnicza w olbrzymim stopniu wpływa na środowisko naturalne. Szczególnie widoczny jest wpływ górnictwa wykonywanego metodą odkrywkową, gdzie całkowitemu zniszczenia ulegają lasy, gleby i inne formy przyrody, a krajobraz ulega głębokiemu przekształceniu. Na skutek odwadniania obszarów górniczych zachwiane zostają także stosunki wód podziemnych i tworzą się tak zwane leje depresyjne.

Obszary pogórnicze w najmniejszym stopniu nie są podobne do pierwotnego wyglądu

Źródło: https://www.theafricareport.com/media/2019/08/DRC-Mining.jpg
  • Działalność transportową prowadzącą do emisji gazów cieplarnianych i zanieczyszczenia atmosfery oraz przekształcania krajobrazu.

Ruch transportowy prowadzi do emisji gazów cieplarnianych i innych zanieczyszczeń, które generują zjawisko smogu oraz przyspieszają globalne ocieplenie. Dodatkowo rozwój infrastruktury transportu ma podobny wpływ na środowisko jak działalność górnicza – wierzchnia warstwa litosfery, biosfera i pedosfera ulegają całkowitemu przekształceniu, a często zniszczeniu. Krajobraz ulega gwałtownej zmianie. Pojawiają się też nowe problemy takie jak zanieczyszczenie hałasem i zanieczyszczenie światłem.

Szacuje się, że transport odpowiada za około 5% globalnego ocieplenia

Źródło: https://3.bp.blogspot.com/-ML6pi84DqC8/WK6occrHOzI/AAAAAAAACKo/t000psCTqOwIHfjt1XdEPJ6ENGuqtkd_ACLcB/s640/Samolot%2Bi%2Bsmugi.jpg
  • Turystykę, która przyczynia się do wzmocnienia negatywnych efektów działalności transportowej, ale samodzielnie także degraduje obszary wartościowe przyrodniczo.

Za sprawą turystyki rozwija się transport, zwłaszcza silnie zanieczyszczający środowisko transport lotniczy. Dodatkowo na skutek rozwoju infrastruktury turystki przekształceniu ulega środowisko. Wreszcie turyści odwiedzający obszary naturalne niszczą je i zanieczyszczają, przyspieszając procesy degradacji środowiska.

Turyści w istotnym stopniu zaśmiecają zwiedzane obszary

Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/Aa-yWJUabnsFPghlc5U_6AXsMWRcD9rIOni1kaEGlvwRyvta9o6Efn9agxxZXiNwj7acK1atIBjyITxEoDiT9RafmLMBMdTNzWa-n7qOfgABcJ4-LYxmBP0
  • Rozwój osadnictwa.

Pozyskiwanie nowej przestrzeni życiowej dla człowieka wiąże się nieuchronnie z przekształceniem w obszary kulturowe terenów dotychczas naturalnych, zwłaszcza wiąże się to z likwidacją obszarów leśnych. Towarzyszące miastom i wsiom procesy gospodarcze przyczyniają się dodatkowo do wzmocnienia innych negatywnych skutków środowiskowych.

3. Zrównoważony rozwój

Można podsumować, że już sam fakt istnienia człowieka (i nawet jego podstawowa działalność związana z potrzebą przetrwania) przyczynia się do powstania konfliktu ze środowiskiem naturalnym, który jest nieunikniony. Istnieją jednak działania pozwalające na ograniczenie negatywnego wpływu człowieka na środowisko. Należy dążyć do tak zwanego zrównoważonego rozwoju. Jego głównym założeniem jest takie gospodarowanie przez człowieka, które będzie minimalizować negatywny wpływ na środowisko naturalne.

ONZ definiuje zrównoważony rozwój następująco:

„Zrównoważony rozwój Ziemi to rozwój, który zaspokaja podstawowe potrzeby wszystkich ludzi oraz zachowuje, chroni i przywraca zdrowie i integralność ekosystemu Ziemi, bez zagrożenia możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń i bez przekraczania długookresowych granic pojemności ekosystemu Ziemi”.

Z kolei w Polsce pojęcie to defniuje Ustawa Prawo Ochrony Środowiska:

” Rozwój zrównoważony to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń. „

Podstawowe normy zrównoważonego rozwoju zostały określone przez ONZ podczas konferencji w Rio De Janeiro w 1992 r. (Szczyt Ziemi 1992). Składają się na niego dwa dokumenty:

  • Agenda 21 – dokument programowy działań ONZ w zakresie zrównoważonego rozwoju w życiu lokalnym. W 40 rozdziałach dokumentu opisano zagadnienia podzielone na cztery sekcje: zagadnienia społeczne i ekonomiczne; Ochrona i zarządzanie zasobami naturalnymi w celu zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju; Wzmacnianie roli głównych grup społecznych i organizacji;  Możliwości realizacyjne. Protokół podpisały 172 państwa w tym Polska.
  • Deklaracja z Rio de Janeiro w sprawie środowiska i rozwoju – dokument ten wprowadził 27 zasad określających obowiązki oraz prawa stron – sygnatariuszy, w dążeniu do rozwoju ludzkości przy zapewnieniu dobrych warunków życia, jednocześnie zapewniając zachowanie i ochronę zasobów przyrody dla przyszłych pokoleń.

Wybrane zasady z „Deklaracji z Rio”:

  • Zasada 1: Istoty ludzkie stanowią centrum zainteresowania w procesie trwałego i zrównoważonego rozwoju. Mają prawo do zdrowego oraz twórczego życia w harmonii z przyrodą.
  • Zasada 2: Państwa na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych i prawa międzynarodowego mają suwerenne prawo do korzystania ze swoich zasobów naturalnych, stosownie do ich własnej polityki dotyczącej środowiska i rozwoju, oraz są odpowiedzialne za zapewnienie, że działalność prowadzona zgodnie z ich prawem lub pod ich kontrolą nie spowoduje zniszczeń środowiska naturalnego innych państw lub obszarów, znajdujących się poza zasięgiem wewnętrznych uregulowań prawnych państw prowadzących daną działalność.
  • Zasada 3: Prawo do rozwoju musi być egzekwowane tak, aby sprawiedliwie uwzględniać rozwojowe i środowiskowe potrzeby obecnych i przyszłych pokoleń.
  • Zasada 4: Do osiągnięcia trwałego i zrównoważonego rozwoju, konieczne jest, aby ochrona środowiska stanowiła nierozłączną część procesów rozwojowych i nie była rozpatrywana oddzielnie od nich.
  • Zasada 7: Państwa powinny współpracować w duchu ogólnoświatowego partnerstwa w celu zachowania i ochrony ekosystemu Ziemi oraz przywracania jego zdrowia i integralności. Ze względu na różny udział w zniszczeniu środowiska naturalnego na Ziemi, państwa ponoszą za jego stan wspólną, ale zróżnicowaną odpowiedzialność. Państwa rozwinięte potwierdzają swoją odpowiedzialność, którą ponoszą w międzynarodowym dążeniu do osiągnięcia trwałego i zrównoważonego rozwoju ze względu na wagę, jaką ich społeczeństwa przykładają do stanu środowiska oraz ze względu na możliwości technologiczne i środki finansowe, którymi dysponują.
  • Zasada 8: Aby osiągnąć trwały i zrównoważony rozwój oraz poprawę jakości żyda wszystkich ludzi, państwa powinny ograniczyć bądź wyeliminować modele produkcji lub konsumpcji zakłócające ten rozwój oraz promować odpowiednią politykę demograficzną.
  • Zasada 13: Państwa powinny rozszerzać swoje wewnętrzne przepisy prawne, uwzględniając odpowiedzialność za zanieczyszczenie środowiska i wypłatę odszkodowań dla ofiar tego zanieczyszczenia bądź innego rodzaju zniszczenia środowiska. Państwa powinny także prowadzić w szybszy i bardziej zdeterminowany sposób współpracę w celu wypracowania międzynarodowego prawa przewidującego odpowiedzialność i odszkodowania za niekorzystne efekty zniszczeń środowiska, spowodowane działalnością w obrębie ich systemu prawnego, bądź obowiązek usuwania szkód na obszarach nie objętych ich jurysdykcją.
  • Zasada 15: Wszystkie państwa powinny szeroko stosować działania zapobiegawcze dotyczące ochrony środowiska, mając na uwadze ich własne możliwości w tym zakresie. Tam, gdzie występuje zagrożenie poważnymi lub nieodwracalnymi zmianami w środowisku, brak co do tego całkowitej, naukowej pewności nie może być powodem opóźnienia efektywnych działań, których realizacja zapobiegałaby degradacji środowiska.
  • Zasada 17: Ocena oddziaływania na środowisko, jako wewnętrzny instrument kontroli, musi być wykonywana dla tych zamierzonych działań, co do których można się spodziewać, że będą miały znacząco niekorzystny wpływ na środowisko i których realizacja wymaga podjęcia decyzji przez kompetentne organy władzy.
  • Zasada 18: Państwa powinny natychmiast powiadomić inne państwa o jakiejkolwiek katastrofie lub innych zdarzeniach wymagających natychmiastowego działania, co do których można się spodziewać, że mogą spowodować nagłe i szkodliwe zmiany w środowisku tych właśnie państw. Międzynarodowa wspólnota powinna skierować wszelkie wysiłki, aby pomóc państwom dotkniętym nieszczęściem.


Cele zrównoważonego rozwoju 2030 przyjęte przez ONZ w 2015 r.

Źródło: http://www.un.org.pl/classes/News.php?fota=280

Kolejne ważne dla pojęcia zrównoważonego rozwoju działania ONZ podjęło w 2015 r., ustalając 17 celów zrównoważonego rozwoju wyznaczonych do 2030 r. (Przekształcamy nasz świat: Agenda na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030). Deklaracja została przyjęta jednogłośnie na Zgromadzeniu Ogólnym przez wszystkie 193 państwa członkowskie. Wskazane działania powinny przyświecać wszystkim państwom na Ziemi, a ONZ zajmuje się monitorowaniem realizacji celów.