Lasy stanowiły w przeszłości znacznie większy odsetek powierzchni Ziemi niż obecnie. Silna deforestacja przyczynia się do stałego spadku powierzchni lasów na Ziemi, ale zmiany te są nierównomierne – w niektórych częściach świata ich areał wzrasta. Gospodarka leśna jest ważnym aspektem działalności człowieka.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Rolnictwo

VI Lasy i gospodarka leśna

1. Pojęcie leśnictwa i gospodarki leśnej

  • Leśnictwo to pojęcie związane z ochroną lasów ich uprawą, odnawianiem i wyrębem.
  • Gospodarka leśna – pojęcie szersze od leśnictwa, obejmuje dodatkowo powiększanie zasobów leśnych, gospodarkę zwierzyną leśną, pozyskiwanie runa leśnego i roślin leśnych, a także działania na rzecz umożliwienia lasom pełnienia funkcji pozaprodukcyjnych np. ekologicznych.

2. Typy lasów na świecie

Na świecie można wyróżnić cztery główne rodzaje lasów:

  • Wilgotny las równikowy – dżungla z wysokimi i gęsto rosnącymi drzewami, lianami i liczną roślinnością towarzyszącą (np. paprociami). Występuje w strefie klimatu równikowego i podrównikowego.
  • Lasy monsunowe i podzwrotnikowe – mniej bujne i mniej gęste, często zrzucające liście w suchej porze deszczowej.
  • Lasy liściaste i mieszane strefy umiarkowanej – typowa formacja leśna znana m.in. w Polsce, średnio-gęsty las zrzucający liście na zimę.
  • Las borealny – formacja całorocznych lasów iglastych w obszarze tajgi.

Rodzaje lasów i ich rozmieszczenie na świecie

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Proportion_and_distribution_of_global_forest_area_by_climatic_domain%2C_2020.svg/1280px-Proportion_and_distribution_of_global_forest_area_by_climatic_domain%2C_2020.svg.png

Pojawienie się określonego typu lasu zależy od klimatu. Wilgotne lasy równikowe pojawiają się jedynie w silnie deszczowych i gorących klimatach. Przerwanie trwałej dostawy deszczu skutkuje wystąpieniem lasu podzwrotnikowego (i monsunowego). Z kolei w klimatach chłodniejszych, gdzie występuje podział na zimę i lato pojawia się las liściasty, a w najtrudniejszych warunkach długiej zimy radzą sobie jedynie lasy borealne. Występowanie lasów jest także uwarunkowane piętrowością roślinną w górach. Im wyżej tym trudniejsze warunki i las stopniowo przechodzi z liściastego w iglasty, a wreszcie zanika zupełnie. Bariera związana z występowaniem wysokich gór oraz niekorzystnym klimatem to odpowiednio wysokościowa i klimatyczna granica lasów.

Również człowiek wpływa na zalesienie obszarów. Z jednej strony człowiek prowadzi deforestację czyli wylesienie niektórych obszarów, pozyskując np. drewno czy też usuwając las by uzyskać nową przestrzeń (pod rolnictwo lub budownictwo). Z drugiej strony człowiek prowadzi także sztuczne nasadzenia lasu, które mogą zarazem zmieniać naturalną strukturę gatunkową.

3. Rozmieszczenie lasów na Ziemi

Lasy na świecie stanowią około 30,6% powierzchni lądów. Miarą określającą stopień pokrycia obszaru lasem jest lesistość (wskaźnik lesistości = powierzchnia lasów/powierzchnia obszaru). Pokrycie Ziemi przez lasy jest silnie zróżnicowane.

Powierzchnia lasów według regionów w latach 1990-2020 (% udział w światowym zalesieniu)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych FAO.

Całkowita powierzchnia lasów na świecie maleje. W latach 1990-2020 spadła o ponad 175 mln ha (z około 4 mld 236 mln w 1990 do około 4 mld 59 mln w 2020 r.). Zmiany mają jednak charakter nierównomierny. Lasy są wycinane głównie w Ameryce Południowej (spadek o 130 mln ha: 1990-2020) i Afryce (spadek o 106 mln ha: 1990-2020), podczas gdy w innych regionach powierzchnia lasów rośnie (np. w Rosji o 6 mln ha, w pozostałej części Europy o 23 mln ha, w pozostałej części Azji o 38 mln ha: 1990-2020), a w Ameryce Północnej i Oceanii pozostaje ona właściwie stała (ale udział w światowym zalesieniu rośnie na skutek spadku w innych regionach). Zmiany te są niekorzystne, ponieważ wycinane są najbardziej korzystne dla środowiska lasy równikowe, rośnie z kolei powierzchnia mniej wartościowych lasów iglastych i liściastych strefy umiarkowanej.

Wskaźnik lesistości według państw świata (2020)

Źródło: https://ourworldindata.org/forests

Przybliżona lesistość wybranych państw świata – przykłady (średnia dla świata – 31%)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rozproszonych.

Zróżnicowanie lesistości na świecie jest olbrzymie. Istnieją państwa niemal w całości pokryte lasem (np. Surinam), jak i takie, w których prawie nie ma drzew (Egipt).

4. Rozmieszczenie lasów w Polsce

Powierzchnia lasów w Polsce w latach 1990-2020 (udział w zalesieniu świata)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych FAO.

Powierzchnia lasów w Polsce stale wzrasta. W ciągu ostatnich 30 lat wzrosła z 8,9 mln ha do prawie 9,5 mln ha (+0,6 mln ha). Pozwoliło to nieznacznie zwiększyć udział Polski w światowym zalesieniu (z 0,21% w 1990 r. do 0,23% w 2020 r.). Lesistość w Polsce wynosi obecnie około 30% (2020) i należy do przeciętnej światowej wartości. Około 100 państw ma niższy wskaźnik lesistości niż Polska.

Lesistość w Polsce według województw (2017) i w ujęciu przestrzennym

Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/2Xsb17tnzSseYCPx5DeTfAt-Ein7vCIT8_2pYUBaOamTTrFOw9Bs5atHkpi34qaziBFGY7McKxiPmaIno2hi9QMSxfEKEsHwlwrrGFkcW98GurxhOMpkTdII1ZSQ1Fg4Yg i dane GUS.

Lesistość w Polsce jest silnie zróżnicowana regionalnie. Najwyższy wskaźnik na koniec 2017 r. według GUS zanotowano w województwie lubuskim – 49,3%, a najniższy w łódzkim – 21,5%. Centrum kraju cechuje się najniższym zalesieniem ze względu na uprzemysłowienie, zurbanizowanie i intensywną gospodarkę rolną. „Ziemie odzyskane” są z kolei silnie zalesione, ponieważ nie były intensywnie wykorzystywane gospodarczo przez Niemcy. Wysokim zalesieniem cechują się też obszary górskie (zwłaszcza Bieszczady) oraz część Podlasia (Puszcza Białowieska).

Udział lasów w powierzchni Polski w ujęciu historycznym

Źródło: https://www.lasy.gov.pl/pl/nasze-lasy/polskie-lasy

W latach 1946-2020 udział lasów w powierzchni Polski wzrósł o prawie 10 punktów procentowych. To bardzo duża i korzystna dla środowiska zmiana, wątpliwości budzą jednak typy gatunków nasadzanych lasów, wśród których dominowała (zwłaszcza przed 1989 r.) sosna.

5. Funkcje lasu

Wyróżnia się trzy główne grupy funkcji lasu:

  • Przyrodniczą
  • Społeczną
  • Gospodarczą

Przyrodnicze funkcje lasu:

  • Produkcja tlenu i usuwanie dwutlenku węgla z atmosfery.
  • Usuwanie z atmosfery zanieczyszczeń – pyłów i gazów przemysłowych.
  • Zmniejszanie amplitudy temperatury powietrza (stabilizacja warunków klimatycznych obszaru).
  • Udział w procesach glebotwórczych.
  • Ochrona gleby przed erozją eoliczną i wodną.
  • Przeciwdziałanie pustynnieniu na obszarach zagrożonych tym zjawiskiem.
  • Miejsce życia licznych gatunków roślin i zwierząt.
  • Funkcja korytarzy ekologicznych dla gatunków wędrujących.
  • Ochrona przed wiatrem.
  • Ochrona przed hałasem.
  • Funkcja retencyjna (gromadzenie nadmiaru wody w czasie powodzi oraz uwalnianie wody w czasie suszy).

Szczególne znacznie dla produkcji tlenu i usuwaniu CO2 mają lasy równikowe

Źródło: https://naukawpolsce.pap.pl/sites/default/files/styles/strona_glowna_slider_750x420/public/201802/29693965_29693695.jpg?itok=UtNe6RF8

Społeczne funkcje lasu:

  • Miejsce działań edukacyjnych w tym edukacji ekologicznej.
  • Przyczynianie się do poprawy stanu zdrowia ludności.
  • Funkcje rekreacyjne i wypoczynkowe.
  • Przyczynianie się do tworzenia miejsc pracy (około 50 tys. stanowisk związanych z gospodarką leśną w Polsce).
  • Funkcje naukowo-badawcze (badanie obszarów wyjątkowej i chronionej przyrody).
  • Funkcje artystyczno-krajobrazowe.

Pobyt w lesie jest funkcją spędzania wolnego czasu np. na grzybobraniu

Źródło: https://www.bajkowyzakatek.pl/wp-content/uploads/2016/03/grzyby2-850×410.jpg

Gospodarcze funkcje lasu:

  • Dostawa drewna niezbędnego dla wielu branż przemysłu np. w przemyśle meblarskim, budowlanym czy celulozowo-papierniczym.
  • Źródło materiału opałowego (oprócz drewna także torfu).
  • Znaczenie obronne i strategiczne.
  • Dostarczanie runa leśnego i roślin leczniczych.
  • Stanowią miejsca gospodarki łowieckiej.

Drewno jest ważnym zasobem gospodarczym

Źródło: https://www.wroclaw.lasy.gov.pl/image/journal/article?img_id=36857025&t=1570703026389&width=560

6. Gospodarowanie zasobami leśnymi

W większości państw świata prowadzi się zaplanowaną gospodarkę zasobami leśnymi, a przeważająca większość lasów jest własnością państw (własność publiczna). Niestety, w niektórych krajach gospodarka leśna ma charakter rabunkowy, co prowadzi do deforestacji. Zwłaszcza w Afryce i w Ameryce Południowej, radykalnie maleje powierzchnia lasów, przy czym są to najważniejsze obszary leśne na świecie – wilgotne lasy równikowe, zwane również płucami Ziemi.

Deforestacja (lasu równikowego) – powierzchnia lasów w wybranych państwach świata 1990-2020

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych FAO.

Rabunkowa gospodarka leśna prowadzi do negatywnych skutków takich jak:

  • Pogłębianie problemu globalnego ocieplenia.
  • Erozja gleb.
  • Częstsze powodzie i susze.
  • Rozwój procesów pustynnienia (zwłaszcza w Afryce).
  • Zagłada gatunków roślin i zwierząt.
  • Niszczenie środowiska życia dzikich plemion ludzkich.

Deforestacja jest szczególnie poważnym problemem w Amazonii

Źródło: https://www.f7city.pl/wp-content/uploads/2018/12/amazon-980×614.jpg


Kluczowym działaniem człowieka powinna być zrównoważona gospodarka leśna. Polega ona na wykorzystywaniu lasów w sposób racjonalny, zapewniający możliwość naturalnej regeneracji przyrody przy jednoczesnym skutecznym pozyskiwaniu zasobów lasu. Ważnymi aspektami zrównoważonej gospodarki leśnej są:

  • Zachowanie naturalnego charakteru lasów o szczególnym znaczeniu przyrodniczym i krajobrazowym.
  • Nowe nasadzenia drzew i powiększanie obszarów leśnych.
  • Ochrona siedlisk roślin i zwierząt (w tym ptactwa).
  • Przeciwdziałanie erozji gleb i obniżaniu poziomu wód gruntowych w wyniku deforestacji.
  • Pozyskiwanie zasobów lasu (drewna, runa leśnego) w sposób nienaruszający równowagi biologicznej.
  • Tworzenie i egzekwowanie przepisów ochrony przyrody.
  • Ochrona praw rdzennej ludności zamieszkującej lasy.