Miasta na świecie cechują się dużym zróżnicowaniem funkcjonalnym i fizjonomicznym. Wyróżniamy wiele różnych rodzajów aglomeracji, a ponadto wielkie zespoły miejskie zwane megalopolis. Tak duża złożoność problemu wynika z odmiennej specyfiki różnych kręgów kulturowych.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Ludność

XII Miasta świata

1. Funkcje miast

Miasta istniejące współcześnie powstawały najczęściej przez stulecia. Jedynie niewielka grupa ośrodków miejskich jest młoda – powstała w XX lub XXI wieku, przy czym większość takich miejsc to dawne wsie, które uzyskały prawa miejskie – w rzeczywistości mikromiasta. Miasta co do zasady są wielofunkcyjne czyli poligenetyczne. Jednak w większości ośrodków da się wyróżnić jedną lub maksymalnie kilka funkcji dominujących. Dotyczy to zwłaszcza miast dużych o wieloletniej tradycji.

Wybrane funkcje miast:

  • Administracyjna – pełnią ją miasta, w których mają siedzibę władze określonego szczebla (samorządowe lub państwowe) i takie, w których znajdują się liczne urzędy. W obrębie tej funkcji wyróżnia się także funkcję stołeczną, zależną od lokalizacji siedziby rządu i urzędów centralnych. W Polsce miastami pełniącymi tą funkcję na różnych szczeblach mogą być: Smętowo Graniczne (siedziba gminy), Starogard Gdański (siedziba powiatu), Gdańsk (miasto wojewódzkie), Warszawa (stolica), na świecie – wszystkie stolice państw. Najmłodszą z nich jest Dżuba – stolica Sudanu Południowego. Warto wspomnieć także o funkcji politycznej, którą pełnią wszystkie miasta o funkcji administracyjnej, a zwłaszcza stołecznej, ale szczególnie wyróżniają się tutaj miasta – siedziby organizacji międzynarodowych lub ważnych wydarzeń cyklicznych. Sztandarowymi przykładami mogłyby być takie ośrodki, w których zlokalizowano ważne instytucje Unii Europejskiej np. Bruksela, Strasburg, Haga. W Polsce warto wspomnieć o nietypowych przykładach takich jak Krynica-Zdrój, gdzie odbywa się światowe forum ekonomiczne.

Siedziba Parlamentu Europejskiego w Strasburgu nadaje funkcję polityczną miasta

Źródło: https://i.iplsc.com/-/00039QI8I7GQAAIQ-C324-F4.jpg
  • Usługowa – pełniona jest zwłaszcza przez takie ośrodki, gdzie można spotkać różnego rodzaju usługi wyższego rzędu. Najczęściej w obrębie tej funkcji wyróżnia się szereg pomniejszych opisanych poniżej. Dobrymi przykładami są duże miasta aspirujące do roli istotnych graczy regionalnych, w Polsce mogłyby to być np. Gdynia czy Białystok.

Ulica Świętojańska w Gdynii i jej okolice to siedziby licznych punktów usługowych

Źródło: https://d-art.ppstatic.pl/kadry/k/r/fa/a4/555c7f35212fc_o_full.jpg
  • Handlowa – funkcja ta w niektórych z miast stała się ona znakiem rozpoznawczym ze względu na lokalizację szczególnych wydarzeń lub obiektów. Wśród takich obiektów należy wymienić hurtownie, sklepy (zwłaszcza wielkopowierzchniowe), targowiska, giełdy towarów. W Polsce doskonałym przykładem jest Poznań (targi międzynarodowe) czy Gdańsk (obiekty handlowe, port handlowy). Bardziej znanymi przykładami ze świata są ośrodki takie jak Mediolan, Londyn, Paryż.

Centrum handlowe w Mediolanie

Źródło: https://media-cdn.tripadvisor.com/media/photo-s/13/28/c9/5e/ii.jpg
  • Transportowa – dotyczy zwłaszcza ważnych węzłów komunikacyjnych, miast z dużymi portami czy lotniskami. Oczywistymi przykładami są Warszawa czy Gdańsk, ale też mniejsze miasta takie jak Tczew. Na świecie warto wspomnieć o Los Angeles, Rotterdamie, Frankfurcie czy Londynie.

Tczew – ważny węzeł kolejowy na mapie Polski

Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/JYFOJ75nx78qLovfeifSvc_zx_SluBCreERVmOMj5-pO_A0iZPkTdixPiA_mBQcTUib4oHBL2s5RVKhfNoZ4jM-izpJ0W7q_m0k
  • Edukacyjna – obejmuje zwłaszcza miasta z siedzibami większej ilości szkół różnej rangi. W obrębie tej funkcji można wyróżnić także funkcję akademicką pełnioną przez ośrodki ze zlokalizowanymi liczącymi się uczelniami wyższymi. Wśród przykładów warto wspomnieć o Toruniu czy Lublinie, a na świecie – Newtown, Oksfordzie czy Cambridge.

Uniwersytet w Toruniu nadaje jedną z głównych funkcji tego miasta

Źródło: https://d-pt.ppstatic.pl/kadry/k/r/1/65/31/5b718d24e5b02_o,size,1088×550,opt,w,q,71,h,bc0901.jpg
  • Turystyczna – funkcja pełnione tak przez duże, jak i zupełnie małe ośrodki, cechuje takie miasta, które ze względu na walory przyrodnicze lub kulturowe są atrakcyjne dla turystów. W Polsce są tak wielki Kraków jak i mniejsze Zakopane czy Giżycko, na świecie warto wspomnieć o Barcelonie, Rzymie czy Dubaju ale też znacznie mniejszej Wenecji.

Pełna zabytków i nadmorsko położona Barcelona to jedno ze światowych centrów turystyki

Źródło: https://f4fcdn.eu/wp-content/uploads/2018/12/Barcelona.jpg
  • Zdrowotna – pełniona jest z reguły przez duże miasta, siedziby liczących się klinik, ale także przez mniejsze ośrodki ze zwykłymi szpitalami powiatowymi. Dobrymi przykładami w Polsce są oczywiście Warszawa czy Kraków, a na świecie np. Berlin i Wiedeń. Szczególnym podtypem funkcji zdrowotnej jest funkcja uzdrowiskowa pełniona z reguły przez mniejsze ośrodki. W Polsce warto wspomnieć o Sopocie, Ciechocinku czy Rabce, a na świecie – Vichy czy litewskich Druskiennikach.

Tężnie solankowe czynią Ciechocinek znanym w Europie uzdrowiskiem

Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/x5IaBYUMQGr3HBnFXaNBCOZPhQ869PKN2FwNoS6eprPCZNc1ZYzDTtevScfd8arbaRGzaTLnlx3wYhY7XXSsQWavP445fCciqsFWJkgq-18RtPEwWMRgf0Ah_7sK1RZdqa-1W8c
  • Religijna – związana jest z obecnością miejsc kultu. Pełnią ja tak duże jak i małe ośrodki – miejsca objawień, uzdrowień jak i siedziby biskupstw, a nawet parafii. W Polsce można wymienić choćby Pelplin czy Piaseczno, ale też Częstochowę czy Kraków. Dobrymi przykładami ze świata są Mekka, Rzym, Jerozolima czy Santiago de Compostela.

Pielgrzymki do Mekki należą do najliczniejszych na świecie

Źródło: https://i.ytimg.com/vi/Lp9HfgXSjo8/maxresdefault.jpg
  • Przemysłowa – funkcja pełniona przez miasta silnie zindustrializowane, siedziby fabryk i kopalni. W Polsce najwięcej takich ośrodków znajdziemy na Śląsku (Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec, Katowice), ale też w innych miejscach (Radom, Łódź). Światowe ośrodki przemysłowe to min. Saarbrucken, Manchester, Czelabińsk, Tokio.

Czelabińsk jest jednym z największych ośrodków przemysłowych na Uralu

Źródło: https://kresy24.pl/wp-content/uploads/2018/12/czelabi%C5%84sk.jpg
  • Obronna – funkcja odgrywająca dużą rolę w przeszłości, obecnie w zaniku. Pełniły ją miasta-siedziby twierdz i fortyfikacji. Najbardziej znanymi polskimi przykładami są Malbork, Czorsztyn czy Wałbrzych. Na świecie nie brakuje warowni w miejscach takich jak Osaka czy Brana. W większości obiekty te pełnią obecnie funkcje turystyczne.

Zamek w Malborku pełni obecnie funkcję turystyczną, a w przeszłości – obronną

Źródło: https://gfx.radiozet.pl/var/radiozet/storage/images/podroze/zamek-w-malborku-zwiedzanie-cennik-ciekawostki-o-zamku-w-malborku/2352079-1-pol-PL/Zamek-w-Malborku-zwiedzanie-slynnej-twierdzy-krzyzackiej_article.jpg
  • Metropolitalna – to z kolei nowa funkcja, która narodziła się na przełomie XX i XXI wieku. Pełnią ją duże miasta o ponadprzeciętnym znaczeniu w zakresie rozwoju nauki, nowych technologii czy finansjery. Status metropolii regionalnych mają w Polsce miasta takie jak Warszawa, Wrocław czy Gdańsk (Trójmiasto), natomiast metropoliami światowymi są np. Nowy York, Londyn, Pekin czy Moskwa.

Londyn jest ważnym centrum finansowym świata i silną światową metropolią

Źródło: https://bi.im-g.pl/im/51/0a/16/z23113041V,Londynskie-City-.jpg

2. Megamiasta

Niektóre ośrodki miejskie na świecie stały się tak wielkie (samodzielnie lub jako aglomeracja), że siła ich oddziaływania na otoczenie jest olbrzymia, a same mogłyby stać się oddzielnymi państwami. W 2018 r. było na świecie już 548 miast i aglomeracji liczących powyżej 1 miliona mieszkańców oraz drugie tyle (również 548) w przedziale 0,5 – 1 mln. Wraz z upływem czasu rośnie też liczba ośrodków miejskich powyżej 10 milionów mieszkańców, które stają się Megamiastami. W 2018 r. było ich 33. Z uwagi na duży stopień oddziaływania, miasta te pełnią jednocześnie funkcje metropolitalną. Choć początkowo najwięcej dużych miast było w krajach najlepiej rozwiniętych, możliwe że z czasem powstaną one także w biedniejszych krajach na skutek zjawiska hiperurbanizacji.

Tokio uważane jest obecnie za największe miasto świata i pozostanie nim do 2030 r. (wyprzedzi je Delhi)

Źródło: https://1img.wprost.pl/_thumb/15/23/72895da2e3a4b0552e32af068771.jpeg

Lista Megamiast w 2018 r. wg. ONZ:

  • Tokio – 37,5 mln
  • Delhi – 28,5 mln
  • Szanghaj – 25,6 mln
  • Sao Paulo – 21,7 mln
  • Meksyk – 21,6 mln
  • Kair – 20,1 mln
  • Mumbaj – 20 mln
  • Pekin – 19,6 mln
  • Dhaka – 19,6 mln
  • Osaka – 19,3 mln
  • Nowy York – 18,8 mln
  • Karaczi – 15,4 mln
  • Buenos Aires – 15 mln
  • Chongqing – 14,8 mln
  • Stambuł – 14,8 mln
  • Kalkuta – 14,7 mln
  • Manila – 13,5 mln
  • Lagos – 13,5 mln
  • Rio de Janeiro – 13,3 mln
  • Tianjin – 13,2 mln
  • Kinszasa – 13,2 mln
  • Guangzhou – 12,6 mln
  • Los Angeles – 12,5 mln
  • Moskwa – 12,4 mln
  • Shenzhen – 11,9 mln
  • Lahore – 11,7 mln
  • Bangalore – 11,4 mln
  • Paryż – 10,9 mln
  • Bogota – 10,6 mln
  • Dżakarta – 10,5 mln
  • Chennai – 10,5 mln
  • Lima – 10,4 mln
  • Bangkok – 10,2 mln
Źródło: https://www.un.org/en/events/citiesday/assets/pdf/the_worlds_cities_in_2018_data_booklet.pdf

3. Typy aglomeracji

Duże ośrodki miejskie często nie powstają w odosobnieniu, a w większych skupiskach. Dotyczy to zwłaszcza ośrodków przemysłowych. Z drugiej strony istnieje także szereg miast samodzielnie dominujących nad otoczeniem, z reguły są to stolice państw. Wokół tych ośrodków wykształcają się różne typy funkcjonalnego otoczenia miejskiego.

  • Aglomeracja monocentryczna – typ aglomeracji w której jest jeden duży i wyraźnie dominujący ośrodek, wokół którego wytworzyło się osadnictwo satelickich miasteczek i wsi, ściśle powiązanych funkcjonalnie z miastem centralnym (pełniącym funkcje metropolii). W Polsce takie ośrodki to min. Warszawa, Kraków czy Poznań, na świecie – Paryż i Moskwa.

Aglomeracje monocentryczne Warszawy i Moskwy i sieci ich powiązań

Źródło: maps.google.pl
  • Aglomeracja policentryczna (konurbacja) – typ aglomeracji w której brak jednego wyraźnie dominującego ośrodka; istnieje szereg miast podobnej wielkości o skomplikowanej strukturze powiązań funkcjonalnych, bez jednego ośrodka centralnego (aglomeracja pełni funkcję metropolii jako całe skupisko ośrodków). W Polsce przykładem takiej aglomeracji jest konurbacja górnośląska (katowicka) – na świecie warto wspomnieć o Zagłębiu Ruhry. Szczególnym przypadkiem jest bicentryczna aglomeracja Trójmiasta – z dominującym Gdańskiem ale silną Gdynią.

Aglomeracje policentryczne Zagłębia Ruhry i Górnośląska (Katowicka) – sieć powiązań trudna do ustalenia

Źródło: maps.google.pl
  • Megalopolis – szczególny typ aglomeracji policentrycznej o olbrzymich rozmiarach i wielkim zaludnieniu. Powstaje na skutek połączenia się peryferiami ośrodków pierwotnie odseparowanych od siebie. W konsekwencji powstaje miasto, które wydaje się ciągnąć bez końca. Do najważniejszych światowych Megalopolis należą:

– Bos-Wash – najstarsze i jedno z największych megalopolis, położone na wschodnim wybrzeżu USA między miastami Boston i Waszyngton. Skupia kilkadziesiąt mniejszych aglomeracji, liczy ponad 45 mln mieszkańców i ciągnie się na długości około 1000 km.

Bos-Wash jest najbardziej podręcznikowym przykładem Megalopolis

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/70/Boswash.png

– Chi-Pitts – drugie Megalopolis w USA, położone nad Wielkimi Jeziorami między miastami Chicago i Pittsburgh. Liczy około 35 milionów mieszkańców.
– San-San – Megalopolis na zachodnim wybrzeżu USA między San Diego i San Francisco. Liczy nieco ponad 25 milionów mieszkańców.

Amerykańscy geografowie wyróżniają 11 obszarów aspirujących do roli Megalopolis w samym USA

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/MapofEmergingUSMegaregions.png/1920px-MapofEmergingUSMegaregions.png

– Nippon (Tokaido, Pas Taiheiyo) – obecnie największe spójne megalopolis na świecie, między Kanto i Kiusiu, liczy ponad 80 mln mieszkańców w pasie o długości 1200 km.

Megalopolis Nippon

Źródło: https://content.epodreczniki.pl/content/womi/170744/classic-1920.png

Innymi, mniej znanymi Megalopolis o znacznie mniejszej spójności są:

– Megalopolis Angielskie – Londyn – Liverpool, około 20 mln mieszkańców.
– Megalopolis Zachodnioeuropejskie – Paryż – Amsterdam + Zagłębie Rurhy, około 35 mln mieszkańców.
– Megalopolis Brazylisjkie – Sao Paulo – Nova Iguacu, około 35 mln mieszkańców.
– Megalopolis Wizgmahangar – Kalkuta – Khulna – niemal 60 mln mieszkańców
– Megalopolis Delta Jangcy – Szanghaj – Shaoxing – blisko 90 mln mieszkańców
– Megalopolis Delta Rzeki Perłowej – Kanton – Jiangmen

4. Typy fizjonomiczne miast

W różnych kręgach kulturowych i na różnym etapie rozwoju gospodarczego powstawały na świecie miasta o innej fizjonomii. Różni je zarówno układ ulic, gęstość i wysokość zabudowy jak również ulokowanie określonych budowli.

  • Miasta zachodnioeuropejskie – większość z nich posiada w centrum starówkę (często z centralnym placem i sąsiadującym kościołem), głównie pochodzenia średniowiecznego z kamienicami i rozchodzącymi się od niej ulicami. Stare miasto często otoczone jest pozostałościami miejskich murów. Wokół centrum rozpościerają się zwykle pochodzące z XIX i XX wieku obiekty przemysłowe. Na przedmieściach powstają z kolei nowoczesne osiedla jedno i wielorodzinne oraz galerie handlowe. Taka zabudowa cechuje zwłaszcza miasta w zachodniej i środkowej Europie.

Starówka w Monachium typowa dla miast zachodnioeuropejskich

Źródło: https://cdn.odysseytraveller.com/app/uploads/2020/02/Old-Town-Hall-at-Marienplatz-Square-Munich-Germany-GettyImages-1173484118.jpg
  • Miasta europejskie śródziemnomorskie – podtyp miast europejskich typowy dla basenu Morza Śródziemnego, cechują się bardzo wąskimi ulicami w centrum oraz zwartą, zwykle niską zabudową. Rzadko pojawiają się w ich otoczeniu obiekty przemysłowe, zabudowę cechuje często specyficzna kolorystyka (w tym dachów) oraz grube mury chroniące przed Słońcem.

Chorwacki Split to min. zwarta, nadmorska zabudowa typowa dla miast śródziemnomorskich

Źródło: https://i.wpimg.pl/900×0/d.wpimg.pl/382950229-720498524/split_Tupungato%20shutterstock_256403902.jpg
  • Miasta wschodnioeuropejskie typu socjalistycznego – podtyp miast europejskich typowy dla środkowo-wschodniej i wschodniej Europy. Wokół historycznych centrów miast powstają zakłady przemysłowe i wielkie osiedla wysokich bloków wielorodzinnych (dla klasy robotniczej), często zbudowanych z tzw. „wielkiej płyty” o dużych, oddzielających je, otwartych przestrzeniach.

Zaspa – dzielnica Gdańska, powstała jako efekt socjalistycznego planowania zabudowy

Źródło: https://s-trojmiasto.pl/zdj/c/n/9/2453/3000×0/2453979.jpg
  • Miasta północnoamerykańskie – typowe dla Stanów Zjednoczonych, często założone na tak zwanym „suchym korzeniu”, cechują się dużymi, przelotowymi arteriami, często o krzyżowym układzie. W centrum znajduje się dzielnica city – z licznymi drapaczami chmur, a wokół nich roztaczają się często zaniedbane obecnie dzielnice przemysłowe z blokowiskami. Przedmieścia stanowią z kolei rozległe, niekończące się osiedla domków jednorodzinnych – suburbia.

Chicago powstało na terenie wcześniej niemal niezamieszkanym czyli na tzw. „suchym korzeniu”

Źródło: https://ocdn.eu/pulscms-transforms/1/zMuk9kpTURBXy83N2U1ODkyNmI3YjgwYmU5NjYzMzhmYWQ4NDQ4NmUwMy5qcGeTlQMAAM0VYM0MBpMFzQMUzQG8kwmmOTFjNDdkBoGhMAE/koronawirus-usa-opustoszale-chicago.jpg
  • Miasta latynoamerykańskie – miasta w latynoamerykańskim kręgu kulturowym, podobnie jak miasta północnoamerykańskie mają zwykle krzyżowy układ ulic, ale cechują się centralnym placem (na wzór europejski) wokół którego koncentrują się budynki administracyjne i kościół. Centra otaczają zwykle wysokie bloki wielorodzinne, natomiast przedmieścia borykają się z problemem hiperurbanizacji i powstających tam ubogich dzielnic – faweli. Typowe dla takich ośrodków są silne kontrasty w zabudowie i sąsiedztwo dzielnic bogatych z biednymi.

Fawele wokół Sao Paulo sąsiadują z nowoczesnymi biurowcami

Źródło: https://ak4.picdn.net/shutterstock/videos/7745764/thumb/1.jpg
  • Miasta afrykańskie – typowe dla Afryki subsaharyjskiej, należą do najbardziej zróżnicowanych na świecie. Niektóre z nich prezentują się okazale i mają ściśle określony podział dzielnic według funkcji (handlowe, administracyjne, przemysłowe), jednak większość z nich (przynajmniej częściowo) cechuje się chaosem architektonicznym i niedorozwojem podstawowej infrastruktury.

Stolicę Etiopii – Addis Abebę cechuje znaczny niedorozwój infrastruktury

Źródło: https://images.theconversation.com/files/282868/original/file-20190705-51258-9ayw69.jpg?ixlib=rb-1.1.0&rect=6%2C706%2C4275%2C2137&q=45&auto=format&w=1356&h=668&fit=crop
  • Miasta arabskie – typowe dla arabskiego kręgu kulturowego, cechuje je chaos przestrzenny ze złożonym układem wąskich uliczek łączących niewielkie place. Centrum stanowi medyna (stare miasto) ze zlokalizowanymi w tym miejscu meczetami i minaretami. Istotną rolę w mieście odgrywa bazar. W budynkach brak okien od strony ulicy (cecha wyznaniowa), a dzielnice dzielą się według kryteriów społecznych, wyznaniowych i narodowościowych. W niektórych miastach zamożnych państw arabskich doszło do modernizacji i przeistoczenia ich na wzór północnoamerykański.

Nad centrum Kairu tradycyjnie góruje meczet z minaretami

Źródło: https://elsahel-travel.com/wp-content/uploads/2017/10/36950403_xxl-View-of-Islamic-Cairo-Egypt-city-medium.jpg


  • Miasta wschodnioazjatyckie – występują we wschodniej i południowo-wschodniej Azji, są pełne kontrastów. Historyczna, regularna i uporządkowana zabudowa pełna zabytków (najczęściej pełniąca w przeszłości funkcje siedziby władzy) sąsiaduje z nowoczesnymi osiedlami na wzór amerykański. Wiele z tych miast zmaga się jednak z problemem slumsów czyli rozległych dzielnic nędzy położonych na przedmieściach.

W Mumbaju podobnie jak w Ameryce Południowej, wokół bogatych centrów powstają osiedla nędzy – slumsy

Źródło: https://i.insider.com/5bb224313d9ef700528b4568?width=1100&format=jpeg&auto=webp