Pas gór

Pas gór obejmuje Karpaty i Sudety, ale w tym temacie omówiono także leżące w pasie wyżyn Góry Świętokrzyskie. Polska jest krajem zarówno gór wysokich, średnich i niskich, które różnią się nie tylko czasem powstania i budową geologiczną, ale także szerszym spektrum zależności fizycznogeograficznych.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Regiony fizycznogeograficzne Polski

I Pas gór

Pas gór obejmujący graniczną część Polski południowej i południowo-zachodniej stanowi łącznie około 29,5 tys. km2, co stanowi około 9,4% powierzchni Polski. Pas ten dzieli się w proporcji w przybliżeniu 2/3 do 1/3 na Karpaty i Sudety. Polskie góry znajdują się w kilku województwach; Karpaty w podkarpackim, małopolskim i śląskim, Sudety w dolnośląskim i opolskim, a ponadto Góry Świętokrzyskie (pas wyżyn) w świętokrzyskim.

1. Tatry – krajobraz gór wysokich

Pasmo Karpat obejmuje obszar południowej i południowo-wschodniej Polski. Jego ukształtowanie jest wynikiem orogenezy alpejskiej, która nadal trwa, a najwyższe szczyty pasma – wciąż rosną. Ponieważ ukształtowane tu wyniesienia terenu są geologicznie najmłodsze, są tym samym najwyższe. Powstałe góry mają charakter fałdowy.

Mapa szczegółowa pasa Karpat (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RXsM6prWUQvNx/4/Gc9CIcHnu2rJNiIen1dtIBCAiS2dvxVo.png

W obrębie pasa można wyróżnić kilka bardziej istotnych jednostek fizycznogeograficznych: Beskidy, Bieszczady, Pieniny i Tatry, których uzupełnieniem jest Pogórze Karpackie, a lokalnym zagłębieniem terenu u podnóży Tatr – Obniżenie Orawsko-Podhalańskie, którego częścią jest Rów Podtatrzański. W Polsce znajduje się jednak zaledwie około 10% całego obszaru łańcucha Karpat, większe ich obszary znajdują się w Rumuni i na Słowacji, a także na Ukrainie. Pas Karpat stanowi niecałe 20 tys. km2, czyli nieco ponad 6% powierzchni Polski (6,4%). Tatry stanowią na obszarze niewiele niecałe 800 km2 (poniżej 5% Karpat), ale w większości znajdują się na Słowacji. Większe (obszarowo) są Bieszczady – to nieco ponad 2000 km2 (10% pasa Karpat).

Mapa szczegółowa Tatr na terenie Polski i Słowacji

Źródło: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RIUF50FuhYF70/5/1LxvQJkUFBHUMWAcYDZZ9A3dk92sjtQD.png

Najwyższym pasmem górskim Polski są Tatry. Jest to zarazem najwyższe pasmo Karpat, położone w zachodniej części tego łańcucha górskiego. Dzielą się one na dwie mniejsze części – Tatry Wysokie z najwyższym szczytem po polskiej stronie – Rysami (2499 m n.p.m. – dokładniej północno-wschodni wierzchołek tego szczytu) oraz Tatry Zachodnie. Warto jednak zauważyć, że wyższe szczyty Tatr Wysokich znajdują się na Słowacji – z najwyższym z nich – Gerlach (2655 m n.p.m.), znajduje się tam także wyższy z wierzchołków Rysów (2501 m n.p.m.). Granicę w terenie między oboma częściami gór stanowi Przełęcz Liliowe. Warto również odnotować, że trzecia część Tatr – Tatry Bielskie znajduje się w całości na Słowacji. Z całej powierzchni Tatr (około 785 km2), niewiele ponad 20% (175 km2) znajduje się w Polsce, w całości w województwie małopolskim, w powiecie tatrzańskim.

Powstanie Tatr

Uproszczony schemat wypiętrzenia Tatr w paleogenie i neogenie

Źródło: Własna edycja na podstawie: https://www.researchgate.net/profile/Bartlomiej-Iwanczak/publication/320696718_Przewodnik_tatrzanski_do_cwiczen_terenowych_z_geografii/links/59f4ffefaca272607e2a8a15/Przewodnik-tatrzanski-do-cwiczen-terenowych-z-geografii.pdf

Tatry mają bardzo skomplikowaną budowę geologiczną, która jest efektem szeregu procesów rzeźbotwórczych. Pierwsze elementy budujące pasma powstały w karbonie, kiedy ukształtował się złożony z granitów trzon krystaliczny (choć lokalnie występują skały starsze – gnejsy z syluru). Następnie obszar ten został pokryty osadami z triasu, jury i kredy, pochodzenia morskiego. Zostały one przemieszczone z południa i obalone w postaci płaszczowin ku północnym zboczom dzisiejszych Tatr. Pierwsza (starsza) jest płaszczowina wierchowa, na której zalegała młodsza – płaszczowina reglowa. Początek fałdowania Tatr de facto rozpoczął się w kredzie.

Schematyczny przekrój przez Tatry (oryginalna wersja wg. Edwarda Passendorfera)

Źródło: http://www.arkuszmaturalny.pl/matura_geografia_rok_2006_arkusze_i_odpowiedzi.html

W paleogenie Tatry znalazły się ponownie pod wodą, co doprowadziło do utworzenia się fliszu podhalańskiego – najmłodszej części fliszu karpackiego. Na skutek procesów erozyjnych, doszło do zniszczenia pokrywy płaszczowinowej i odsłonięcia starszych osadów, które również poddane został procesom erozyjnym. Ponieważ Tatry Wysokie są zbudowane głównie ze skał krystalicznych (granity i łupki krystaliczne), były mniej podatne na erozję niż skały Tatr Zachodnich (wapienie i dolomity), dlatego mają bardziej strzelisty charakter i są wyższe. W plejstocenie Tatry były zlodowacone kilkukrotnie (dokładnie nie wiadomo ile razy). Widocznym skutkiem obecności lodowców górskich w Tatrach są powstałe po roztopieniu lądolodu w holocenie – cyrki w których utworzyły się jeziora oraz doliny u-kształtne.

Krajobraz Tatr Wysokich i Zachodnich

Tatry Wysokie mają charakterystyczną, alpejską (wysokogórską) rzeźbę, na której istotny wpływ wywarła obecność lodowców górskich. W jej obrębie można wyróżnić kilka bardziej rzucających się w oczy elementów:

• Turnie – pojedyncze, skalisty, ostry szczyt (czasem nawet pionowy).
• Grań – grzbiet górski, łączący kilka szczytów i przełęczy.
• Żleb – rynnowe zagłębienie terenu, wyrzeźbiony przez obsypujący się materiał skalny (efekt ruchów masowych).
• Piarg (stożek piargowy) – nagromadzenie zwietrzeliny – rumowiska skalnego u podnóża żlebu.
• Dolina U-kształtna – dawna dolina v-kształtna przekształcona przez jęzor lodowca górskiego.
• Kocioł (cyrk) polodowcowy – zagłębienie terenu, najczęściej wypełnione wodą (jezioro cyrkowe), dawniej wypełnione przez pole firnowe lodowca górskiego.

Widok z Rysów na panoramę Tatr z charakterystycznymi elementami rzeźby Tatr Wysokich (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: Własna edycja zdjęcia – Google Maps

W porównaniu z Tarami Wysokimi, w Tatrach Zachodnich, zbudowanych ze skał bardziej podatnych na niszczenie, elementy rzeźby są łagodniejsze (bardziej zerodowane), a samo pasmo – niższe.

Krajobraz Tatr Zachodnich

Źródło: https://gorsko.eu/wp-content/uploads/2016/08/Tatry-Zachodnie-Tour-Dzie%C5%84-1-e1492455038856.jpg

Wody powierzchniowe Tatr Wysokich i pasm sąsiadujących

W Tatrach Wysokich, ze względu na ich budowę z twardych, trudnych do zerodowania skał, płynące cieki są w stanie jedynie w ograniczonym stopniu ukształtować powierzchnię terenu. Z tego powodu w tym paśmie występują liczne progi skalne oraz wodospady, a płynące rzeki cechują się dużym spadkiem. Znajduje się tu największy wodospad w Polsce – Wielka Siklawa (lub po prostu Siklawa) o wysokości ponad 65 metrów.

Wodospad Wielka Siklawa w Tatrach Wysokich

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2e/Siklawa_a2.jpg

Tatry znajdują się w dorzeczu Dunajca – największej tatrzańskiej rzeki górskiej, prawego dopływu Wisły. Rzeka ta w sąsiadującym z Tatrami Paśmie – Pieninach, dokonuje malowniczego przełomu, będącego atrakcją na skalę Europejską. Możliwy jest spływ rzeką, pośród prawie pionowych, wapiennych pienińskich zboczy, porośniętych lasem. Funkcjonuje tu jeden z górskich Parków Narodowych – Pieniński.

Przełom Dunajca przez Pieniny

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/Prze%C5%82om_Pieni%C5%84ski_a1.jpg/1200px-Prze%C5%82om_Pieni%C5%84ski_a1.jpg

Procesy krasowe w Tatrach Zachodnich

Budowa Tatr Zachodnich (wapienie, dolomity) silnie sprzyja procesom krasowym, których formy w tym paśmie są szeroko obecne. Na szczególną uwagę zasługują jaskinie, których w polskiej części Tatr odkryto i zbadano ponad 860, a ich łączna długość (wszystkich korytarzy) przekracza 130 km. W Tatrach Zachodnich znajduje się 13 z 15 najdłuższych polskich jaskiń (na miejscach 1-8, 10, 12-15). Największą z nich jest Jaskinia Wielka Śnieżna. Ma łączną długość odkrytych korytarzy niecałe 24 kilometry (23 753 m) i deniwelację na poziomie 824 metrów.

Jednym z początkowych elementów Jaskini Wielkiej Śnieżnej jest Wielka Studnia

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9f/Jaskinia_Wielka_%C5%9Anie%C5%BCna_Wielka_Studnia.jpg

Z innych form krasowych w Tatrach Zachodnich warto wyróżnić: wywierzyska, ponory, i żłobki krasowe. Szczególnie wiele takich form występuje w Dolinie Kościeliska.

Wywierzysko spod Skały Pisanej w Dolinie Kościeliska

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Wyp%C5%82yw_spod_Pisanej.jpg/1280px-Wyp%C5%82yw_spod_Pisanej.jpg

Klimat wysokogórski Tatr i jego skutki

Klimat Tatr istotnie różni się od typowego klimatu umiarkowanego, ciepłego, przejściowego, charakterystycznego dla pozostałego obszaru Polski.

Ze względu na duże wysokości bezwzględne, w Tatrach obserwuje się liczne konsekwencje gradientu wilgotnoadiabatycznego, czyli spadku temperatury o 0,6°C na każde 100 metrów wzrostu wysokości. Między innymi z tego powodu, średnia roczna temperatura powietrza na wysokości 2000 m n.p.m. w Tatrach to -0,5°C. 2300 m n.p.m. przebiega klimatyczna granica wiecznego śniegu, jednak na tej wysokości brak jest w Tatrach miejsc sprzyjających powstawaniu lodowców górskich, a inne, lokalne czynniki klimatotwórcze powodują, że i śnieg nie utrzymuje się w najwyższych partiach przez cały rok.

Klimatogram Zakopanego – u podnóży Tatr na wysokości 834 m n.p.m.

Źródło: https://pl.climate-data.org/europa/polska/lesser-poland-voivodeship/zakopane-718084/

Ze względu na duże wysokości, Tatry stanowią naturalną barierę terenową dla ciepłych mas z południa Europy, co przyczynia się do występowania w nich opadów orograficznych. Sumy opadów są przez to najwyższe w całej Polsce i sięgają 1500-1600 mm rocznie. Inne konsekwencje takich wysokości są związane z wiatrem, którego prędkość w porywach może dochodzić do 300 km/h.

Ze względu na specyficzne warunki, w Tatrach występują charakterystyczne wiatry lokalne – wiatr górski i dolinny oraz mające szerokie konsekwencje wiatr fen (nazywany w Tatrach Halnym). 

Mechanizm powstawania Fenu

Źródło: Opracowanie własne – Dominika Szymczak.

Ponieważ Tatry stanowią granicę Polsko-Słowacką, powstawanie halnego dotyczy obu tych państw. Ciepłe i wilgotne masy powietrza docierają do słowackich podnóżu Tatr z południa. Napotykając barierę, masy powietrza wznoszą się i ochładzają (o 0,6°C na każde 100 metrów), a wilgotność względna wzrasta. Po osiągnięciu temperatury punktu rosy, dochodzi do formowania chmur i opadu (orograficznego) – w zależności od temperatury – deszczu lub śniegu, najczęściej śniegu (ponieważ wiatr występuje głównie w półroczu chłodnym) – dostarczając potrzebnego narciarzom białego puchu na Słowacji. Po przekroczeniu szczytów Tatr, w kierunku Podhala spływa sucha masa powietrza, która ociepla się o 1°C na każde 100 metrów. Ze względu na różnicę ciśnienia i oddziaływanie grawitacji, pojawia się ciepły, suchy i porywisty wiatr. Temperatura po polskiej (północnej) stronie Tatr jest wyższa niż na Słowacji (co prowadzi do topnienia śniegu), a dodatkowo opady (zwłaszcza w niższych partiach) nie występują (bo wypadało się już na Słowacji). W konsekwencji w Polsce panują o wiele mniej korzystne warunki dla turystyki zimowej, dodatkowo duże prędkości halnego są niebezpieczne i niszczą drzewa, zrywają dachy oraz pogarszają samopoczucie Górali i turystów.

Inną istotną konsekwencją klimatu górskiego jest piętrowość roślinności, tzn. zmiana (zubożenie) dominującej formacji roślinnej wraz ze wzrostem wysokości.

Piętrowość klimatyczno-roślinna w Tatrach (po polskiej stronie)

Źródło: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RLYDX1qXDttOd/5/2LxWxiYNPn6Di15H8FWoeSMXRN2HdY8V.png

Wśród pięter roślinności w Tatrach wyróżniamy (możliwe lokalne odchylenie +/- 100 metrów):

• Pogórze (piętro pogórza) – sięgające do około 650 m n.p.m. Charakteryzuje się roślinnością typową dla polskiej strefy klimatycznej, w większości jednak obszar ten został przekształcony w pola uprawne i pastwiska. Średnia roczna temperatura przekracza 6°C.
• Regiel dolny (piętro regla dolnego) – sięga do wysokości około 1250 m n.p.m. Temperatura średnia maleje i wynosi 4-6°C. W dolnej części piętra występują lasy liściaste, głównie bukowe. Wraz ze wzrostem wysokości las przechodzi w mieszany, pojawiają się świerki i jodły (im wyżej tym większy udział lasu iglastego).
• Regiel górny (piętro regla górnego) – sięga do około 1600 m n.p.m. Temperatura średnia na tym piętrze to między 2 a 4°C. Całe piętro jest praktycznie monokulturą świerku, który wraz ze wzrostem wysokości staje się coraz bardziej karłowaty.
• Kosodrzewina (piętro kosodrzewiny) – piętro sięgające do około 1800 m n.p.m., ze spadkiem średniej temperatury do poziomu 0-2°C. Pogarszające się warunki termiczne, pozwalają już tylko rosnąć niskim świerkom oraz kosodrzewinie (od której pochodzi nazwa piętra) – czyli karłowatym, iglastym krzewom należącym do gatunku sosny.
• Hale (piętro hal) – sięgające do około 2200 m n.p.m. Na tej wysokości panują już stale ujemne średnie temperatury (od 0 do -2°C), w tym piętrze rosną jedynie łąki, złożone z traw i niektórych kwiatów.
• Turnie (piętro turni) – obejmuje tereny powyżej 2200 m n.p.m. Zasadniczo średnia roczna temperatura spada tutaj poniżej -2°C, co w praktyce uniemożliwia niemal zupełnie rozwój roślinności, przez co piętro to charakteryzuje się obecnością nagich skał (turni), niekiedy urozmaiconych przez lokalnie występujące mchy i porosty.

Klimat i rzeźba terenu wpływają także na faunę Tatr. Szczególne odmienności widoczne są powyżej piętra reglowego, gdzie ze względu na duży chłód, występują już tylko przystosowane do niego gatunki. Istnieje szereg typowych dla tego obszaru gatunków takich jak: niedźwiedź brunatny, świstak tatrzański czy orzeł przedni. Symbolem polskich Tatr jest jednak kozica tatrzańska, która dla obszaru tych gór jest gatunkiem endemicznym, zagrożonym wyginięciem.

Kozica Tatrzańska – lokalny gatunek endemiczny, liczy około 400 osobników po stronie polskiej

Źródło: https://naukawpolsce.pap.pl/sites/default/files/styles/strona_glowna_slider_750x420/public/201907/33617600_33617583.jpg?itok=NmFFM-eh

Działalność człowieka w Tatrach

Choć obszar Tatr cechuje się bardzo niekorzystnymi warunkami klimatyczno-glebowymi i dużymi trudnościami terenowymi, a zarazem jest to jeden z najmniej przekształconych przez człowieka obszarów w Polsce, także tutaj widoczne są ślady działalności antropogenicznej.

Jedną z charakterystycznych cech obszaru jest kulturowy wypas owiec, prowadzony w celu ochrony krajobrazu górskich polan przed zarastaniem. Dodatkowo pozwala to na produkcję serów i wyrobów z owczej wełny, ale ma raczej znaczenie dla lokalnej tradycji niż istotny wpływ na gospodarkę regionu.

Wypasem owiec w Tatrach zajmuje się lokalna ludność – Górale

Źródło: https://zakopanenaszczycie.pl/wp-content/uploads/2018/02/wypas-owiec-w-tatrach-1.jpg

O wiele większy wpływ na warunki życia ludności ma turystyka. Tatry należą do najchętniej odwiedzanych miejsc w kraju, a ich największe miasto – Zakopane, nazywane bywa zimową stolica Polski. W celu ochrony krajobrazu przed zniszczeniem, już w 1954 r. utworzono Tatrzański Park Narodowy, który w 2019 r. odwiedziło niemal 4 miliony turystów. W Karpatach jest jeszcze kilka innych Parków Narodowych: Babiogórski, Gorczański i Magurski. Oprócz wysokogórskiego krajobrazu i możliwości uprawiania wspinaczki oraz uprawiania narciarstwa, turystów przyciągają atrakcje Zakopanego, takie jak konkursy w skokach narciarskich czy atrakcje Krupówek.

Ulica Krupówki to jedno z najważniejszych miejsc na turystycznej mapie Polski

Źródło: https://podroze.smcloud.net/t/photos/t/140552/zakopane-ulica-krupowki-w-sezonie-letnim_1073179.jpg

Oprócz Zakopanego, w Tatrach w zasadzie nie ma większych miast, a osadnictwo ludzkie z uwagi na warunki górskie jest ograniczone. Jeżeli jednak spojrzeć szerzej na cały Pas Karpat – to mimo dużych wysokości nad poziomem morza, zwłaszcza w małopolskiej części pasa znajduje się jeszcze kilka istotnych ośrodków, takich jak: Bielsko-Biała, Nowy Targ, Nowy Sącz, Jasło, Krosno i Sanok.

Tatry Wysokie i Tatry Zachodnie – porównanie

Charakterystyka	Tatry Zachodnie	Tatry Wysokie
Najwyższy szczyt po stronie polskiej	Starorobociański Wierch (2176 m n.p.m.)	Rysy (2499 m n.p.m.)
Budowa skalna	Złożona, głównie wapienie i dolomity	Złożona, głównie granit i łupek krystaliczny
Cechy rzeźby	Łagodne granie, mało strome szczyty, mniejsze wysokości i deniwelacje	Strzeliste i strome szczyty, ostre granie, duże wysokości i deniwelacje
Typowe elementy krajobrazu	Typowe dla rzeźby krasowej: jaskinie, ponory, wywierzyska, żłobki krasowe	Wodospady, liczniejsze elementy rzeźby polodowcowej (głównie jeziora cyrkowe i doliny u-kształtne)

2. Bieszczady – średnie pasmo Karpat

Bieszczady podobnie jak Tatry leżą w Karpatach, jednak mimo tego, cechują się znacznie niższymi wysokościami bezwzględnymi. Najwyższy szczyt tego pasma po polskiej stronie to Tarnica (1346 m n.p.m.). Nieco wyższy (1405 m n.p.m.) jest położony w tym paśmie – w jego Ukraińskiej części – Pikuj. Na granicy Polski i Ukrainy w tym paśmie znajduje się najdalej wysunięty polski punkt na południe – Szczyt Opołonek.

Mapa szczegółowa Bieszczad na terenie Polski i Ukrainy

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RXsM6prWUQvNx/4/Gc9CIcHnu2rJNiIen1dtIBCAiS2dvxVo.png

Bieszczady leżą w części Karpat nazywanych Karpatami Zewnętrznymi. Stanowią one mniejszą część pasma Beskidów (największej części Karpat w Polsce), a dokładniej Beskidów Wschodnich, a ta część która znajduje się w Polsce to precyzyjniej – Bieszczady Zachodnie.

Flisz Karpacki – główny materiał skalny pasma

Źródło: https://www.encyklopedialesna.pl/foto/hasla/0/0/flisz_karpacki_2.jpg

Powstanie i budowa Bieszczad

Bieszczady, podobnie jak całe Beskidy zostały sformowane w Paleogenie i Neogenie, w trakcie Orogenezy Alpejskiej i są górami fałdowymi. Geologicznie mają charakter płaszczowiny (obalonej ku północy, na skutek nacisku tektonicznego z południa), a zbudowane są z fliszu karpackiego, złożonego z osadów morskich. Warstwa ta składa się z naprzemiennie ułożonych warstw zlepieńców, piaskowców, mułowców i margli. Jedną z przyczyn obecnego wyglądu pasma, oprócz procesów geologiczno-tektonicznych, jest podatność fliszu na erozję. W przeciwieństwie do Tatr, które zbudowane z twardych i odpornych na niszczenie skał, flisz łatwo poddaje się działaniu sił przyrody. Z tego powodu pasmo to ma łagodną rzeźbę (np. w porównaniu z Tatrami Wysokimi).

Krajobraz Bieszczad

Źródło: https://ocdn.eu/pulscms-transforms/1/MJIk9kpTURBXy8wOThkODkyOGU1YmFiMzlmY2VhMDFiNmY5YWJiMDc3OS5qcGeTlQMAzK_NFfDNDFeTBc0DFM0BvJMJpjI1YjI5MQaBoTAB/.jpg

Środowisko Bieszczad

Najistotniejszym elementem krajobrazu Bieszczad są połoniny, czyli łąki górskie, lokalny odpowiednik piętra subalpejskiego i alpejskiego, które w Tatrach byłyby odpowiednio: reglem górnym i kosodrzewiną. Na skutek działalności człowieka naturalny zasięg wysokości występowania połonin wynosi obecnie około 1000 m n.p.m., choć pierwotnie (naturalnie) było to około 100 metrów więcej. Ta formacja roślinna jest typowa dla Karpat Wschodnich. Połoniny zajmować nawet 2/3 powierzchni górskich zboczy Bieszczad. Poniżej znajduje się las liściasty lub mieszany, złożony głównie z buku i jodły.

Do chętnie odwiedzanych obszarów Bieszczad należy np. Połonina Wietlińska

Źródło: https://www.gancarczyk.com/wp-content/uploads/2020/07/12-ze-srebrzystej-na-wetlin.jpg

Klimat Bieszczad nie odznacza się typowymi cechami wysokogórskimi (m. in. ze względu na zbyt niskie wysokości), choć obserwuje się w nim oczywiście spadek temperatury wraz z wysokością i istotny wzrost opadów. Jest on jednak łagodniejszy niż w innych polskich górach. W połączeniu z obecnością sprzyjającej rzeźby i flory, przyczynia się także do obecności ciekawych gatunków fauny. Do ważniejszych gatunków należą: żubry, rysie, wilki, jelenie i niedźwiedzie.

Klimatogram Ustrzyków Górnych u podnóży Bieszczad na wysokości 652 m n.p.m.

Źródło: https://images.climate-data.org/location/97519/climate-graph.png

W celu ochrony unikalnej przyrody powstał tutaj Bieszczadzki Park Narodowy, który wspólnie z sąsiadującymi parkami krajobrazowymi i obszarami chronionymi na Słowacji i Ukrainie tworzy Międzynarodowy Rezerwat Biosfery „Karpaty Wschodnie”.

Jezioro Solińskie to duży zbiornik sztuczny, najwyższa zapora w Polsce (82 m) i licząca się hydroelektrownia szczytowo-pompowa

Źródło: https://www.transpomat.pl/sites/default/files/inline-images/Solina-shutterstock_1759000694.jpg

Innym istotnym atrybutem Bieszczad jest utworzony tutaj sztuczny zbiornik – Jezioro Solińskie, powstałe przez budowę tamy na głównej rzece regionu – Sanie (który ma w Bieszczadach swoje źródło). Odgrywa on pewną rolę w energetyce, ma znaczenie retencyjne i turystyczne.

Elementy antropogeniczne w Bieszczadach

Bieszczady są także istotne historycznie i kulturowo. W przeszłości był to obszar Polski zamieszkiwany (oprócz Polaków) przez prawosławną lub grekokatolicką mniejszość Ukraińską oraz Łemków. Po II Wojnie Światowej, z uwagi na obawy o ewentualne ruchy separatystyczne w tym regionie, lokalni mieszkańcy zostali przesiedleni na tereny „Ziemi Odzyskanych” w ramach Akcji Wisła.

Bieszczady współcześnie mają także znaczenie symboliczne i często stają się obiektem internetowych memów. Wskazuje się je jako miejsce odległe (najodleglejsze w Polsce, jakie tylko istnieje, a zarazem – odległe od problemów „dnia codziennego”), w którym nie jest rozwinięta cywilizacja, przez co stanowi naturalne odludzie dla osób szukających spokoju. Kwintesencją tej idei stało się powiedzenie „Rzucić wszystko i wyjechać w Bieszczady”.

Pod względem zaludnienia Bieszczady należą do najmniej zagęszczonych obszarów w Polsce. W ścisłym obszarze Bieszczad nie ma żadnego miasta. W północnej części pasma znajdują się Ustrzyki Dolne, liczące niecałe 10 tys. mieszkańców – największy punkt osadniczy regionu.

3. Sudety – krajobraz gór średnich

Podobnie jak inne stare pasma górskie, także Sudety mają złożoną budowę geologiczną. Pierwsze fragmenty gór uformowały się już w orogenezie kaledońskiej, ale największy wpływ na ich ukształtowanie miała orogeneza hercyńska i do niej zalicza się do pasmo. Góry zostały jednak ponownie odmłodzone w orogenezie alpejskiej. Pas Sudetów stanowi na obszarze Polski niecałe 9500 km2, czyli niemal dokładnie 3% powierzchni Polski.

Mapa szczegółowa Sudetów na terenie Polski, Czech i Niemiec

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R18j1F7eMT2dQ/4/2g1Soi7BR6L7q2QiMdJ3Bmu67mIHp04D.png

Sudety są łańcuchem granicznym, położonym w Polsce (z najwyższym szczytem całego łańcucha – Śnieżką – 1603 m n.p.m. w Karkonoszach), Czechach i Niemczech. Dzielą się na szereg mniejszych pasm, wśród których można wyróżnić:

• Sudety Zachodnie – w obrębie których znajdują się oprócz najwyższych Karkonoszy także: Góry Izerskie i Góry Kaczawskie.
• Sudety Środkowe – w obrębie których znajdują się: Góry Sowie, Góry Stołowe, Góry Kamienne, Góry Bystrzyckie, Góry Orlickie oraz Kotlina Kłodzka.
• Sudety Wschodnie – w obrębie których znajdują się: Góry Złote, Góry Opawskie i Masyw Śnieżnika.

Uzupełnieniem pasma jest także Przedgórze Sudeckie i Pogórze Sudeckie. Najwyższy szczyt Karkonoszy – Śnieżka, jest twardzielcem skalnym zbudowanym z hornfelsów – niezwykle odpornych na wietrzenie skał metamorficznych. Jednak nawet tak odporne skały częściowo zwietrzały w klimacie peryglacjalnym, tworząc rumowisko skalne na zboczach góry.

Widok na Śnieżkę (1603 m n.p.m.) – najwyższy szczyt Karkonoszy i całych Sudetów

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/%C5%9Anie%C5%BCka_z_zachodu.jpg/1280px-%C5%9Anie%C5%BCka_z_zachodu.jpg

Powstanie i budowa Sudetów

Sudety mają bardzo złożoną budowę i historię geologiczną. Pierwsze fragmenty pasma – m.in. gnejsy (oprócz nich także skały takie jak gabra, marmury, sjenity, kwarcyty czy eklogity) pochodzą już z proterozoiku i kambru. Dalej w paleozoiku uformowały się pokłady węgla kamiennego (karbon), porfiry (perm), istotne były też zjawiska wulkaniczne, których pozostałością są granity (liczne intruzje magmowe). Te wszystkie formy zostały wydźwignięte w orogenezie hercyńskiej (głównie w Karbonie). Później jednak Sudety zostały niemal całkowicie zdenudowane, wręcz zrównane z ziemią na skutek trwającej 200 mln lat erozji. Ich dzisiejszy obszar przykryły wtedy piaskowce i wapienie z zalewów morskich ery mezozoicznej. Powstały w wyniku tych procesów rozległy, równinny obszar zrównania nazywamy penepleną.

Złożona budowa Sudetów – fragment poglądowy

Źródło: https://zywaplaneta.pl/wp-content/gallery/Mapa-geologiczna-Polski-zakryta.jpg

W orogenezie alpejskiej doszło do ponownego wypiętrzenia łańcucha. Na skutek napięć w skorupie ziemskiej doszło do nierównomiernego wydźwignięcia fragmentów popękanej litosfery. Nie doszło jednak do procesu fałdowania, a góry mają charakter zrębowy i z tego powodu cechują się względnie płaskimi szczytami. Pomiędzy wyniesionymi fragmentami znajdują się zapadliska i doliny. W okresie paleogenu i neogenu w Sudetach ponownie wystąpił wulkanizm, urozmaicając skałami bazaltowymi i tak już bogatą budowę pasma. W czwartorzędzie ponownie rozpoczął się proces denudacji gór.

Karkonosze, podobnie jak całe Sudety – to góry zrębowe o prawie płaskich szczytach i stromych zboczach

Źródło: fot. Zbigniew Deka; https://i1.wp.com/wyszedlzdomu.pl/wp-content/uploads/2015/09/8.jpg

W Sudetach widoczne są także skutki ostatnich zlodowaceń, w szczególności Północnopolskiego (Wisły), kiedy Karkonosze znajdowały się powyżej granicy wiecznego śniegu i także tutaj (a nie jak sądzi wielu – wyłącznie w Tatrach) wykształciły się lodowce górskie, choć nieliczne. Do dwóch najważniejszych należą: Wielki Staw i Mały Staw.

Jezioro cyrkowe Wielki Staw w Karkonoszach

Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Wielki_Staw_(jezioro_w_Karkonoszach)#/media/Plik:Krkonose-bergsee-panorama.jpg

Ze względu na zróżnicowaną budowę, w poszczególnych pasmach Sudetów można spotkać jeszcze bardzo wiele różnych elementów krajobrazowych. Do ciekawszych niewątpliwie należą ostańce skalne, głównie zbudowane z granitu, co zapewniło im przetrwanie mimo wielu lat wystawienia na oddziaływanie procesów erozyjnych. Najbardziej znanych z nim są skałki Pielgrzymy oraz Słonecznik. Nietypowe nazwy tych obiektów nawiązują do ich zaskakujących kształtów.

Pielgrzymy w Karkonoszach

Źródło: https://www.globtroter.pl/zdjecia/polska/54035_polska_karkonosze_karkonosze.jpg

Innym niezwykle atrakcyjnym geologicznie miejscem Sudetów są Góry Stołowe (których nazwa nawiązują do pionowych, pociętych uskokami tektonicznymi skał o szczytach płaskich jak blat stołu) i znajdujące się tam Błędne Skały. Inne podobne zjawisko znajdują się na Szczelińcu Wielkim – najwyższym szczycie tego pasma. Powstały one na skutek wypłukania przez płynące wody opadowe piaskowców pochodzących z mezozoiku. Skały bardziej odporne na wietrzenie pozostały pionowymi ścianami, a pozostałości odprowadzonej zwietrzeliny tworzą korytarze typu „skalne miasto”.

Korytarze Błędnych Skał – z płynącą i nadal erodującą je wodą

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Sudety-1-38.jpg/1920px-Sudety-1-38.jpg

Bogactwo skalne Sudetów obejmuje wiele rodzajów skał magmowych, metamorficznych i osadowych, a nawet kamienie półszlachetne. Tak szeroka rozmaitość przyczynia się do występowania na Dolnym Śląsku wielu surowców m.in. nieeksploatowanego już węgla kamiennego w okolicach Wałbrzycha (Dolnośląskie Zagłębie Węglowe).

Środowisko Sudetów

Podobnie jak w Tatrach, także w Sudetach (ze względu na znaczne wysokości) daje się zauważyć cechy typowe dla klimatu wysokogórskiego, ale ze względu na położenie na zachodzie kraju i brak dodatkowych barier terenowych – z silnym wpływem mas powietrza morskiego z nad Atlantyku. Obserwujemy więc wyraźne spadki temperatury wraz z wysokością oraz ponadprzeciętne opady (typu orograficznego) sięgające do 1200 mm, a w Karkonoszach nawet do 1500 mm.

Klimatogram Karpacza – u podnóży Karkonoszy na wysokości 563 m n.p.m.

Źródło: https://pl.climate-data.org/europa/polska/lower-silesian-voivodeship/karpacz-37189/

Występuje tutaj – podobnie jak w Tatrach – wiatr fen. Ze względu na położenie nieco bardziej na północ (precyzyjniej – około 1°30′ szerokości geograficznej różnicy między szczytami Rysy-Śnieżka, co przekłada się na ponad 160 km większą odległość Sudetów od równika) oraz inne oddziaływanie mas powietrza (bardziej morski klimat), średnie temperatury są niższe niż w Tatrach na analogicznych wysokościach (np. w Karpaczu u podnóża Karkonoszy na wysokości 563 m n.p.m. średnia roczna temperatura to 6,6°C, podczas gdy w leżącym u podnóża Tatr – Nowym Targu – 31 metrów wyżej jest to 6,9°C). Skutkuje to nieco niższym przebiegiem granic pięter roślinności – różnica może lokalnie sięgać nawet 200 metrów.

W Karkonoszach wieją silne wiatry w tym m.in. Fen

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/02/Karkonoski_Fen.jpg

Ze względu na warunki klimatyczne oraz budowę skalną, Sudety są miejscem ciekawych zjawisk hydrologicznych. Płaskie szczyty Karkonoszy i innych gór w Sudetach (np. w Górach Izerskich), połączone z duża dostawą wody z opadów i topniejącego śniegu oraz warunkami sprzyjającymi roślinności górskiej, stworzyły idealne warunki dla unikalnego systemu torfowisk wysokogórskich. Do zatorfienia obszaru przyczyniają się także młaki, czyli nieskupione, powierzchniowe, obszarowe wypływy wód podziemnych, najczęściej na skutek bariery uniemożliwiającej dalszy spływ (np. na skutek braku odpowiedniego nachylenia terenu).

Młaka z torfiejącym wokół niej teren w Karkonoskim Parku Narodowym

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cc/Mlaka_w_Karkonoskim_Parku_Narodowym.jpg/1280px-Mlaka_w_Karkonoskim_Parku_Narodowym.jpg

Swój początek w Sudetach mają także liczne rzeki. Do najważniejszych należą: Nysa Kłodzka i Nysa Łużycka oraz szereg innych – są one dopływami Odry. Wykazują podobne zachowania jak rzeki Karpat – szybki spływ, duże wahania poziomu wody, gwałtowne wezbrania i zagrożenie powodziami. W celu ochrony przed nimi powstał szereg zbiorników retencyjnych. Naturalną konsekwencją spływu rzek z dużych wysokości jest także powstawanie wodospadów. Nie są one tak duże, jak te w Tatrach, ale są co najmniej równie malownicze. Jednym z nich – najwyższym w Sudetach i drugim najwyższym w Polsce jest Wodospad Kamieńczyka (27 metrów).

Wodospad Kamieńczyka położony w Karkonoszach to obowiązkowy punkt dla turystów

Źródło: https://worldwideracewalking.com/wp-content/uploads/2020/04/wodospad-kamienczyka-atrakcje-turystyczne-karkonosze-1.jpg

Urozmaicona budowa skalna sprzyja także procesom krasowym. W Masywie Śnieżnika znajduje się największa jaskinia Sudetów – Jaskinia Niedźwiedzia, będąca jednocześnie 9 najdłuższą jaskinią w Polsce i najdłuższą jaskinią poza obszarem Tatr Zachodnich. Łączna długość jej korytarzy to 4,5 km. Jej nazwa nawiązuje do odnalezionych w niej szczątków niedźwiedzi jaskiniowych.

Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie to najdłuższy taki obiekt poza Tatrami Zachodnimi

Źródło: https://dolnyslask.travel/wp-content/uploads/2020/06/Zg%C5%82%C4%99biaj-tajemnice-1-scaled.jpg

Bogactwo przyrodnicze Sudetów znalazło swoje odzwierciedlenie w ochronie ich środowiska, poprzez powołanie na tym obszarze dwóch Parków Narodowych: Karkonoskiego oraz Gór Stołowych, a ponadto szeregu innych form ochrony niższej rangi (parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody).

Działalność człowieka w Sudetach

Największym miastem bezpośrednio położonym w Sudetach jest Wałbrzych. To bardzo sympatyczne ponad 100-tysięczne miasto, przechodziło jednak w III RP poważny kryzys gospodarczy spowodowany m.in. czynnikami polityczno-administracyjnymi oraz gospodarczymi. Liczba ludności w latach 1991-2020 spadła o 40 tys. (ponad 20%). Do końca lat 90-tych zlikwidowano w działające tutaj Dolnośląskie Zagłębie Węglowe, z uwagi na stale pogarszającą się rentowność wydobycia oraz trudne warunki geologiczne, co miało poważne (negatywne) konsekwencje dla gospodarki miasta i regionu, a bezrobocie osiągnęło poziom ponad 30%. Z tego powodu Wałbrzych stał się znany w Polsce, a nawet na świecie za sprawą biedaszybów, czyli miejsc (nielegalnego i niezgodnego z przepisami BHP) wydobywania węgla kamiennego przez lokalnych, głównie biednych i bezrobotnych mieszkańców z wykorzystaniem prostych narzędzi ręcznych. W ostatnich latach miasto podniosło się gospodarczo, m.in. dzięki działającej w nim Specjalnej Strefie Ekonomicznej i zagranicznym inwestycjom.

Biedaszyby w Wałbrzychu były problemem na przełomie lat 90-tych i dwutysięcznych

Źródło: https://wdolnymslasku.com/2016/06/03/biedaszyby/

Paradoksalnie, w Wałbrzychu obok biedaszybów znajdują się piękne obiekty. Mieści się tutaj np. Zamek Książ – trzeci największy taki obiekt w Polsce (po Zamku w Malborku i Zamku Królewskim), piękny pałac, którego początków sięgają piastowskich książąt dolnośląskich, choć oczywiście obecny wygląd pochodzi z okresu znacznie późniejszego (XIX wiek). Obiekt był m.in. sceną popularnego serialu Tajemnice Twierdzy Szyfrów.

Zamek Książ w Wałbrzychu to jedna z wizytówek miasta

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/20160502_Zamek_Ksi%C4%85%C5%BC_6244.jpg/1280px-20160502_Zamek_Ksi%C4%85%C5%BC_6244.jpg

Sudety to także ważny ośrodek polskiej turystyki górskiej. Polega ona nie tylko na zwiedzaniu skałek, Śnieżki i oglądaniu jaskiń i wodospadów, ale położony tutaj Karpacz, jest jednym z głównych polskich ośrodków narciarskich.

Wyciągów narciarskich w Karpaczu nie brakuje – turystów również jest wielu

Źródło: https://www.karkonosze.pl/img/images/winterpol_bialy_jar/TG_130302_Winterpol_Karpacz_0286.jpg

Sam obszar pasa Sudetów mimo obecności wysokich gór, cieszy się względnie dużą gęstością zaludnienia. Oprócz wspomnianego Wałbrzycha (największe miasto pasa) i Karpacza, warto jeszcze wspomnieć miejsca takie jak: Bogatynia, Zgorzelec, Jelenia Góra, Świdnica czy Kłodzko.

4. Góry Świętokrzyskie – krajobraz gór niskich

Góry Świętokrzyskie są najstarszymi istniejącymi górami w Polsce, co wpływa także na ich bardzo złożoną budowę geologiczną. Pierwsze fragmenty pasma powstały już w Kambrze, ale zasadniczo zaliczamy je do gór pochodzących z orogenezy kaledońskiej, były jednak odmładzane zarówno w czasie orogenezy hercyńskiej jak i alpejskiej. Góry Świętokrzyskie są wyraźnie odznaczającą się częścią pasa wyżyn.

Mapa szczegółowa Gór Świętokrzyskich – leżących w całości na terenie Polski

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RmjOst9uaqcdG/4/c4r9fYl1NhYw7Cxx3937DugvbhVSrbg8.png

Góry Świętokrzyskie jako jedyny większy łańcuch górski o dużym znaczeniu – znajduje się w całości w Polsce, w województwie świętokrzyskim. Są to góry niskie, do czego przyczynia się ich stary wiek oraz bardzo długie oddziaływanie procesów denudacyjnych. Z tego powodu najwyższy szczyt pasma – Łysica liczy (według najnowszych pomiarów wyższy okazał się wschodni wierzchołek – Góra Agaty) zaledwie 614 m n.p.m., ledwo przekraczając granicę geograficznej definicji góry.

Zachodni (612 m n.p.m.) i wschodni (614 m n.p.m.) wierzchołek Łysicy

Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/WKmyYqZwgyW-Wzv3U9R7RKo2_jJPWdNWbFoGzx_WSXPqh6SL3fG0LEAE4J6-DlfF8GdSihWbOO2XiylvPO3WykFskJ8VRZgdhA i https://www.rmf24.pl/fakty/polska/news-lysica-jest-wyzsza-niz-do-tej-pory-sadzono,nId,2757353#crp_state=1

Góry Świętokrzyskie złożone są z szeregu mniejszych pasm rozdzielonych podłużnymi dolinami, w których często płyną małe rzeki. Jest to przykład rzeźby nazywanej rusztową (naprzemienne równoległe do siebie grzbiety i doliny). Najwyższym pasmem są Łysogóry, ale jest jeszcze 25 kolejnych, mniej istotnych pasm.

Powstanie i budowa Gór Świętokrzyskich

Różne elementy Gór Świętokrzyskich powstały w innym czasie. Najstarsze odkryte skały pochodzą nawet z prekambru i kambru i są to piaskowce kwarcytowe budujące najwyższe pasmo łańcucha – Łysogóry. Pasmo zostało sfałdowane po raz pierwszy w czasie orogenezy kaledońskiej w kambrze, a ponownie w czasie orogenezy hercyńskiej w karbonie. Zarówno w paleozoiku jak i w mezozoiku obszar Gór Świętokrzyskich był wielokrotnie zalewany przez morze, w wyniku czego powstały liczne poziomy skał osadowych typowych dla mórz bardzo różnego typu i różnej głębokości. Z dewonu pochodzą najstarsze odkryte na świecie ślady wyjścia czworonogów z morza na ląd. Równie przełomowego odkrycia dokonano w osadach z triasu, gdzie znaleziono najstarsze na świecie tropy pierwszych dinozaurów.

Po zakończeniu orogenezy hercyńskiej Góry Świętokrzyskie zostały zdenudowane i praktycznie zrównane z ziemią, a na skutek procesów erozji usunięte zostały częściowo osady mezozoiczne i odsłonięte zostały skały paleozoiczne. W czasie orogenezy alpejskiej doszło to potrzaskania tektonicznego pasma, powstania uskoków tektonicznych i jego wydźwignięcia. Góry nadal podlegały w tym czasie silnej erozji, co doprowadziło do uformowania ich dzisiejszego, łagodnego kształtu. W czasie Zlodowacenia Południowopolskiego zostały całkowicie przykryte i częściowo zdarte przez lądolód, co przyczyniło się do powstania elementów rzeźby (obecnie staroglacjalnej). Pasmo później stanowiło południową granicę Zlodowacenia Środkowopolskiego a później Zlodowacenia Północnopolskiego (Wisły), w czasie którego, w warunkach klimatu peryglacjalnego doszło do zwietrzenia mrozowego wierzchniej warstwy gór, na skutek czego powstały gołoborza (zbudowanego z piaskowców kwarcytowych), a także pokrywy lessowe oraz nacieki w jaskiniach.

Mimo dużej odporności na wietrzenie, nawet piaskowce kwarcytowe Łysogór uległy zniszczeniu w warunkach klimatu peryglacjalnego

Źródło: http://www.swietokrzyskipn.org.pl/wp/wp-content/uploads/2010/03/3goloborze_06_ps.jpg

Środowisko Gór Świętokrzyskich

Klimat Gór Świętokrzyskich jedynie nieznacznie odbiega od typowego dla obecnego w pasie wyżyn (są niewiele wyższe niż ogólna wysokość całego pasa), ale różnice te są zauważalne. W zakresie temperatury – są one na ogół niższe o 1-2°C, z kolei opady są nieco wyższe i sięgają do 780 mm, lokalnie do 900 mm. Obejmuje to jednak bardzo niewielki obszar samych pasm górskich, podczas gdy w regionie sąsiadującym klimat odpowiada typowemu dla całego pasa wyżyn. W paśmie nie obserwuje się zjawisk klimatycznych typowych dla gór wysokich.

Klimatogram Świętej Katarzyny u podnóży Łysogór (338 m n.p.m.)

Źródło: https://images.climate-data.org/location/93944/climate-graph.png

Złożona budowa skalna, miejscami także wapienna, przyczyniła się do powstania wartościowych zjawisk krasowych np. w Paśmie Chęcińskim (niezaznaczonym na mapie – na południowy zachód od Kielc). Jednym z bardziej interesujących miejsc jest utworzona w wapieniach i dolomitach dewońskich Jaskinia Raj. Nie jest to co prawda największa jaskinia w tym rejonie (tą jest 11 w rankingu długości polskich jaskiń – Chelosiowa Jama o długości 3,7 km), bo mierząca zaledwie 240 metrów długości, lecz niezwykle unikatowa.

Jaskinia Raj jest niewielka, ale ma doskonale zachowane formy naciekowe

Źródło: https://u.profitroom.pl/2018-hotelodyssey-pl/thumb/1920×930/uploads/Atrakcje_okolicy_1/027_Swietokrzyskie_Jaskinia_Raj_fot_Krzysztof_Peczalski.jpg

Jaskinia wyróżnia się wyjątkowo bogatą, różnorodną i dobrze zachowaną szatą naciekową – pełna jest stalaktytów, stalagmitów, stalagnatów, draperii i pereł jaskiniowych. Na jej terenie odkryto też ślady człowieka neandertalskiego sprzed 50 tys. lat BP oraz szczątki licznych zwierząt, w tym wymarłych mamutów. Nieopodal znajduje się też szczyt Miedzianka, na których znajdują się ostańce krasowe.

Ostańce krasowe na szczycie Miedzianka

Źródło: https://greenvelo.pl/media/photos/418/noresize.jpg

Pasmo Gór Świętokrzyskich było kiedyś porośnięto puszczą bukową lub bukowo-jodłową, ale w większości lasy te zostały wycięte z kilku powodów: najpierw rozwoju rolnictwa, górnictwa i osadnictwa, a później planowej gospodarki leśnej. Obecnie lasem pokryte są w głównie obszary Świętokrzyskiego Parku Narodowego (który chroni m.in. pozostałości dawnej puszczy) i lokalnych parków krajobrazowych oraz innych form ochrony przyrody.

Obszar Gór Świętokrzyskich jest silnie zagospodarowany i przekształcony przez człowieka

Źródło: https://kielce.travel/media/cache/poi_preview/uploads/legacy/mp/3342_krzysztof.peczalski.pl_pasmo_jeleniowskie_swietokrzyskie.jpg

Działalność człowieka w Górach Świętokrzyskich

Bogata historia geologiczna łańcucha znalazła swoje odzwierciedlenie w licznych surowcach mineralnych. Górnictwo i hutnictwo w Górach Świętokrzyskich należy do najstarszych na terenie Polski, a pierwsze wydobycie metali, m.in. żelaza, ołowiu i miedzi miało miejsce już w starożytności. Na tym terenie odkryto też ślady licznych dymarek z tego okresu. W późniejszym czasie na terenie łańcucha wydobywano także surowce skalne. Najbardziej znanym z nich jest zlepieniec zygmuntowski (pochodzący z osadów wapiennych dewonu), którego nazwa pochodzi od wykonanej z niego Kolumny Zygmunta w Warszawie (obecnie zrekonstruowana z granitu).

Kamieniołom zlepieńca zygmuntowskiego koło Czerwonej Góry w Górach Świętokrzyskich

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a1/Kamienio%C5%82om_Zygmunt%C3%B3wka.jpg

Dzisiaj jednak, za sprawą wydobycia bardziej wartościowych złóż, nie prowadzi się już takiej aktywności w obrębie pasma i odgrywa ono przede wszystkim rolę turystyczno-krajobrazową. To właśnie z turystyką (religijną) związana jest nazwa pasma, które nawiązuje do relikwii Świętego Krzyża (na którym męczeńską śmierć poniósł Jezus Chrystus), przechowywanych w opactwie benedyktyńskim na Łysej Górze. Miejsce było sławnym ruchem pielgrzymkowym już w średniowieczu i zachowało tą rolę do dzisiaj.

Opactwo Benedyktyńskie na Świętym Krzyżu

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Heiligkreuz-5.jpg/1920px-Heiligkreuz-5.jpg

Samo pasmo górskie stanowi obszar słabo zaludniony, obejmuje jednak niewielką powierzchnię. Szersze osadnictwo rozwinęło się w okolicy pasma, ale w samym jego obrębie z większych ośrodków znajdują się jedynie Kielce.

5. Porównanie gór wysokich, średnich i niskich

Charakterystyka	Tatry	Bieszczady	Sudety	Góry Świętokrzyskie
Najwyższy szczyt	Rysy (2499 m n.p.m.)	Tarnica (1346 m n.p.m.)	Śnieżka (1602 m n.p.m.)	Łysica (614 m n.p.m.)
Budowa skalna	Złożona: granit i łupek krystaliczny (Tatry Wysokie) oraz wapienie i dolomity (Tatry Zachodnie)	Flisz Karpacki	Bardzo złożona - granity i łupki krystaliczne (Karkonosze), skały magmowe i metamorficzne	Złożona, m.in. piaskowce kwarcytowe, zlepieńce, wapienie i dolomity oraz inne skały osadowe
Typ wysokościowy gór	Wysokie	Średnie	Średnie	Niskie
Typ rzeźby gór	Fałdowe	Fałdowe	Zrębowe	Fałdowe, ale faktycznie zdenudowane
Wiek gór	Młode (orogeneza alpejska)	Młode (orogeneza alpejska)	Stare (orogeneza hercyńska), później odmłodzone	Bardzo stare (orogeneza kaledońska), później wielokrotnie odmłodzone
Charakterystyczne elementy	Wodospady, jeziora cyrkowe, doliny u-kształtne, granie, turnie, jaskinie, ponory, wywierzyska, żłobki krasowe	Połoniny	Płaskie szczyty, jeziora cyrkowe, ostańce skalne, jaskinie, wodospady	Gołoborza, jaskinie