Pas kotlin

Pas kotlin obejmuje trzy główne elementy: Kotlinę Sandomierską, Kotlinę Oświęcimską i łączącą je Bramę Krakowską. Jest to obniżenie (zapadlisko tektoniczne) powstałe w orogenezie alpejskiej na skutek wypiętrzenia Karpat. Rola pasa bywa często pomijana i ignorowana, podczas gdy reprezentuje on ciekawe elementy środowiska przyrodniczego i antropogenicznego

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Regiony fizycznogeograficzne Polski

II Pas kotlin

Pas Kotlin składa się przede wszystkim z Kotliny Sandomierskiej, która stanowi większość jego obszaru, a ponadto znacznie mniejszej Kotliny Oświęcimskiej i łączącej je – Bramy Krakowskiej. W ich obrębie można wyróżnić jeszcze szereg pomniejszych jednostek, zwłaszcza płaskowyżów.

Szczegółowa mapa pasa kotlin (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: https://zpe.gov.pl/a/srodowisko-naturalne-i-gospodarka-kotlin-podkarpackich/D2XZX59rA

Pas kotlin jest relatywnie niewielki, zajmuje niecałe 15 tys. km2, czyli poniżej 5% powierzchni Polski (4,8%), w tym Kotlina Sandomierska to ponad 90% całego obszaru pasa. Jest to wiec najmniejszy pas rzeźby w Polsce, większy jedynie w przypadku wyodrębnienia z pasa gór pasa Sudetów. Obejmuje przede wszystkim północne tereny województwa podkarpackiego, a ponadto fragmenty województw: małopolskiego, świętokrzyskiego, lubelskiego i śląskiego.

1. Powstanie i budowa geologiczna pasa

Pas kotlin został w całości ukształtowany na skutek jego zapadnięcia się w trakcie wypiętrzania Karpat w czasie orogenezy alpejskiej, w neogenie. Jest to najmłodsza jednostka całej orogenezy alpejskiej w Polsce. Jeszcze około 11-12 mln lat BP obszar ten znajdował się pod wodą, co poskutkowało naniesieniem grubej warstwy osadów pochodzenia morskiego – głównie iłów i piasków, które przykrywają starsze utwory. Następnie morze ustąpiło, a obszar pasa ulegał stopniowej denudacji, przez co dziś jest niemal płaską równiną, której jedynym urozmaiceniem są płaskowyże. W czwartorzędzie obszar Zapadliska Przedkarpackiego został jednak niemal w całości przykryty osadami czwartorzędowymi, głównie piaskami, żwirami i glinami, co wiązało się m.in. z obecnością zlodowaceń na terenie pasa i na północ od niego, a w holocenie obecnością dolin rzecznych i nanoszeniem przez rzeki (głównie Wisłę i San oraz ich dopływy) kolejnych warstw osadów (pisaki rzeczne). Lokalnie występują także naniesione w klimacie peryglacjalnym pokrywy lessowe.

Korzystne warunki, zwłaszcza obecność zalewów morskich doprowadziła do ukształtowania się w paśmie szeregu złóż surowców, m.in. złóż soli do niedawna wydobywanych w Bochni i Wieliczce czy siarki, która stanowiła podstawę największej jego światowej kopalni w Tarnobrzegu. W tym miejscu powstały też bogate złoża gipsu. Zalewy morskie połączone z obecną fauną i florą z bardziej odległych historycznie okresów przyczyniły się z kolei do wykształcenia się na tym obszarze niewielkich ilości ropy naftowej oraz nieco większych – gazu ziemnego.

Sól Bochni i Wieliczki pochodzi z neogenu, kiedy morze zalało tereny pasa kotlin

Źródło: https://visitmalopolska.pl/documents/20194/1732093/Kierat+Wa%C5%BCy%C5%84ski+Bochnia/13070202-a525-41bd-b307-f7617253d0f2?t=1572337333598&imageThumbnail=5

Geograficznie duże znaczenie ma fakt, że rzeźba terenu pasa jest prawie zupełnie zrównana, czym najbardziej przypomina pas nizin (wysokościowo niemal w całości pas zaliczany jest do nizin). Jedynymi urozmaiceniami rzeźby są doliny rzeczne oraz płaskowyże, mające nieco większe wysokości bezwzględne. Przeciętnie jednak, pas znajduje się na wysokości około 200 m n.p.m., a deniwelacje są niewielkie (+/- 100 m n.p.m.). Zapadlisko stanowi więc obniżenie pomiędzy dwoma otaczającymi je wyższymi pasami – gór od południa i wyżyn od północy.

2. Środowisko pasa kotlin

Pas kotlin nie wyróżnia się szczególnie względem innych obszarów w zakresie cech środowiska naturalnego, a krajobraz jest wyjątkowo monotonny.

Typowy monotonny krajobraz pasa kotlin gminy Jeżowe w województwie podkarpackim

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1c/A-jezowe-z-gory7.jpg

Pod względem klimatycznym pas cechuje się nieco wyższymi niż średnia dla kraju temperaturami i opadami. Zasługą tego stanu jest położenie na południu kraju, w dodatku – u podnóża Karpat. Zapewnia to tak osłonę przed napływającymi masami powietrza jak i spowodowany obecnością gór wzrost opadów. W konsekwencji obszar pasa należy do najcieplejszych w Polsce i mających wyjątkowo długi okres wegetacyjny, co wyraźnie sprzyja rozwojowi rolnictwa.

Klimatogram w Stalowej Woli (161 m n.p.m.) na terenie Kotliny Sandomierskiej

Źródło: https://images.climate-data.org/location/718073/climate-graph.png

W przeciwieństwie do klimatu, rozwój rolnictwa ograniczają raczej słabe gleby, głównie bielicowe i płowe, utworzone przede wszystkim na podłożu piaszczystym. Jedynie w dolinach rzek występują korzystniejsze mady.

Istotnie wyróżniającym w pewnym stopniu pas kotlin, jest obecność kilku większych rzek znajdujących się w dorzeczu Wisły. Mowa tu oczywiście o samej Wiśle – płynącej niemal przez cały obszar pasa, ale też jej licznych dopływach np. Wisłoce czy Dunajcu oraz zwłaszcza rzece San i jej dopływach (np. Wisłok, Tanew). Widły Wisły i Sanu stanowiły od lat korzystny obszar osadniczy i rolniczy, a w 20-leciu międzywojennym dostrzeżono także jego walory dla rozwoju przemysłu.

Ujście Sanu do Wisły niedaleko Sandomierza

Źródło: https://www.wykop.pl/cdn/c3201142/comment_euU2OYmiXkXCeYrDjer2BWWDqjA2RaMs.jpg

Korzystne warunki dla rozwoju działalności człowieka poskutkowały silnym wylesieniem obszaru niegdyś porośniętego przez puszcze złożone z wielogatunkowych lasów iglastych i mieszanych. Obecnie lasy zajmują znacznie mniejszą niż średnia dla Polski powierzchnię, a pozostałości dawnych formacji ostały się głównie w północnej i wschodniej części Kotliny Sandomierskiej (Puszcza Sandomierska, Puszcza Solska). Jest to jedyny pas rzeźby terenu w Polsce, w którym nie znajduje się żaden Park Narodowy.

3. Działalność człowieka w pasie kotlin

Warunki przyrodnicze w pasie kotlin w ostatnich tysiącleciach były bardzo przyjazne dla rozwoju działalności człowieka. M.in. z tego powodu na tym obszarze rozwinęło się osadnictwo i rolnictwo, a później także przemysł.

W obszarze pasa leży kilka dużych miast, w tym: Tychy, Oświęcim, Kraków, Tarnów, Sandomierz, Tarnobrzeg, Mielec, Stalowa Wola, Leżajsk, Rzeszów, Jarosław i Przemyśl. Pas kotlin należy do obszarów najbardziej zagęszczonych w Polsce pod względem zaludnienia.

Rolnictwo

Region pasa kotlin to przede wszystkim historycznie tradycyjny obszar rolniczy, gdzie mimo niekorzystnych gleb – występuje jeden z najwyższych odsetków (poza pasem Karpat) zatrudnienia w tym sektorze gospodarki. W tym regionie dominują jednak przede wszystkim niezbyt efektywne małoobszarowe (do 5 ha) rodzinne gospodarstwa, charakteryzujące się przerostem zatrudnienia względem potrzeb o niskim stopniu zmodernizowania. Występują one głównie w Kotlinie Sandomierskiej.

Szachownicowy układ pól to typowy krajobraz rolniczy dla Polski południowej

Źródło: Google Maps

Przemysł

Oprócz rolnictwa na obszarze pasa kotlin rozwinął się przemysł. Korzystne warunki geologiczne pozwalały w przeszłości na rozwój górnictwa i wydobywanie: ropy naftowej, gazu ziemnego, a zwłaszcza soli kamiennej, gipsów i siarki. Ilość wydobywanych tu surowców chemicznych była niegdyś powodem do dumy, ale z różnych powodów (wyczerpanie złóż, pozyskanie tańszych zasobów) zaniechano go. Dziś jedynie gaz odgrywa istotną rolę gospodarczą – infrastruktura wydobywcza pozostałych surowców stała się w większości obiektami turystycznymi. Kopalnie w Bochni oraz w Wieliczce wpisano na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Na terenie Kotliny Oświęcimskiej, która leży w sąsiedztwie Górnego Śląska, prowadzi się wydobycie pewnej ilości węgla kamiennego.

W dwudziestoleciu międzywojennym, z uwagi na specyficznym w owym okresie przebieg zachodniej i wschodniej granicy Polski, władze państwa poszukiwały bezpiecznego miejsca dla rozwoju przemysłu, zwłaszcza zbrojeniowego. Lokalizacja takich zakładów musiała znaleźć się w bezpiecznej odległości od obu potencjalnych wrogów – Rzeszy Niemieckiej i ZSRR co pozwalałoby na produkcję uzbrojenia także w czasie działań wojennych. Idealnym obszarem okazały się właśnie tereny Kotliny Sandomierskiej. Od południa naturalną ochronę zapewniały Karpaty, a od zachodu, północy i wschodu – widełki Wisły i Sanu. Za lokalizacją przemawiał też szereg innych czynników: obecność niektórych zasobów surowców, bliskość Górnego Śląska i położenie (względnie) w centrum kraju, na obszarze o dużym osadnictwie i dobrze skomunikowanym z resztą Polski. Tak powstał Centralny Okręg Przemysłowy – którego największa część ulokowana miała być własnie w Kotlinie Sandomierskiej, a centrum całego okręgu – Sandomierz. Ukończenie budowy okręgu przewidywano najwcześniej na 1940 r. Część zakładów zdołano uruchomić przed wybuchem II Wojny Światowej.

Wybrane inwestycje przemysłowe w COP – mapa – najważniejsza część okręgu znajdowała się w widełkach Wisły i Sanu

Źródło: http://www.copklaster.pl/cop/cop/trojkat_bezpieczenstwa,324,1,0.html

W ramach budowy COP w latach 1936-1939 władze utworzyły szereg zakładów przemysłowych, wiele z nich działaj do dziś. Tak powstała m.in. Huta Stalowa Wola produkująca artylerię (obecnie m.in. Haubica Krab), Fabryka Opon Dębica (dziś wchodząca w skład koncernu Goodyear), Państwowe Zakłady Lotnicze w Mielcu (obecnie produkujące m.in. samoloty i śmigłowce bojowe w tym amerykański Black Hawk), zakłady PZL – Rzeszów (obecnie Pratt & Whitney Rzeszów S.A – produkujące m.in. silniki do samolotów F16), Zakłady Metalowe Dezamet SA w Nowej Dębie (produkują amunicję i granaty oraz metalowe elementy pojazdów), czy zakład Ciech-Sarzyna w Nowej Sarzynie, który pierwotnie miał produkować materiały wybuchowe, a obecnie wytwarza środki ochrony roślin. Uzupełnieniem okręgu było zainicjowanie budowy szeregu elektrowni, w tym hydroelektrowni. Wiele inwestycji rozpoczętych w latach 30-tych dokończono i rozwijano po II Wojnie Światowej.

Huta Stalowa Wola była i jest jednym z najważniejszych zakładów zbrojeniowych w Polsce

Źródło: https://www.carpatiabiznes.pl/wp-content/uploads/2020/10/huta-stalowa-wola.jpg

W ostatnich latach na obszarze pasa kotlin rozwijane są nowe gałęzie przemysłu. W celu dynamizacji jego rozwoju, działają tutaj aż 3 Specjalne Strefy Ekonomiczne: Tarnobrzeska SSE Euro-Park Wisłosan oraz SSE Euro-Park Mielec (m.in. w Kotlinie Sandomierskiej) oraz Krakowski Park Technologiczny (m.in. Brama Krakowska i Kotlina Oświęcimska). Na skutek tych wszystkich działań, pas kotlin obok Górnego Śląska należy do najbardziej uprzemysłowionych obszarów w Polsce.

Usługi

Na terenie pasa kotlin znajduje się wiele miejsc, które odgrywają istotną rolę w rozwoju usług. Znajduje się tu m.in. szereg obiektów z listy Światowego Dziedzictwa UNESCO: Stare Miasto w Krakowie czy Królewskie Kopalnie Soli w Bochni i Wieliczce. W Oświęcimiu znajduje się Obóz Koncentracyjny Auschwitz-Birkenau. Duża liczba obiektów znajduje się też w sąsiadującym pasie Karpat. Pod tym względem jest to najbardziej „bogaty” region Polski.

Najważniejszym centrum w regionie jest oczywiście Kraków – siedziba uczelni wyższych, licznych przedsiębiorstw i największy ośrodek miejski południowej Polski (nie licząc Aglomeracji Górnośląskiej). Dawna stolica Polski słynie przede wszystkim z bogatej historii, a królewski Wawel należy do najważniejszych punktów na polskiej mapie turystycznej. Miasto Kraków jest też drugim najczęściej odwiedzanym przez turystów w Polsce – po Warszawie, gdzie przed kryzysem wywołanym COVID-19 przybywało aż 2,7 mln turystów zagranicznych (2018 r.), a do tego kolejne miliony Polaków (łącznie nawet 14 mln odwiedzających rocznie).

Krakowski Wawel należy do najważniejszych punktów na mapie turystycznej Polski

Źródło: https://wawel.krakow.pl/images/upload/CWK/DJI_0002_original.jpg

Duży ruch turystyczny w Krakowie przekłada się oczywiście na zainteresowanie całym regionem. Korzystają na tym zarówno obiekty turystyki górskiej jak i inne miasta pasa kotlin. Szczególnym zainteresowaniem cieszy się dawny Niemiecki Nazistowski Obóz Koncentracyjny Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu i Brzezince, gdzie w czasie II Wojny Światowej Niemieccy zbrodniarze dokonali masowego ludobójstwa, głównie obywateli polskich żydowskiego pochodzenia. Na terenie obozu zgładzono w komorach gazowych ponad milion osób. Dziś miliony przyjeżdżają by odwiedzić to miejsce kaźni, które na pamiątkę pomordowanych przekształcono w muzeum.

Brama obozu Auschwitz-Birkeanu, w całości na terenie Kotliny Oświęcimskiej

Źródło: https://ocdn.eu/pulscms-transforms/1/N-Ak9kpTURBXy83OGU1NDhlNTk1ZGQwZjMzMDQzMDA0NWRiODIyYzc3YS5qcGeTlQMAzK7NFcDNDDyTCaZmNDdmZjQGkwXNBLDNAnaBoTAB/auschwitz-birkenau.jpg

Usługi rozwijają się także w Kotlinie Sandomierskiej. Na szczególną uwagę zasługuje miasto Sandomierz – granica pasa wyżyn i kotlin. Urokliwe krajobrazy tego nieco ponad 20-tysięcznego miasta położonego nad Wisłą (a nie jak mogłaby wskazywać nazwa – nad Sanem), stały się znane milionom Polaków za sprawą rozwoju kinematografii i nagrywania na terenie miasta i otaczających terenów niezwykle popularnego serialu Ojciec Mateusz.

Serial o przygodach jeżdżącego rowerem po Sandomierzu Księdza i policjantów z komendy powiatowej podbił serca Polaków i doczekał się jak dotąd 328 odcinków w 25 sezonach