Pas pojezierzy obejmuje tereny środkowo-północnej Polski. Głównymi częściami są: Pojezierze Wielkopolskie, Pojezierze Pomorskie, Pojezierze Mazurskie i Pojezierze Suwalskie, lecz dzielą się one też na mniejsze jednostki. Pas pojezierzy jest drugim największym regionem geograficznym Polski, charakteryzuje się niezwykle urozmaiconą rzeźbą młodoglacjalną.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Regiony fizycznogeograficzne Polski

V Pas pojezierzy

W obrębie pasa wyróżniamy cztery główne pojezierza, które dzielą się na szereg mniejszych jednostek: Pojezierze Wielkopolskie, Pojezierze Pomorskie, Pojezierze Mazurskie i Pojezierze Suwalskie.

Szczegółowa mapa pasa pojezierzy (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RbYBr5TqAjXnr/4/1qHmPxWtpKgX7ACJ47yyreFxNWYh7SNZ.png

Pas Pojezierzy to druga największa jednostka w Polsce. Ma powierzchnię około 97 tys. km2, co stanowi około 31% powierzchni Polski. Obejmuje teren niemal całego województwa kujawsko-pomorskiego i większości województw: lubuskiego, wielkopolskiego, pomorskiego, warmińsko-mazurskiego oraz około połowy województwa zachodniopomorskiego i północną część województwa podlaskiego. Geograficznie pas stanowi wyniesienie terenu między niżej położonymi pasami: od północy Pasem Pobrzeży i od południa Pasem Nizin.

1. Powstanie i budowa geologiczna pasa pojezierzy

Pas pojezierzy, analogicznie jak pasy: wyżyn i nizin, podzielony jest pomiędzy dwie główne struktury tektoniczne: platformę zachodnioeuropejską (paleozoiczną), na podstawie której powstało Pojezierze Wielkopolskie oraz największą część Pojezierza Pomorskiego, a także platformę wschodnioeuropejską (prekambryjska), obejmującą pojezierze Mazurskie i Suwalskie oraz wschodnie rubieże Pojezierza Pomorskiego. Tak stare struktury tektoniczne nie mają jednak zbyt istotnego znaczenia dla całego pasa. Również późniejsze wydarzenia geologiczne nie miały zbyt istotnego wpływu na współczesny krajobraz pojezierzy, anie nie doprowadziły do wytworzenia się istotnych zasobów złóż surowców naturalnych (za wyjątkiem pewnych ilości gazu ziemnego na terenie Pojezierza Wielkopolskiego). Wyjątkiem są jedynie zasoby soli kamiennej w okolicach Inowrocławia (wschodnie Pojezierze Wielkopolskie) pochodzące z zalewów morskich okresu permu, które na skutek ruchów tektonicznych skorupy zostały wyniesione względnie blisko powierzchniowych warstw skalnych. Drugim potencjalnie istotnym zasobem regionu mógłby być gaz niekonwencjonalny (gaz łupkowy), zwłaszcza na Pojezierzu Pomorskim, uwięziony w łupkach sylurskich, jednak ze względów geologicznych i ekologicznych jego wydobycie (mimo początkowych ambitnych planów) nigdy nie zostało uruchomione na skalę przemysłową. Na granicy pasa pojezierzy i pasa nizin, na północ od Konina znajdują się jeszcze pochodzące z neogenu zasoby węgla brunatnego. Poza tym pojezierza wyróżniają się wyjątkowo niską zasobnością w jakiekolwiek kopaliny (za wyjątkiem surowców skalnych), na tle Polski.

Pas pojezierzy cechuje się ponadprzeciętnie urozmaiconą – jak na warunki Polskie – rzeźbą terenu i niezwykle bogatym krajobrazem

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RDYi4QmPyX50Y/4/8WYiPNwe70a14FPTLfmbWYaM2UJ06xCF.png

Wydarzenia geologiczne, które odcisnęły największe piętno w pasie pojezierzy miały miejsce w czwartorzędzie. Najważniejsze z nich zdarzyły się w plejstocenie, kiedy doszło do serii zlodowaceń obszaru Polski. Pas pojezierzy znalazł się pod wpływem (prawdopodobnie) wszystkich lądolodów, które nawiedziły Polskę. Szczególnie istotne znaczenie dla współczesnego krajobrazu i budowy skalnej, miała obecność ostatniego ze zlodowaceń – Północnopolskiego (Wisły), czemu pas zawdzięcza swój młodoglacjalny charakter i bardzo urozmaiconą rzeźbę.

2. Zlodowacenia a krajobraz młodoglacjalny pasa pojezierzy

Kończące się około 12 tys. lat BP Zlodowacenie Północnopolskie wywarło gigantyczny wpływ na rzeźbę północnej Polski. Pod wpływem oddziaływania lądolodu znalazł się cały pas pojezierzy, a jego południowa granica jest związana z maksymalnym zasięgiem ostatniego zlodowacenia. W ten sposób, na skutek działalności lądolodu i jego wód roztopowych, doszło do wykształcenia się w pasie pojezierzy rzeźby młodoglacjalnej.

W warstwie powierzchniowej pasa pojezierzy występują wyłącznie utwory typowe dla obszarów młodoglacjalnych

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R8CdlTEjfNDCx/4/9VQCq91qLAOv7IPHdEg4CnKs4yHAaQGS.png

Ponieważ Zlodowacenie Wisły miało różne fazy i zmniejszało swój zasięg oddziaływania stopniowo, bardziej położone na południe fragmenty pasa mają nieco mniej wyraźny charakter młodoglacjalny niż te na północy. Wiąże się to także z inną grubością osadów. Na Pojezierzu Wielkopolskim mają one mniejszą miąższość (najszybciej wycofał się stamtąd lądolód i zaczął panować klimat peryglacjalny), podczas gdy na Pojezierzu Pomorskim – większą. Średnio utwory polodowcowe mają grubość nawet 200 metrów. Na budowę powierzchniowej warstwy pokrywy skalnej składają się głównie: iły, piaski, żwiry i gliny.

Typowy krajobraz pasa pojezierzy reprezentuje Szwajcaria Kaszubska – jeziora, lasy i moreny

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/D%C3%B3ln%C3%B4_Brodnica_%2825%29.JPG/1920px-D%C3%B3ln%C3%B4_Brodnica_%2825%29.JPG

Przypomnij sobie charakterystykę form glacjalnych i fluwioglacjalnych (kliknij tutaj)

W obrębie typowego krajobrazu pasa pojezierzy można wyróżnić:

  • Faliste i pagórkowate wysoczyzny moreny dennej
  • Wzgórza moreny czołowej – z najwyższym szczytem północnej Polski – Wieżycą (329 m n.p.m.)
  • Obszary bezodpływowych zagłębień terenu
  • Równiny sandrowe, często pokryte lasem sosnowym
  • Obecność licznych jezior polodowcowych
  • Obecność innych form polodowcowych: głazów narzutowych, kemów, ozów, pradolin, drumlinów i innych

Podobnie jak w pasie nizin, także na pojezierzach występują pradoliny – najważniejsza z nich to pradolina Toruńsko-Eberswaldzka

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Dolina_%C5%9Arodkowej_Noteci_i_Kana%C5%82u_Bydgoskiego.jpg/220px-Dolina_%C5%9Arodkowej_Noteci_i_Kana%C5%82u_Bydgoskiego.jpg

3. Środowisko pasa pojezierzy

Klimat pasa pojezierzy jest podobnie jak w przypadku innych pasów – dość niejednolity i bardziej kontynentalny ku wschodowi. Zasadniczo jednak, z uwagi na wyższe wysokości bezwzględne oraz położenie w północnej Polsce, temperatury są nieco mniejsze od średniej, Pojezierze Suwalskie jest nawet nazywane „polskim biegunem zimna”. Tymczasem opady, również ze względu na wysokości oraz nadmorskie położenie, są wyższe od średniej, zwłaszcza w północnej części pasa, gdzie dochodzą do 750-800 mm rocznie, acz np. na Pojezierzu Wielkopolskim lokalnie nie przekraczając 500 mm.

Klimatogramy pasa pojezierzy (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: https://pl.climate-data.org/

Z pojezierzami nieodłącznie wiąże się słowo jezioro. Tych jest tutaj łącznie prawdopodobnie kilkadziesiąt tysięcy, z czego około 7 tysięcy ma powierzchnię powyżej hektara. Jest to najbardziej jeziorna część Polski. Wskaźnik jeziorności różni się między regionami, sięga od kilku do lokalnie (Kraina Wielkich Jezior Mazurskich) ponad 20%. Pojezierza różnią się między sobą tak wielkością jak i ilością zbiorników. Choć jeziora największą powierzchnię zajmują na Pojezierzu Mazurskim (tam też są największe polskie zbiorniki), to ilościowo prowadzi pod tym względem Pojezierze Pomorskie. Najmniej jezior jest zdecydowanie na Pojezierzu Wielkopolskim, co związane jest z krótkim cyklem życia jezior, jak również ich denudacją terenową. Prawie wszystkie jeziora w pasie pojezierzy to naturalne zbiorniki polodowcowe, obejmujące trzy główne typy: niewielkich oczek wytopiskowych, rozległych ale płytkich jezior morenowych oraz wąskich ale względnie głębokich jezior rynnowych. W obrębie pasa znajdują się 5 z 10 największych polskich jezior, na czele ze Śniardwym (113 km2) oraz Mamrym (103 km2), najdłuższe polskie jezioro – Jeziorak – 24,5 km długości oraz najgłębsze jezioro – Hańcza (108,5 m).

Pojezierze Mazurskie pełne jest dużych jezior o bardzo wyrafinowanych kształtach

Źródło: maps.google.pl

Oprócz jezior, pojezierza zasobne są także w rzeki. Przepływają tędy zarówno Wisła i Odra, jak i ich dopływy, m.in. Warta czy Noteć. Niektóre dopływy Wisły i Odry mają tutaj swoje źródła (oprócz Noteci np. Drawa, Brda czy Drwęca), podobnie rzeki przymorza czyli uchodzące bezpośrednio do Bałtyku np. Słupia, Pasłęka czy Łeba. Swój bieg rozpoczyna tutaj także uchodząca do rosyjskiej Pregoły rzeka Łyna. Dzieje się tak za sprawą obecności działu wodnego biegnącego po szczytach wzniesień morenowych. Po jego północnej stronie rzeki płyną wprost do Bałtyku, a po południowej – zasilają (pośrednio lub bezpośrednio) Wisłę i Odrę. Rzeki płynące na terenie pojezierzy wykorzystują także obniżenia polodowcowe – pradoliny. Na mapie przebiegu rzek można zaobserwować schodkowy układ biegu rzek na terenie pojezierzy. Część z nich naprzemiennie płynie raz to ku północy, raz równoleżnikowo, wykorzystując pradoliny, faktycznie „skręcając” o prawie 90°. Tak płynie np. Warta.

Niektóre rzeki przymorza mają bardzo duże spadki i wyglądem przypominają rzeki górskie np. Słupia

Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/537BtdzaItE_75zlmc0HuBXukfOKcsejfSIGWw55DbrveRPOGW7jOmOZCs25jQrEiSnZaDjPxy56ydjMXYAjTtKMDRh-cEO7Znt3X_Uh5UIxwX4aaCC5eZEK_rvAIeNKAxDVRFXPpu_DUDxERJbAfA7aH5U2oqGKmXUUIB6TROf3-CnSDbq2RPXPVkYjdjpaLO34nutBQ8KmcDkRSvmxkcf4vw

Obecność lądolodu wywarła olbrzymi wpływ również na pokrywę glebową. Kluczowe okazały się tutaj osady polodowcowe, które stały się skałami macierzystymi dla powstających gleb. Na  glinach moren porośniętych przez lasy liściaste (głównie buki i dęby) wytworzyły się dość dobre gleby brunatne. Z kolei na piaszczystych równinach sandrowych porośniętych przez lasy iglaste (głównie sosnowe) powstały gleby bielicowe. Lokalnie, w dolinach rzek wytworzyły się niewielkie ilości madów rzecznych, a na terenach podmokłych na Kujawach – czarne ziemie.

Glina na terenie pojezierzy okazała się wartościową skałą glebotwórczą i przyczyniła się do powstania gleb brunatnych

Źródło: https://ireland.apollo.olxcdn.com/v1/files/y6p8hcqi82o23-PL/image;s=644×461

Pas pojezierzy jest nie tylko obszarem jezior, ale też lasów. Szczególnie dużym zalesieniem cieszą się zwłaszcza obszary zachodniego Pojezierza Wielkopolskiego i zachodniego Pojezierza Pomorskiego i Pojezierza Mazurskiego oraz częściowo Suwalskiego. Szereg lasów naturalnych (liściastych) w pasie został wycięty, a zastapiły je liczne nowe nasadzenia, głównie drzew iglastych. Istnieją jednak liczne obszary unikatowej przyrody. Na terenie pasa znajduje się aż 5 parków narodowych, z których wszystkie mają charakter leśny lub leśno-jeziorny i są to: Park Narodowy Ujście Warty, Wielkopolski Park Narodowy, Drawieński Park Narodowy, Park Narodowy Bory Tucholskie oraz Wigierski Park Narodowy.

Bory Tucholskie to jeden z największych kompleksów leśnych w Polsce, którego część stała się Parkiem Narodowym

Źródło: Zbiory własne.

4. Działalność antropogeniczna w pasie pojezierzy

Pas pojezierzy na tle innych regionów wyróżnia się względnie niskim zaludnieniem, które dodatkowo jest bardzo mocno zróżnicowane. Najwięcej ludzi zamieszkuje obszar Pojezierza Wielkopolskiego w sąsiedztwie aglomeracji Poznania – największego miasta tego pasa. Dość dobrze zaludnione są także obszary Kujaw i Doliny Dolnej Wisły we wschodnim Pojezierzu Pomorskim oraz w pewnym stopniu Kaszuby. W tej części pasa najsłabiej zaludniona jest zachodnia część Pojezierza Pomorskiego. Z kolei na Pojezierzu Mazurskim i Pojezierzu Suwalskim gęstość zaludnienia jest niska i maleje wraz z przemieszczaniem się na wschód.

Głównymi ośrodkami miejskimi pasa są:

  • Na Pojezierzu Wielkopolskim: Poznań, Zielona Góra, Gorzów Wielkopolski, Swarzędz, Luboń, Wągrowiec, Września, Gniezno, Inowrocław, Włocławek, Toruń i Bydgoszcz.
  • Na Pojezierzu Pomorskim: Płock, Brodnica, Ostróda, Iława, Grudziądz, Kwidzyn, Malbork, Tczew, Starogard Gdański, Świecie, Kościerzyna, Rumia, Bytów, Chojnice, Wałcz, Piła, Szczecinek.
  • Na Pojezierzu Mazurskim: Olsztyn, Ełk, Kętrzyn, Giżycko, Szczytno.
  • Na Pojezierzu Suwalskim: Suwałki i Augustów.

Małą gęstość zaludnienia oraz niewielka zasobność w surowce mineralne, nie sprzyjała uprzemysłowieniu regionu. Wyjątek pod tym względem stanowi Pojezierze Wielkopolskie, które jest najbardziej zaludnionym i rozwiniętym gospodarczo obszarem pasa pojezierzy. Poznań jest jednym z serc gospodarczych Polski. Swoje siedziby ma tu wiele zagranicznych firm, które prowadzą działalność w Polsce – np. Biedronka, Lidl czy Volkswagen, który produkuje tutaj także samochody. Swoje siedziby mają tutaj także znane polskie przedsiębiorstwa jak np. Żabka czy Komputronik.

Swoje samochody w Poznaniu produkuje niemiecki Volkswagen, dzięki czemu pracę znalazło prawie 7000 osób

Źródło: https://i.wpimg.pl/730×0/m.autokult.pl/zaklad-w-poznaniu-6305f5e456bed0.jpg

Dość dobre gleby brunatne pozwoliły w części pasa pojezierzy także na rozwój rolnictwa, które jednak musi zmagać się z dużym urozmaiceniem rzeźby terenu. Jednocześnie obszary te sąsiadują z bardzo słabymi bonitacyjnie glebami bielicowymi, które najczęściej porasta las.

Uprawa ziemi rozwinęła się m.in. na Pojezierzu Pomorskim, gdzie pola utworzono na morenach dennych, w sąsiedztwie lasów i jezior

Źródło: Zbiory własne.

Specyficzne warunki wysoczyzn pasa pojezierzy (które cechują się wyższą temperaturą w ciągu dnia, ale chłodnymi nocami) przyczyniły się m.in. do wyspecjalizowania się niektórych regionów w produkcji określonych wyrobów. W tej grupie dominują owoce, m.in. borówki oraz truskawki. Kaszubska Truskawka produkowana w rejonie Kartuz była jednym z symboli w okresie polskiego przewodnictwa w Unii Europejskiej i jest lokalnym przysmakiem Pomorza. Plantacje tego wyrobu tylko na Pojezierzu Pomorskim obejmują tysiące hektarów.

Kaszubska Truskawka wykorzystuje naturalne warunki pasa pojezierzy

Źródło: https://jagodnik.pl/na-kaszubach-pelnia-zbioru-truskawek/

Pojezierza posiadają niezwykle unikatowe krajobrazy, łączące w sobie lasy i jeziora. Dzięki temu wytworzyły się tutaj wspaniałe warunki dla rozwoju turystyki. Wielu mieszkańców regionu żyje z tego zajęcia. Inni wykorzystują runo leśne i trudnią się zbieraniem grzybów, borówek czy ziół. Dla wielu osób zbieranie grzybów nie ma jednak charakteru zarobkowego, a jedynie rozywkowy.

Popularnością w pasie pojezierzy cieszy się m.in. grzybobranie

Źródło: https://m.wm.pl/2013/08/orig/102073929-large-getimage-47-161240.jpg

Najbardziej popularnym turystycznie obszarem pojezierzy jest oczywiście Kraina Wielkich Jezior Mazurskich. Powstał nawet postulat, by utworzyć tutaj Mazurski Park Narodowy, ale na razie nie udało się tego zrealizować. Mazurskie jeziora to nie tylko miejsce do kąpieli, ale przede wszystkim doskonała lokalizacja dla uprawiania rozmaitych sportów wodnych, np. żeglarstwa. Sprzyja temu dobrze rozwinięta infrastruktura przystani.

W sezonie urlopowym po Wielkich Jeziorach Mazurskich pływają tysiące jednostek

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Jezioro_Boczne_oraz_Niegocin.jpg/1920px-Jezioro_Boczne_oraz_Niegocin.jpg


Mistrzami w zarabianiu na turystyce są jednak Kaszubi. Formalnie to mniejszość etniczna (jednak w większości identyfikująca się z Polską), mówiąca nawet (część z współczesnych Kaszubów) własnym językiem kaszubskim (oprócz polskiego). Kaszubskie nazwy miejscowości występują na znakach drogowych na równi z polskimi, a nauka języka odbywa się w szkołach. Wytworzyli oni ciekawą kulturę regionu, którą chętnie dzielą się z turystami, inkasując przy tym niemałe opłaty za zwiedzanie swoich przeważnie drewnianych konstrukcji.

Pozornie absurdalna atrakcja turystyczna – „Dom do góry nogami” w Szymbarku stał się hitem turystycznym Kaszub  – każdy może tam wejść – oczywiście za odpowiednią opłatą

Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/DINFbW7bkFWoTn3gV1ANnKYFPLc3qMyjtrQX0sGxBfwl18bE3bSCTLxLLSCjyMAt449_4URXSjBio2pOzd0h80veXMcttD3QCXgmixn85vXSsg