Lądolody intensywnie rzeźbiły teren jeszcze kilkanaście tysięcy lat p.n.e., a skutki ich obecności widoczne są nadal gołym okiem. Obecnie jednak procesy tej działalności są ograniczone tylko do niewielkich obszarów Grenlandii i Antarktydy.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Procesy egzogeniczne

VI Rzeźbotwórcza działalność lądolodów

Podobnie jak w przypadku lodowców górskich, rzeźba powstała na skutek działalności lodu lodowcowego (w lądolodzie) jest efektem procesów glacjalnych. Jednak ze względu na olbrzymie rozmiary lądolodu (i tym samym wielkie ilości wody w nim zawarte), duże znaczenie mają także formy utworzone w wyniku rzeźbotwórczej działalności wód z topiącego się lądolodu czyli procesów fluwioglacjalnych.

W przypadku lądolodu rzeźbi on teren całą swoją masą na obszarze tysięcy a nawet milionów kilometrów kwadratowych – zarówno czołem lądolodu jak i jego częścią właściwą. Jest to istotna różnica wobec lodowca górskiego, który swym zasięgiem obejmuje tylko niewielkie obszary górskie.

1. Zlodowacenia w przeszłości geologicznej

Kluczowa dla zrozumienia rzeźbotwórczej działalności lądolodu jest znajomość faktu, iż odnosi się to przede wszystkim to zjawisk historycznych. Ostatnie zlodowacenie zaczęło ustępować 12 000 lat BP (około 10 000 lat p.n.e.) i współcześnie działalność lądolodów ogranicza się wyłącznie do Grenlandii i Antarktydy.

Zmiany zasięgu zlodowacenia na półkuli północnej w ciągu ostatnich 400 000 lat

Źródło: https://youtu.be/_SuRFwrJZ9s

Kluczową cechą zlodowaceń jest to, iż nie zatrzymują się one na tysiące lat nieruchomo w pewnym punkcie, ale ciągle zmieniają swój zasięg. Zarówno sezonowo (lato-zima) jak i w cyklu wieloletnim, granica występowania lądolodu ciągle się przemieszcza. W ten sposób lądolód wielokrotnie penetruje ten sam teren, wciąż go przekształcając, aż do jego ostatecznego wycofania.

Jednocześnie skutki (w postaci rzeźby terenu) historycznych zlodowaceń (za wyjątkiem zlodowaceń globalnych) zwłaszcza w plejstocenie, odnoszą się niemal wyłącznie do półkuli północnej, co jest wynikiem globalnego rozmieszczenia lądów (na półkuli południowej poza Antarktydą żaden ląd nie znajduje się dostatecznie blisko obszarów polarnych by mógł zostać objęty zlodowaceniem na dużą skalę).

W przeszłości geologicznej ziemi do zlodowaceń dochodziło wielokrotnie, ale inne procesy rzeźbotwórcze zacierają ślady dawnych zlodowaceń tak, że niewiele o nich współcześnie wiadomo. W terenie dobrze zachowują się tylko ślady niedawnej obecności lądolodu.

Podobnie jak w przypadku lodowców górskich, działalność rzeźbotwórcza lądolodów dzieli się na erozyjną i akumulacyjną, między nimi zachodzi także transport. Wiele form utworzonych w ich wyniku jest podobnych do form utworzonych przez lodowce górskie, ale najczęściej mają one znacznie większą skalę.

2. Intensywność rzeźbotwórczej działalności lądolodów w przeszłości

  • Położenia – obszary znajdujące się bliżej strefy polarnej miały większe szanse na bycie objętymi przez działalność lądolodów, podczas gdy niektóre obszary są całkowicie pozbawione takiej możliwości (za wyjątkiem zlodowaceń globalnych)
  • Zmian klimatycznych w przeszłości historycznej – wpływający na zmianę zasięgu zlodowacenia
  • Lokalnych warunków terenowych – w szczególności wysokie pasma górskie stanowiły naturalną barierę ograniczającą zdolność lądolodu do rzeźbienia terenu

3. Rodzaje działalności lodowców i lądolodów

W toku działalności rzeźbotwórczej w obrębie erozji wyróżnia się procesy wspólne dla lądolodów i lodowców górskich, takie jak:

  • Detrakcja – wyrywanie z podłoża dużych bloków skalnych i ich przenoszenie, czasami (w przypadku lądolodów) na odległości sięgające nawet tysięcy kilometrów (w przypadku lodowca górskiego oczywiście na odległość znacznie mniejszą).
  • Detersja – polerująca działalność lodowca, wygładzanie skał podłoża po których przemieszcza się lodowiec (lub lądolód) za pomocą lodu lodowcowego i uwięzionych w nim transportowanych skał.
  • Egzaracja – zdzieranie materiału skalnego z podłoża przez czoło lodowca (lądolodu) i następnie jego wciąganie wgłąb lodu lodowcowego.

4. Formy terenu utworzone przez lądolody

Formy utworzone przez lądolód dzielą się na:

  • Utworzone przez lód z lądolodu (glacjalne) – erozyjne i akumulacyjne
  • Utworzone przez wodę z topniejącego lądolodu (fluwioglacjalne) – erozyjne i akumulacyjne

 

Formy terenu utworzone przez lądolód – schemat

Źródło: Edycja własnana podstawie: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/ReqYjYNuw89r7/7/21W9gjhRfjDbXCxijdgvbmG7Wa39FeuY.png

Do erozyjnych form glacjalnych należą:

  • Muton (baraniec) – pagórek lub masyw skalny o nietypowym kształcie – wygładzony stok o niewielkim nachyleniu od strony nasuwania się lądolodu lub lodowca górskiego i silnie zdarty mocno nachylony stok po drugiej stronie.

Muton lądowy

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%BB%D0%BE%D0%B1_%D0%B2_%D0%9C%D1%83%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B5.JPG/1920px-%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%BB%D0%BE%D0%B1_%D0%B2_%D0%9C%D1%83%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B5.JPG
  • Rysy i wygłady lodowcowe – widoczne zarysowania i oberwania niewielkich fragmentów skał na ich powierzchni (często występujące także na powierzchni mutonów) lub oszlifowane bloki skalne w wyniku nasuwania się czoła lądolodu (lub jęzora lodowca górskiego)

Rysy i wygłady lodowcowe na skale poddanej działalności lądolodu

Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/VkL-RG1YOpCCkYg5pRB7FjAEogT8aVmxNnmISjfEuYNZAcgoCm4aOhPfmQxU_n4JCK7TqpsdtEiqQMjGe-iIX30z-AGXfsI–e-nme0

Do akumulacyjnych form glacjalnych należą:

  • Morena czołowa – powstaje w wyniku usypania materiału pchanego przez czoło lądolodu (lub jęzor lodowca górskiego) na przedpolu lądolodu (jęzora lodowca). Ma kształt wału skalnego usypanego poprzecznie do kierunku ruchu jęzora lodowcowego (lub lądolodu). Formy utworzone przez lądolody mogą być wysokie, sięgając nawet kilkuset m.n.p.m.

Morena czołowa na Kaszubach

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/D%C3%B3ln%C3%B4_Brodnica_%2825%29.JPG/1920px-D%C3%B3ln%C3%B4_Brodnica_%2825%29.JPG
  • Morena denna –  powstaje w wyniku zdarcia podłoża i rozsypania na nim materiału niesionego przez lądolód (jęzor lodowca), która została wtłoczona do jego wnętrza i wydostała się wraz z jego wytopieniem. Ma charakter falisty i rozległy (zwłaszcza w przypadku lądolodów).

Charakterystyczna, falista morena denna

Źródło: https://plfoto.com/zdjecia/592860.jpg
  • Eratyk (głaz narzutowy) – duża skała z reguły o wielkiej masie (liczonej nawet w tonach), którą lądolód przetransportował na setki lub tysiące kilometrów i pozostawił w miejscu wytopienia. Są jednym z najważniejszych markerów obecności lądolodu na danym obszarze, gdyż często minerały z których są zbudowane nie występują naturalnie na obszarze ich położenia (co świadczy o miejscach, z których lądolód je przywlekł).

Głaz Trygław w Tychowie -największy taki eratyk w Polsce (obwód 50 m, waga 2000 ton)

Źródło: https://i.pinimg.com/originals/7c/48/49/7c48493449f9fbeeb7ca53c8aff47380.jpg
  • Drumlin – nietypowa i trudna w jednoznacznej klasyfikacji forma, mająca cechy zarówno akumulacyjne jak i erozyjne, utworzona przez lód lądolodu, ale także przy udziale procesów fluwioglacjalnych. Ma charakter podłużnego garba zbudowanego z gliny, który powstaje w wyniku usypywania materiału skalnego pod lodem lądolodu, następnie wymodelowania ich kształtu przez przesuwający się lądolód oraz płynące pod nim wody. Zwykle występują w dużych grupach tworząc tzw. pole drumlinowe. Mają kształt odwrotny do mutonów – stromy od kierunku nachodzenia lądolodu i łagodny po przeciwnej stronie.

Drumliny – charakterystyka budowy i przykład w terenie

Źródło: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RdjH5cKLjsva9/7/BEv2OX22BU2HlB9fxXMl2uR4mYsZ1w0L.png

Pole drumlinowe na południe od jeziora Ontario w Ameryce Północnej (USA)

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0c/Drumlinfield_large.jpg

Do erozyjnych form fluwioglacjalnych należą:

  • Rynna polodowcowa – podłużne zagłębienie, utworzone przez wody płynące pod topniejącym lądolodem pod dużym ciśnieniem (stąd silna erozja podłoża), są wąskie i bardzo długie oraz względnie głębokie. Obecnie często wypełnia je woda i powstają w nich jeziora rynnowe.

Przykładem jeziora w rynnie polodowcowej jest bardzo długie jezioro Jeziorak

Źródło: https://cdn.galleries.smcloud.net/t/galleries/gf-Z1WK-hn7b-44Sa_mazury-jezioro-jeziorak-664×442-nocrop.jpg
  • Pradolina – dawna dolina rzeki płynącej przed czołem topniejącego lądolodu wzdłuż jego czoła (poprzecznie do kierunku nasuwania lądolodu) – odprowadzająca do morza wodę z topiącego się lądolodu. Zazwyczaj są bardzo długie (setki kilometrów) i względnie szerokie w porównaniu z korytami współczesnych rzek. Powstawanie pradolin jest skutkiem dłuższego postoju lądolodu w danym miejscu.

Fragment pradoliny Redy-Łeby

Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/6GpilHOequy9oGzTpwgBFpL1su3uERAyWCoHCXooiw0Msthyo1GDv35KbUQjErL2xqf_mEpc7T1loB-YpL-hJZ3goSGmb6l_ieNPu3G1xYMQ1H8OH1zCAK94D9gTKotX0nA7chQC5I-KXzdTkCBXakhumV9sVrPHROfQTK8

Przykłady pradolin w Polsce obrazujące ich rozmiary i długości

Źródło: http://www.zycieaklimat.edu.pl/_img/_pictures/1060.gif; Sławomir Lamparski. Konsultacja merytoryczna: prof. Leszek Marks
  • Zagłębienie wytopiskowe (oczko wytopiskowe) – najczęściej koliste i niezbyt głębokie oczko wodne, utworzone przez wytapiającą się w zagłębieniu bryłę martwego lodu, która utknęła w nim wraz z wycofywaniem się lądolodu.

Przykład małego zagłębienia wytopiskowego wypełnionego wodą (oczka wytopiskowego)

Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/fmZZQ4YFqx-6YPzU6qQZzYoIo2-rpUkeV9o4OONaLQhVysq_q1lCl6VK9fIFurYClvqX6AAQ2izCP2ZabJsl15CpIUpVuLMAFIuGGoY

Do akumulacyjnych form fluwioglacjalnych należą:

  • Oz – wydłużony (nawet na kilkaset kilometrów), niezbyt wysoki pagórek utworzony z piasku i żwiru przez wody biegnące pod lądolodem w jego szczelinach lub tunelach.

Przykład Ozu

Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/_pdsQ8lk89-nznGvuQWLhWPYNTTZsgACUXgsk4ZZ-HyzmKDUdrR0DIZGVfNwt0U1wI1KGJVhMn3-1-1BfPL3X4KXLrz3u9_XTzPNwZo
  • Kem – pojedynczy, z reguły niewysoki pagórek piaszczysto-żwirowy, powstający w szczelinach lodowcowych, gdzie gromadziła się woda z topniejącego lądolodu i deponowała luźny materiał skalny.

Przykład Kemu

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/62/Kame_below_Wester_Pearsie_-_geograph.org.uk_-_605724.jpg

Schemat powstawania kemów

Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/E8t1Mg-aRzHYvVfXfpCPnnNN-0xFTSEaMHlacZdrq-OeOuWui5H3Fd9DRHLYDca08lFEYb-3bDxrrWoEIzA4zealiqCHyolix5USnNX624gTcExn8BIeXAzD0HNI1Jw
  • Sandr – rozległa, równinna, piaszczysta lub żwirowa forma terenu utworzona na przedpolu topniejącego lądolodu ze spływających z niego wód tuż przed pradoliną, w czasie jego dłuższego postoju. Obecnie najczęściej porośnięte lasem iglastym.

Sandr w otoczeniu rzeki Brdy

Źródło: https://przymuszewo.torun.lasy.gov.pl/image/image_gallery?uuid=525fd3a1-12b7-4423-b12a-687024a4110e&groupId=427062&t=1392986069426


Finalnym efektem rzeźbotwórczej działalności lądolodu jest powstawanie charakterystycznej rzeźby polodowcowej. Dzielimy ją na dwie grupy:

  • Rzeźba młodoglacjalna – obejmuje łatwe w identyfikacji nawet gołym okiem formy polodowcowe, które powstały relatywnie niedawno (w czasie ostatniego zlodowacenia). Krajobraz jest intensywnie sfałdowany i zawiera liczne ślady obecności lądolodu. Obszary z takim krajobrazem nazywamy pojezierzami.
  • Rzeźba staroglacjalna – obejmuje trudne w identyfikacji nawet przy użyciu specjalistycznego sprzętu formy polodowcowe, które powstały dawno (w czasie wielu dawnych zlodowaceń). Krajobraz jest mało zróżnicowany a śladów zlodowaceń jest niewiele.