Podział administracyjny Polski

Podział administracyjny odgrywa istotna rolę w życiu społecznych i gospodarczym każdego kraju. Obecnie w Polsce obowiązuje trójstopniowy podział administracyjny na województwa, powiaty i gminy, w szczegółach jest on jednak znacznie bardziej skomplikowany i obejmuje także jednostki pomocnicze, takie jak dzielnice czy sołectwa.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Ludność Polski

I Podział administracyjny Polski

1. Historyczne tradycje podziału administracyjnego

Współczesny podział administracyjny Polski odwołuje się do wielowiekowej tradycji historycznej. Urzędy takie jak wojewoda i starosta, znane są w Polsce już od średniowiecza, a podział państwa na województwa i powiaty należy do fundamentów dziedzictwa prawnego pierwszej Rzeczpospolitej. Taki ustrój przetrwał do 1795 r., czyli rozbiorów Polski. Co znamienne – istniejące przed kilkuset laty województwa na terenie dzisiejszej Polski, miały niekiedy podobne granice, a nawet identyczne nazwy, jak ich współczesne odpowiedniki (np. województwo podlaskie, lubelskie, pomorskie czy mazowieckie).

Podział administracyjny I RP na województwa w 1764 r.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Administrative_division_of_the_Polish-Lithuanian_Commonwealth_in_1764.png/1024px-Administrative_division_of_the_Polish-Lithuanian_Commonwealth_in_1764.png

2. Podział administracyjny w II RP

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., Polska stopniowo kształtowała nowy podział administracyjny, który łączył wielowiekową tradycję polską, z dorobkiem prawno-administracyjnym dawnych państw zaborczych, zwłaszcza Prus (Rzeszy Niemieckiej). Tuż przed wybuchem II Wojny Światowej, po zajęciu przez Polskę Zaolzia, kraj składał się z 16 województw, 264 powiatów i kilku tysięcy gmin. Co ważne, kształtował się w tym czasie ustrój samorządowy (rady miast i gmin, sejmiki, wojewodowie).

Podział administracyjny u schyłku II RP

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/96/RzeczpospolitaPolska1939.png

3. Podział administracyjny w okresie PRL

Istotne i wielokrotne zmiany zachodziły w podziale administracyjnym w Polsce w okresie PRL (1944 – 1989). Faktycznie nie istniał w tym czasie żaden rodzaj samorządu terytorialnego (istniały jedynie jego fasadowe odpowiedniki pochodzące z całkowicie niedemokratycznych wyborów), a wszystkie urzędy i stanowiska pochodziły w istocie z partyjnego klucza, z całkowitą dominacją PZPR w aparacie władzy.

Zmiany w podziale administracyjnym Polski wiązały się z przesunięciem granic po II Wojnie Światowej. Od początku podział miał charakter trójstopniowy (województwo-powiat-gmina), okresowo dodawano do niego inne twory (rejony, gromady czy osiedla), nie były one jednak nigdy elementem trwałym. Trwały układ aparatu państwa ukształtował się dopiero około 1947 r. Początkowo utworzono 14 województw i dwa miasta – województwa (Warszawa i Łódź). W latach 50-tych na „Ziemiach Odzyskanych” wydzielono jeszcze 3 mniejsze województwa (koszalińskie, opolskie i zielonogórskie). Kolejna korekta dokonana w 1957 tworzyła 3 kolejne miasta-województwa (Kraków, Poznań i Wrocław). Tak ukształtowany podział okazał się względnie trwały, bo utrzymał się aż do 1975 r. W międzyczasie dokonano jeszcze podziału powiatów na miejskie (obecnie miasto na prawach powiatu) i ziemskie oraz ustabilizowano sytuacje gmin. Wydawało się, że zasadniczo odpowiada on istniejącym potrzebom państwa.

Zmiany w podziale administracyjnym Polski w okresie PRL i na początku III RP

Źródło: https://portalstatystyczny.pl/czy-czeka-nas-powrot-do-49-wojewodztw-jak-ksztaltowal-sie-podzial-administracyjny-polski/

W 1975 r. po umocnieniu się na stanowisku Edwarda Gierka, władza ludowa dokonała niezrozumiałej i zasadniczo szkodliwej reformy administracyjnej polegającej na likwidacji powiatów i przekształceniu trójstopniowego podziału administracyjnego w dwustopniowy (województwa i gminy). W ten sposób utworzono 49 niewielkich województw, podnosząc do rangi miast wojewódzkich niewielkie miejscowości takie jak np. Suwałki. Jedynym uzasadnieniem takiego ruchu była próba rozdrobnienia aparatu partyjnego PZPR i osłabienia pozycji baronów wojewódzkich partii, którzy mogliby zagrozić towarzyszowi Gierkowi. Wprowadzona zmiana przetrwała jednak niezwykle długo, bo aż do 1999 r.

4. Reforma administracyjna z 1999 r.

Wprowadzenie obecnego podziału administracyjnego Polski nastąpiło 1 stycznia 1999 r., na mocy ustawy z roku poprzedzającego. Zasadnicze przygotowania do wprowadzenia reformy zaczęły się jednak wcześniej. Pierwsze zmiany wprowadzono już w 1989 r., tworząc samorząd gminny (miast i wsi), pierwszy demokratyczny samorząd terytorialny po II Wojnie Światowej oraz zręby samorządu wojewódzkiego. Sam proces tworzenia województw był dość kłopotliwy. Istniało kilka koncepcji zakładających utworzenie 12, 15, 16 lub 17 województw. Ostatecznie na skutek sporów rząd (AWS – UW) – prezydent (Aleksander Kwaśniewski) jako rozwiązanie kompromisowe przyjęto 16 województw (w miejsce pierwotnej rządowej propozycji 12). Obecny podział najsilniej nawiązuje więc do tego z lat 1957-1975, gdzie poza korekta granic województw, zrezygnowano jedynie z utworzenia województwa „środkowopomorskiego” (koszalińskiego lub koszalińsko-słupskiego).

Obowiązujący trójstopniowy podział administracyjny Polski według stanu na koniec 2021 r.

Źródło: Opracowanie własne.

Sprawdź mapę konturową podziału Polski na województwa – kliknij aby otworzyć

5. Charakterystyka podziału administracyjnego Polski

W latach 1999 – 2021 dokonano kilku mniej istotnych korekt, dotyczących granic gmin, powiatów i województw oraz liczby powiatów, miast na prawach powiatu i gmin. Ostatecznie jednak obecny podział zakłada istnienie:

• 16 województw z 18 miastami wojewódzkimi (po 2 miasta w województwach: kujawsko-pomorskim oraz lubuskim).

Województwa w Polsce w 2020 r. na tle granic lądowych i morskich państwa

Źródło: https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultstronaopisowa/6365/1/1/podzial_administracyjny_polski_2020.png

Organem samorządowym na terenie województwa jest sejmik województwa (wybierany w wyborach), którego organem wykonawczym jest zarząd województwa na czele z marszałkiem województwa, których wybierają radni sejmiku. Dodatkowo w województwie istnieje urząd wojewody, który jest powoływany przez premiera i pełni rolę organu nadzorującego przestrzeganie prawa państwowego przez jednostki samorządu terytorialnego (JST). W 14 województwach siedziby sejmiku i wojewody są w tym samym miejscu (np. w Gdańsku – w jednym budynku), natomiast w kujawsko-pomorskim sejmik mieści się w Toruniu, a urząd wojewódzki w Bydgoszczy, podobnie w lubuskim, gdzie sejmik obraduje w Zielonej Górze, a wojewoda ma siedzibę w Gorzowie Wielkopolskim.

W Gdańsku Urząd Marszałkowski i Urząd Wojewódzki mieszczą się w tym samym budynku przy ul. Okopowej

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e5/Gda%C5%84sk%2C_Urz%C4%85d_Marsza%C5%82kowski_Wojew%C3%B3dztwa_Pomorskiego%2C_Pomorski_Urz%C4%85d_Wojew%C3%B3dzki_-_fotopolska.eu_%28227088%29.jpg

Ważniejsze informacje statystyczne dotyczące województw w Polsce

• 380 powiatów w tym 66 miast na prawach powiatu oraz 314 powiatów (tzw. „powiatów ziemskich”).

Organem samorządowym w powiecie „ziemskim” jest rada powiatu, która powołuje zarząd powiatu na czele ze starostą. Zgodnie z prawem, siedziba powiatu musi znajdować się w mieście, a cały powiat musi być tworzony przez minimum 5 gmin. Z kolei Miasto na prawach powiatu jest szczególnym typem gminy miejskiej, który ze względu na duże zaludnienie wykonuje jednocześnie zadania powiatu. Funkcjonuje na zasadzie analogicznej jak gmina miejska i nie ma zdublowanych urzędów dla administracji powiatowej. Z mocy prawa miastami na prawach powiatu zostały wszystkie dawne i obecne miasta wojewódzkie, dodatkowo status ten posiadają niektóre inne miasta – o dużej liczbie ludności, lub w takich miejscach, gdzie ze względów przestrzennych utworzenie powiatów „ziemskich” było niemożliwe (np. na Górnym Śląsku).

W powiatach „ziemskich” kluczowym organem jest Rada Powiatu która wybiera Starostę i Zarząd

Źródło: https://tetka.pl/wp-content/uploads/2021/06/Still0618_00004-600×300.jpg

• 2477 gmin, w tym 302 gminy miejskie, 662 gminy miejsko-wiejskie oraz 1513 gmin wiejskich (od 1 stycznia 2022 r.).

W gminach miejskich (w tym w miastach na prawach powiatu) funkcjonuje rada miasta oraz prezydent miasta (w większych miastach) lub burmistrz (w mniejszych miastach). W gminie miejsko-wiejskiej funkcjonuje rada miejska oraz burmistrz, a w gminie wiejskiej – rada gminy oraz wójt. Zarówno rada każdej z gmin jak i organ wykonawczy (prezydent, burmistrz, wójt), pochodzą bezpośrednio z wyborów.

W dużych ośrodkach największą władzę posiada prezydent miasta

Źródło: https://ukiel.info/wp-content/uploads/2020/05/rt_22.11.jpg

Oprócz różnic w nazwie rad i organów wykonawczych, gminy każdego typu różnią się od siebie geograficznie. Gmina miejska ogranicza się wyłącznie do granic administracyjnych miasta (dużego), tymczasem gmina miejsko-wiejska obejmuje tereny niewielkiego miasteczka z otaczającymi wsiami. Gmina wiejska jest w całości obszarem wiejskim i na jej obszarze nie ma żadnego miasta. W gminie wiejskiej i miejsko-wiejskiej mogą być tworzone jednostki pomocnicze – sołectwa. Jednocześnie w Polsce są obecnie 964 miasta (od 1 stycznia 2022 r.).

Szczegółowy podział administracyjny województwa pomorskiego

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Pomeranian_Voivodeship_administrative_map.svg/1920px-Pomeranian_Voivodeship_administrative_map.svg.png

6. Warszawa – szczególny przypadek podziału administracyjnego

Szczególnym przypadkiem podziału administracyjnego Polski jest Warszawa. Posiada ona osobny, odrębny od reszty Polski podział miasta na dzielnice, które w przeciwieństwie do innych miast na prawach powiatu, gdzie mają jedynie charakter pomocniczy (np. w Gdańsku), w Warszawie są samorządnymi ciałami, pochodzącymi z wyborów. W ten sposób Warszawa składa się de facto z małych miasteczek (dzielnic) rządzonych przez Burmistrzów i Rady Dzielnic, z jednoczesnym funkcjonowaniem Rady Miasta i Prezydenta. Kompetencje obu typów samorządów w Warszawie są podzielone.

Warszawa jest jedynym miastem na prawach powiatu, w którym wprowadzenie dzielnic jest obowiązkowe i mają one szczególne uprawnienia

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/Warszawa_podzial_administracyjny_2002.svg/500px-Warszawa_podzial_administracyjny_2002.svg.png

Obecnie istniejący podział administracyjny co kilka lat jest przedmiotem debaty publicznej. Postuluje się często bardzo przeciwstawne kierunki dalszych zmian, np:

• Zmniejszenie lub zwiększenie liczby województw w tym szczególnie ostatnio – wydzielenie z województwa mazowieckiego tzw. „województwa warszawskiego”.
• Zmniejszenie ilości lub likwidację powiatów, albo zmianę sposobu finansowania ich działalności.
• Utworzenie nowych miast na prawach powiatu lub połączenie istniejących miast na prawach powiatu z otaczającymi powiatami.
• Wprowadzenie jednostki podziału pośredniej między powiatem i województwem odpowiadającymi idei podregionu/subregionu (odpowiednik francuskich departamentów).
• Uporządkowanie kwestii jednostekpomocniczych – dzielnic, osiedli i sołectw.

Jeden z wariantów „województwa warszawskiego” proponowanego przez rząd PiS

Źródło: https://static.im-g.pl/im/6/26661/m26661626,PODZIAL-MAZOWSZA.png