Świat podlega ciągłym przemianom politycznym i następującym po sobie problemom integracji i dezintegracji. W XXI wieku na świecie pojawiły się 4 nowe państwa, powiększając ich łączną liczbę do 195, nie wszystkie są jednak w pełni uznawane. Dalsze komplikacje na mapie politycznej związane są z kolei z narastającymi tendencjami separatystycznymi i kolejnymi konfliktami terytorialnymi.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Problemy polityczne Świata

I Przemiany polityczne w XXI wieku

1. Globalna sytuacja polityczna

W drugiej dekadzie XXI wieku na Świecie funkcjonuje 194 uznawanych, niepodległych państw (+ Kosowo – patrz nizej). Warto przypomnieć, jakie kryteria musi spełniać podmiot aspirujący do uzyskania statusu państwa:

  • Posiada terytorium, nad którym sprawuje faktyczną kontrolę;
  • Posiada ludność, zamieszkującą kontrolowane przez ten podmiot terytorium;
  • Posiada rząd, sprawujący realną władzę nad ludnością i terytorium mu podległym;
  • Posiada uznanie międzynarodowe, tj. jego niepodległość nie jest kwestionowana przez inne liczące się podmioty.

Pierwszy trzy wymogi wynikają m.in. z konwencji z Montevideo z 1933, która choć poświęcona była państwowości krajów na kontynentach Amerykańskich, stała się z czasem międzynarodowym prawem zwyczajowym. Uznanie międzynarodowe jest jednak kryterium faktycznie niezbędnym, a powszechnie utożsamia się z nim przyjęcie podmiotu aspirującego do ONZ. Faktycznym, istotnym aspektem państwowości są także aspekty takie jak:

  • Formalne ogłoszenie niepodległości;
  • Wybór stolicy;
  • Określenie identyfikacji – języka urzędowego, flagi, godła, hymnu, barw narodowych itp;
  • Określenie ustroju społeczno-polityczno-gospodarczego, np. w formie ustanowienia konstytucji;
  • Nawiązanie relacji z innymi podmiotami prawa międzynarodowego, np. poprzez wstąpienie do ONZ.

Mapa polityczna Świata w 2022 r.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f7/World_Map_%28political%29.svg/440px-World_Map_%28political%29.svg.png

Jednym z państw uznawanych przez Polskę, ale nieuznawanym przez liczne inne kraje  jest Kosowo. Kraj ten nie jest członkiem ONZ, ale zalicza się do faktycznie niepodległych, a jego niezależność respektuje ponad 100 państw świata, w tym USA i większość państw UE (oprócz Rumuni, Grecji i Hiszpanii). Biorąc pod uwagę Kosowo, Polska uznaje, że na świecie jest 195 niepodległych państw. Kolejnym problemem jest kwestia Tajwanu (Republika Chińska). Choć niepodległości tego kraju nie uznaje nie tylko Polska, ale też przytłaczająca większość innych państw, to jest to kraj de facto niepodległy pod każdym względem, uczestniczy także w międzynarodowym obrocie gospodarczym, a USA faktycznie gwarantują jego niepodległość na wypadek agresji ze strony Chin (CHRL) i rozciągają nad wyspą militarny parasol bezpieczeństwa. Faktycznie na świecie jest więc 196 państw + kilka kolejnych nieuznawanych, spełniających kryteria państwa, nieposiadających jedynie uznania międzynarodowego (np. Naddniestrze, Cypr Północny, Górski Karabach, Somaliland, Palestyna i inne).

Oprócz problemu państw nieuznawanych, istnieje jeszcze kwestia ich granic, będących przedmiotem konfliktów, także zbrojnych (np. inwazja Rosji na Ukrainę w 2022 r.), terytoriów autonomicznych i zależnych kolonii niektórych państw. Faktyczna liczba podmiotów państwowych lub quazi-państwowych liczy więc znacznie ponad 200.

2. Nowe państwa na Świecie

Liczba państw świata stale wzrasta. Krótko po II Wojnie Światowej liczba uznawanych państw świata nie przekraczała 100, w ciągu ostatnich 80 lat liczba ta wzrosła więc dwukrotnie. Największe zmiany nastąpiły na skutek:

  • Dekolonizacji w Afryce, gdzie z 3 niepodległych państw liczba wzrosła w krótkim czasie do ponad 50.
  • Rozpadu ZSRR, w wyniku czego powstało kilkanaście nowych podmiotów w Europie Wschodniej i Azji Środkowej oraz na Kaukazie, ponadto część podmiotów od niego zależnych uległa potem dalszym przemianom (np. rozpad Czechosłowacji, zjednoczenie Niemiec, powstanie Naddniestrza itd.)
  • Rozpadu Jugosławii, w wyniku którego powstało 7 nowych podmiotów na Bałkanach.

Już w XXI wieku niepodległość ogłosiły formalnie 4 kraje: Timor Wschodni, Czarnogóra, Kosowo oraz Sudan Południowy.

Timor Wschodni

Wyspa Timor w Azji Południowo-Wschodniej, stanowiła teren kolonizacji Europejskiej od XVI wieku. Wschodnią część wyspy zajęli Portugalczycy, z kolei zachodnią – Holendrzy (obecnie część Indonezji). W 1975 r. na skutek wewnętrznej rewolucji demokratycznej w Portugalii, europejczycy opuścili wyspę i pozostałe kolonie. Terytorium Timoru Wschodniego zostało w następnym roku tymczasowo zajęta przez Indonezję, po krótkiej wojnie zapoczątkowanej pierwszą, nieudaną próbą ogłoszenia niepodległości. Po ponad 20-letniej okupacji, w 1999 r. przeprowadzono w Timorze referendum niepodległościowe, na mocy którego, w 2002 r. kraj uzyskał faktyczną niezależność. W tym samym roku państwo wstąpiło do ONZ. Stał się tym samym pierwszym nowym państwem w XXI wieku.

Położenie i flaga Timoru Wschodniego

Źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/East_Timor

Timor nie był państwem zamożnym już w momencie wycofania Portugalczyków, którzy eksploatowali surowce, nie dokonując jednak inwestycji, które przyczyniałyby się do poprawy warunków życia na wyspie. Po uzyskaniu niepodległości, dzięki wsparciu stabilizacyjnemu sił ONZ i przychylności wielu krajów (wzorując się m.in. na portugalskim prawodawstwie), Timor Wschodni wkroczył na ścieżkę dynamicznego rozwoju. PKB per capita wzrosło w latach 2002-2020 ponad trzykrotnie, a nominalny ponad 5-krotnie, nadal jednak wartość ta jest niezwykle niska. Wartość PKB per capita PPP w 2020 r. nie przekraczała 4 tys. dolarów (dla porównania Polska – ponad 40 tys. dolarów), HDI na poziomie 0.607 klasyfikuje państwo na 140 miejscu w rankingu w 2021 r. (dla porównania Polska: 0.876 i 34 miejsce). Oprócz tego kraj zmaga się z względnie wysokim bezrobociem i bardzo poważnym ubóstwem społeczeństwa. Szacunkowo nawet 1/3 populacji kraju dotknięta jest problemem niedożywienia, a nawet głodu. Ponad 90% ludności żyje za mniej niż 5,5 dolara dziennie, a 1/4 nawet za mniej niż 2 dolary (w 2014 r.). Gospodarka kraju opiera się prawie wyłącznie na eksporcie zasobów naturalnych – ropy naftowej i gazu ziemnego (łącznie prawie 75% krajowego eksportu) oraz uprawach kawy. Timor Wschodni jednostronnie przyjął dolara jako swoją walutę.

Timor Wschodni jest między innymi krajem rolniczym opartym o uprawy kawy

Źródło: https://macaomagazine.net/wp-content/uploads/2019/03/BY-REAL-FEATURES.jpg

Czarnogóra

Czarnogóra była jednym z ostatnich (poza Kosowem) regionów byłej Jugosławii, który nie uzyskał niepodległości przed nastaniem XXI wieku. Choć kraj miał już epizod niepodległościowy w XIX wieku, to faktycznie funkcjonował później dwukrotnie (przed i po II Wojnie Światowej) jako część Jugosławii. Pierwsze referendum niepodległościowe odbyło się już w 1992 r., ale zakończyło się one przytłaczającym zwycięstwem zwolenników zachowania związku z Serbią (początkowo jako Federacyjna Republika Jugosławii, a później jako Serbia i Czarnogóra). Po kolejnym referendum niepodległościowym w 2006 r., nieznaczną większością głosów zdecydowano o ogłoszeniu niepodległości od Serbii. Decyzja to zyskała uznanie międzynarodowe i już po miesiącu kraj został członkiem ONZ. W 2017 państwo dołączyło także do NATO i jest na drodze do członkostwa w Unii Europejskiej (posiada status kandydata).

Czarnogóra na mapie Europy i jej flaga

Źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Montenegro

W porównaniu z innymi „nowymi” państwami, Czarnogóra posiada względnie wysoki poziom życia. Według danych z lat 2021-2022 PKB per capita PPP kraju jest na poziomie 26 tys. dolarów, co odpowiada wynikowi Argentyny i jest wyższe niż ten sam wskaźnik w Serbii i innych krajów regionu – Macedonii Półnoncej, Bośni i Hercegowiny czy Albanii i tylko nieznacznie niższe od Bułgarii. HDI z wynikiem 0.832 jest tylko nieco niższe od Polskiego, a wyższe np. od Rumuni. Kraj od dawna jest ukierunkowany na integrację prozachodnią – przyłączył się do NATO, dąży do członkostwa w UE, a od 2002 r. jednostronnie przyjął walutę Euro. W kraju kwitnie turystyka, która jest jedną z wiodących branż usługowych. Do jej rozwoju przyczyniają się bardzo korzystne walory przyrodnicze, ale też duża promocja międzynarodowa i inwestycje w rozwój infrastruktury. Kraj jest ponadto oparty na eksporcie aluminium. W Czarnogórze legalny jest hazard i funkcjonują tam kasyna, a kraj bywa nazywany „drugim Las Vegas”. Problemem rozwojowym jest wysokie bezrobocie.

Czarnogóra to kraj turystyczny, w którym funkcjonują legalne kasyna

Źródło: https://mymontenegro.org/assets/images/montenegro/casino-1.jpg

Kosowo

Choć faktycznie terytorium Kosowa jest niezależne od Serbii już od końca lat 90-tych, to formalne ogłoszenie niepodległości tego państwa nastąpiło w 2008 r. Faktyczną inspiracją do działań niepodległościowych w Kosowie był spór etniczno-religijny albańskich muzułmanów stanowiących większość mieszkańców z prawosławnymi Serbami – mniejszość w Kosowie, ale wiodącą siłę w Jugosławii w której Kosowo miało jedynie ograniczoną autonomię. Ogłoszenie niepodległości kraju poprzedzone było wojną partyzancką, na skutek której – w kontekście zakończonej niewiele wcześniej wojny w Bośni – doszło do interwencji państw NATO i wprowadzenia na teren Kosowa wojsk międzynarodowych tego sojuszu. Korzystając z okazji, parlament Kosowa po kilku latach zdecydował się na proklamowanie niepodległości, której nie uznaje Serbia i jej sojusznicy skupieni wokół Rosji, a także inne państwa europejskie mające problemy z separatystycznymi regionami (np. Grecja, Hiszpania czy Rumunia). Liczba państw uznających Kosowo jednak wzrasta i przekroczyła już 100 podmiotów. Polska uznała niepodległość Kosowa jako jedno z pierwszych państw świata. Kosowo nie zostało jak dotąd przyjęte do ONZ.

Kosowo na mapie Europy i jego flaga

Źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Kosovo

Podstawowym problemem rozwojowym Kosowa jest brak pełnego uznania międzynarodowego. Faktycznie uniemożliwia to dołączenie do wielu organizacji np. NATO czy Unii Europejskiej. Utrudnia to także handel międzynarodowy czy pozyskiwanie inwestorów, a nawet potencjalny rozwój turystyki. PKB per capita PPP to tylko 14 tys. dolarów, co wskazuje że Kosowo jest jednym z najbiedniejszych państw Europy. Dla kraju nie wyliczono rankingu HDI. Potencjał dla kraju tkwi w zasobach naturalnych obejmujących m.in. cynk, a także w rozwoju turystyki (ciekawe walory przyrodnicze). Pytanie o przyszłość Kosowa jest jednak związane z jego ewentualnym połączeniem z Albanią, kraj etnicznie w ponad 95% zamieszkują albańscy muzułmanie. Kosowo podobnie jak Czarnogóra jednostronnie przyjęło walutę Euro.

Status uznania międzynarodowego Kosowa według stanu na połowę 2022 r.

Źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/International_recognition_of_Kosovo

Sudan Południowy

Najmłodszym państwem świata jest Sudan Południowy. W przeszłości cały Sudan był kolonią brytyjską. W 1956 r. Sudan uzyskał niepodległość od Wielkiej Brytanii i rozpoczęły się działania na rzecz uniezależnienia południowej części kraju. Przyczyną dążeń niepodległościowych Sudanu były różnice religijne i etniczne. Czarnoskórzy chrześcijanie zamieszkujący Sudan Południowy (zarówno Katolicy jak i protestanci, głównie Anglikanie) nie chcieli tworzyć jednego państwa z arabskimi muzułmanami z północy. W konsekwencji w Sudanie doszło do dwóch wojen domowych (1955 – 1972 oraz 1983-2005) na mocy których doszło do tymczasowych porozumień, okupionych śmiercią 2,5 mln Sudańczyków. Ostatecznie po przeprowadzeniu referendum, w 2011 r. Sudan Południowy ogłosił niepodległość, a po niecałym pół roku został przyjęty do ONZ.

Położenie i flaga Sudanu Południowego wraz z zaznaczonymi terytoriami spornymi

Źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/South_Sudan

Ogłoszenie przez Sudan Południowy niepodległości (przy niemal 100% poparciu społeczeństwa) nie zakończyło istniejących problemów, a wręcz spowodowało nowe. Kraj szybko pogrążył się w wojnie domowej o władzę między głównymi plemionami, dodatkowo tocząc konflikty o przebieg granic z sąsiadami (głownie Sudanem). Tocząca się wojna domowa doprowadziła do całkowitego załamania gospodarki opartej w dużej mierze o chów bydła. Dodatkowe problemy wywołują regularnie nawiedzające teren Sahelu i jego pogranicza klęski żywiołowe (susze i powodzie, plagi szkodników). Wszystkie te połączone problemy wywołały wielki kryzys głodu i niedożywienia oraz masową migrację szacowaną na ponad 2 mln osób. Kraj posiada potencjał rozwojowy leżący w licznych zasobach surowców, których wydobycie jest jednak niemożliwe z uwagi na niekończące się wojny. PKB per capita PPP kraju jest drugim najniższym na świecie i wynosi mniej niż 1000 dolarów. W 2021 r. kraj zajął też ostatnie miejsce w rankingu HDI z wynikiem 0.385. Parametry te w ostatnich latach spadały.

Gospodarka Sudanu Południowego to głównie pasterstwo bydła

Źródło: https://odihpn.org/wp-content/uploads/2013/05/ce450ca95f4f318ef642a3b7ee22f70a.jpg

3. Problemy nowych państw 

Nowe kraje zmagają się z wieloma problemami. Wiele z nich wynika ze specyfiki sytuacji lokalnej, inne są wspólne dla wszystkich z nich.

Problemy polityczne

  • Dążenie do uznania międzynarodowego niepodległości (nie zawsze łatwe do uzyskania), konieczność dołączenia do organizacji międzynarodowych;
  • Nierzadko konieczność walki o przebieg granic z sąsiadami;
  • Konieczność budowania „od zera” relacji międzynarodowych z sąsiadami i innymi państwami, w tym ułożenia relacji z państwem od którego ogłosiło się niepodległość i związana z tym konieczność utworzenia korpusu dyplomatycznego;
  • Trudności w tworzeniu ustroju politycznego i związanej z tym budowy kultury politycznej, utworzenia klasy politycznej i aparatu państwowego;
  • Zagrożenie konfliktami wewnętrznymi i zewnętrznymi na skutek toczonych sporów o kształt i charakter państwa;
  • Niestabilność systemu politycznego z uwagi na brak tradycji i ukształtowanej sceny politycznej.

Parlament w Kosowie staje się czasem miejscem politycznych ekscesów

Źródło: https://i.iplsc.com/kosowo-opozycja-blokuje-obrady-parlamentu-rozpylono-gaz-lzaw/00051SCUYIOVEERO-C122-F4.jpg

Problemy społeczne

  • Trudności integracji społeczeństwa i jego ujednolicenia wokół ustalonych idei nowego państwa, takich jak stolica, symbolika itp.;
  • Trudy w budowaniu tożsamości narodowej w państwach o braku tradycji historycznej;
  • Często niezdolność państwa do rozwiązania problemów społeczno-gospodarczych dotykających wybranych lub wszystkich członków społeczeństwa kraju;
  • Konflikty wewnętrzne na tle niespójności etnicznej, religijnej, językowej lub regionalnej;
  • Często masowe ubóstwo na skutek eksploatacji zasobów przez inne kraje w przeszłości, czasami skrajne – skutkujące głodem lub niedożywieniem;
  • Często problem eksplozji demograficznej, do której stłumienia brakuje zasobów, wiedzy lub woli wynikającej z kontekstu kulturalnego lub religijnego.

Budowanie tożsamości narodowej w społeczeństwach plemiennych to duże wyzwanie

Problemy gospodarcze

  • Brak własnej waluty i brak zdolności do jej utworzenia, skutkujący często przyjmowaniem walut zewnętrznych (np. Euro lub Dolara);
  • Zazwyczaj zrujnowana dążeniem do niepodległości gospodarka, owocująca ubóstwem i masowym bezrobociem;
  • Trudności w rozwoju spowodowane brakiem kontaktów międzynarodowych, które trzeba dopiero zbudować (np. w celu pozyskania inwestorów);
  • Często – niedorozwój infrastruktury, zwłaszcza, jeżeli terytorium kraju miało charakter kolonialny lub peryferyjny dla dawnego właściciela;
  • Często uzależnienie gospodarki od eksportu wybranych zasobów naturalnych lub upraw rolnych i brak możliwości finansowych do jej modernizacji;

W Timorze Wschodnim powszechnie obserwowalna jest głęboka bieda i wysoki przyrost naturalny

Źródło: https://borgenproject.org/wp-content/uploads/Living-Conditions-in-Timor-Leste.jpg


4. Inne zmiany na mapie politycznej świata

Oprócz powstania na świecie 4 nowych, uznawanych (lub w większości uznawanych) państw, w XXI wieku doszło do szeregu innych istotnych zmian politycznych, takich jak:

  • Rozkład terytorialny niektórych krajów, np. Somalii, a za sprawą działalności Rosji – dezintegracja Gruzji (powstanie Abchazji i Osetii Południowej) oraz Ukrainy (Doniecka i Ługańska Republika Ludowa)
  • Zmiany granic państwowych np. aneksja Krymu przez Rosję (nieuznawana przez Polskę) czy inwazja Rosji na ten kraj w 2022 r.;
  • Zmiany kształtu niektórych organizacji międzynarodowych np. znaczące powiększenie Unii Europejskiej, która niemal podwoiła liczbę członków w XXI wieku, jednocześnie tracąc jednego członka (Wielka Brytania) i pojawienie się nowych organizacji np. Trójmorza;
  • Pojawieniu się licznych tendencji niedpodległościowo-separatystycznych, głównie w Europie.

Wybrane ruchy separatystyczne w Europie w XXI wieku

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Active_separatist_movements_in_Europe.svg/692px-Active_separatist_movements_in_Europe.svg.png?20220301143907