Góry to deformacje powierzchni Ziemi, które powstały jako skutek fałdowania, uskoków tektonicznych lub w wyniku kształtowania się wulkanów. Towarzyszą im inne deformacje.
Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)
Wnętrze Ziemi
IV Ruchy górotwórcze
1. Orogenezy
Powstawanie gór zachodzi w procesie orogenezy. Jest to skutek czynników endogenicznych, czyli związanych z działalnością wnętrza Ziemi. Miejscami największej koncentracji gór o najwyższych wysokościach, są obszary graniczne płyt litosfery, zwłaszcza te, których granice są zbieżne.
Mapa budowy geologicznej powierzchni Ziemi
Źródło: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/R1OHgf2L0Ldc5/5/2IBjYu11CqDiBZGqUJt0NytcIbyg4Q5X.png
W powierzchniowej warstwie powierzchni Ziemi wyróżniamy tarcze i platformy. Tarcze to warstwa skał krystalicznych niepokryta młodszymi osadami, którymi z kolei pokryta są platformy.
W procesie kształtowania gór zwanym orogenezą gór miały miejsce 3 główne orogenezy:
- Orogeneza Kaledońska – najstarsza, objęła okres wczesnego Paleozoiku (od Kambru do Dewonu). Powstały wówczas góry nazywane również kaledonidy:
– góry Kaledońskie
– góry Skandynawskie
– Grampiany
– Tienszan (po raz pierwszy)
– Sajany
– Ałtaj
– Góry Jabłonowe
– Góry Świętokrzyskie
– Góry Flinders
– Zachodnia część Sudetów
– Ardeny (po raz pierwszy)
– Część Appalachów
- Orogeneza Hercyńska (zwana również waryscyjską) – środkowa, objęła okres późnego Paleozoiku (od Syluru do Permu). Powstały wówczas góry nazywane również hercynidy:
– Wogezy
– Rudawy
– Schwarzwald
– Harz
– Masyw Centralny
– Pozostała część Sudetów
– Góry Kantabryjskie
– Góry Iberyjskie
– Rodopy
– Ural
– Tienszan (ponownie)
– Pozostała część Appalachów
– Góry Czerskiego
– Góry Smocze
– Góry Przylądkowe
– Wielkie Góry Wododziałowe
– Góry Macdonnella
– Ardeny (ponownie)
- Orogeneza Alpejska – najmłodsza, rozpoczęła się w Triasie (pierwszy okres Mezozoiku) i trwa do dziś. Powstały wówczas góry nazywane również alpidy:
– Pireneje
– Góry Betyckie
– Apeniny
– Alpy
– Karpaty
– Bałkan
– Góry Dynarskie
– Hellenidy (m.in. Pindos)
– Góry Krymskie
– Kaukaz
– Góry Pontyjskie
– Elburs
– Kopet-dag
– Taurus
– Zagros
– Mekran
– Kunlun
– Hindukusz
– Karakorum
– Pamir
– Himalaje
– Góry Arakańskie
– Góry Środkowe
– Góry Koriackie
– Góry Południowochińskie
– Atlas
– Andy
– Kordyliery
– część Gór Skalistych
2. Rodzaje gór
Istnieją trzy główne typy gór: fałdowe, zrębowe oraz wulkaniczne.
Typy gór
Źródło: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/Rk5LnAaK5MXov/5/lOyNwo9Pyvq904CKnKGm7c3pjbFKRPa8.png
- Góry fałdowe powstają w wyniku kolizji płyt tektonicznych: w procesie subdukcji, gdy płyta oceaniczna podsuwają się pod kontynentalną, lub w wyniku czołowego zderzenia dwóch płyt kontynentalnych. W trakcie zderzenia część materiału jest wypiętrzana i nabiera typowego falistego (fałdowego) kształtu.
Dwa warianty powstawania gór fałdowych
Źródło: https://procesylitosfery.wordpress.com/procesy-endogeniczne/ruchy-gorotworcze/
W warunkach kolizji dwóch płyt kontynentalnych powstały min. góry na granicy płyty indyjskiej i euroazjatyckiej np. Himalaje czy Karakorum. Z kolei w wyniku subdukcji płyt oceanicznej pod kontynentalną powstały np. Andy czy Kordyliery. Subdukcji towarzyszą zjawiska wulkaniczne, których nie obserwuje się przy kolizji płyt kontynentalnych. W obu przypadkach góry fałdowane są z osadów morskich. Górami fałdowymi są przede wszystkim góry z orogenezy alpejskiej np. Karpaty, Alpy, Andy, Himalaje, Atlas oraz Kordyliery.
- Góry zrębowe – powstają jako efekt wyniesienia w górę części terenu w skutek naprężeń w skorupie ziemskiej wywołanych ruchem płyt tektonicznych. Masy skalne pękają i są przemieszczane wzdłuż uskoków tektonicznych w górę i w dół – gdy część terenu zapada się (zapadlisko tektoniczne, rów tektoniczny), inna jest wynoszona i tworzy góry (zrąb).
Schemat powstawania gór zrębowych
Źródło: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RQAecNDjf49yu/5/1vuhElWkpgLWutUYdV7ZgnndXDToWOlM.png
Wśród gór zrębowych można wymienić przede wszystkim te z orogenezy hercyńskiej min. polskie Sudety i Góry Stołowe, a także Wogezy, Schwarzwald, Góry Smocze, Harz i Tienszan.
- Góry wulkaniczne – powstają w wyniku wypiętrzania stożka wulkanicznego, który jest ów górą. Mogą występować zarówno na lądzie, jak i na morzach i oceanach (gdzie mogą występować jako podwodne wulkany lub tworzyć wyspy wulkaniczne). Występują zarówno w strefach subdukcji jak i w strefie spreadingu oraz w miejscach występowania tzw. plam gorąca (hot spots).
Schemat powstawania gór wulkanicznych
Źródło: https://zywaplaneta.pl/gdzie-powstaja-wulkany/
Górami wulkanicznymi są wszystkie wulkany na świecie (powierzchniowe, o odpowiednio wysokim stożku). Do znanych należą np. Mauna Kea czy Stromboli.
3. Deformacje tektoniczne
W wyniku procesów wewnętrznych, w skorupie ziemskiej dochodzi do naprężeń, w wyniku których oprócz gór, mogą powstać także różnego rodzaju deformacje tektoniczne. W zależności od skutku – jeżeli warstwy skał nie są przerwane nazywamy je deformacjami ciągłymi, natomiast jeżeli dojdzie do przerwania ich ciągłości – deformacjami nieciągłymi. Typami deformacji są:
- Fałdy – różnego rodzaju wygięcia warstw skalnych, będące deformacjami ciągłymi, które tworzą nowe, złożone struktury.
Przykład fałdu widocznego w skałach
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b2/Agiospavlos_DM_2004_IMG003_Felsenformation_nahe.JPG/1280px-Agiospavlos_DM_2004_IMG003_Felsenformation_nahe.JPG
Kluczowymi elementami budowy fałdu są:
– oś – linia biegnąca przez środek fałdu, łączy skrzydła
– powierzchnia osiowa – łączy osie w kolejnych warstwach skalnych
– skrzydło – zespół warstw skalnych nachylonych w tym samym kierunku
– jądro – wewnętrzna część fałdu
W zależności od kierunku nachylenia, fałdy dzielimy na:
– stojące (trzymają pion)
– pochylone (o skrzydłach nachylonych w przeciwnych kierunkach)
– obalone (o skrzydłach pochylonych w jednym kierunku)
– leżące (mają charakter poziomy)
Budowa i rodzaje fałdów
Źródło: https://www.britannica.com/science/axial-plane
Fałdy według kierunku ułożenia skał dzielimy na:
– antykliny (siodła) – fałdy wypukłe – w jadrze fałdu są najstarsze skały, a najmłodsze na skrzydłach
– synkliny (łęki) – fałdy wklęsłe – w jądrze fałdu są najmłodsze skały, a najstarsze na skrzydłach
– monoklina – duży obszar pochylony pod jednakowym, niewielkim kątem (obejmuje znacznie większe formacje niż synklina i antyklina)
Fałdy według kierunku ułożenia skał
Źródło: http://www.eschooltoday.com/landforms/landforms-from-crustal-deformation.html
- Uskoki – struktury, będące deformacjami nieciągłymi, powstałe w wyniku rozerwania warstw skalnych i ich przesunięcia wzdłuż powstałej powierzchni.
Przykład uskoku widocznego w skałach
Źródło: https://i.pinimg.com/originals/d3/ba/41/d3ba41622db2e775e9f4bfefaba643ae.jpg
Kluczowymi elementami budowy uskoku są:
– skrzydło wiszące – część warstw skalnych wypiętrzona
– skrzydło zrzucone – część warstw skalnych obniżona
– powierzchnia uskokowa – linia, wzdłuż której dochodzi do przesunięcia warstw skalnych
Budowa uskoków tektonicznych
Źródło: http://gossipsloth.com/article/horst-geology
Uskoki możemy podzielić na:
– normalne – powstają na skutek rozciągania skorupy ziemskiej
– odwrócone – powstają na skutek ściskania skorupy ziemskiej
– przesuwcze – powstają, na skutek przesunięć skorupy ziemskiej
Rodzaje uskoków
Źródło: http://www.eschooltoday.com/landforms/landforms-from-crustal-deformation.html
Istotnymi pojęciami, które wiążą się z powstawaniem gór są także:
- Płaszczowina – regionalne nasunięcia pochylonych warstw terenu, najczęściej zbudowanych ze skał osadowych, które mogą budować obszary górskie.
Płaszczowina
Źródło: http://www.kaskgg.agh.edu.pl/wp-content/uploads/Wykład-4_Płaszczowiny-i-nasunięcia-na-mapach-i-przekrojach.pdf
- Geosynklina – zagłębienie terenu (najczęściej wąskie i głębokie), w którym dochodzi do sedymentacji osadów, a następnie ich deformacji i czasem wypiętrzenia w postaci gór.
Geosynklina i jej deformacja z wypiętrzeniem
Brak komentarzy