Wnętrze Ziemi – to piąty dział w 4-letnim liceum ogólnokształcącym. Zawiera informacje o budowie i dynamice wnętrza Ziemi oraz historii geologicznej naszej planety.
Spis tematów (kliknij na temat, aby przejść do strony)
Wnętrze Ziemi
I Budowa Wnętrza Ziemi
- Procesy endogeniczne
- Metody badania wnętrza Ziemi
- Schemat budowy wnętrza Ziemi
- Schemat budowy skorupy Ziemskiej
- Właściwości wnętrza Ziemi
II Minerały i skały
- Cechy minerałów
- Minerały skałotwórcze
- Podział skał – skały magmowe, osadowe i metamorficzne
- Wykorzystanie gospodarcze surowców mineralnych
III Tektonika płyt litosfery
- Teoria tektoniki płyt litosfery, dryf kontynentów
- Ryft, spreading i subdukcja
- Rodzaje granic płyt tektonicznych
- Skutki ruchu płyt tektonicznych
IV Ruchy górotwórcze
- Orogeneza kaledońska, hercyńska, alpejska
- Powstawanie gór fałdowych, zrębowych i wulkanicznych
- Rodzaje deformacji tektonicznych
- Fałdy i uskoki tektoniczne
V Plutonizm i wulkanizm
- Plutonizm i rodzaje intruzji magmowych
- Budowa wulkanu
- Typy wulkanów
- Produkty erupcji wulkanicznej
- Skutki działalności wulkanicznej
VI Ruch litosfery
- Powstawanie trzęsień ziemi
- Występowanie trzęsień ziemi
- Skutki trzęsień ziemi
- Ruchy epejrogeniczne i talasogeniczne
- Ruchy izostatyczne
VII Ukształtowanie lądów i dna oceanicznego
- Poziome ukształtowanie powierzchni Ziemi
- Powierzchnia lądów i oceanów
- Pionowe ukształtowanie powierzchni Ziemi
- Wielkie formy ukształtowania lądów
- Wielkie formy ukształtowania dna oceanicznego
VIII Metody badań historii Ziemi
- Przedmiot badań geologii historycznej
- Metody datowania względnego
- Metody datowania bezwzględnego
- Mechanizm powstawania skamieniałości
IX Historia geologiczna Ziemi
- Tabela stratygraficzna
- Wędrówka kontynentów
- Superkontynenty w historii
- Wielkie wymierania
- Rozwój życia biologicznego
- Ważne wydarzenia historyczne
X Przekrój geologiczny
- Legenda znaków używanych w przekrojach geologicznych
- Zasady analizy przekroju geologicznego
- Przykładowe zadania z rozwiązaniami
Słownik
Aparat pojęciowy w tym dziale (kliknij aby rozwinąć definicję):
Zasada zgodnie z którą procesy rzeźbotwórcze zachodzące na powierzchni ziemi i pod ziemią w przeszłości, są analogiczne do tych samych procesów zachodzących współcześnie. Obserwując więc współczesne procesy, można wnioskować na temat zdarzeń historycznych.
Jasny minerał z gromady krzemianów, zaliczany do grupy skaleni. Pospolity, o dużym znaczeniu skałotwórczym.
Nazwa określająca góry, który powstały w czasie orogenezy alpejskiej.
Jedna z kluczowych skamieniałości przewodnich – marker geologiczny ery mezozoicznej. Biologicznie jest wymarłym głowonogiem. Występuje w skałach pochodzenia morskiego z okresu od dewonu do końca kredy.
Skała osadowa pochodzenia organicznego (ze szczątków roślinnych) czarnego koloru. Typ węgla, zawiera go 92-95% w swoim składzie. Podstawowe zastosowanie to wykorzystanie jako materiał opałowy lub energetyczny.
Fałd tektoniczny o wypukłym kształcie. W jadrze fałdu są najstarsze skały, a najmłodsze na skrzydłach.
Bezbarwny lub o zróżnicowanej kolorystyce minerał z gromady fosforanów, pospolity, o dużym znaczeniu skałotwórczym. Charakteryzuje się średnią twardością w skali Mhosa wynoszącą 5. Znajduje zastosowanie przy produkcji nawozów rolniczych i w jubilerstwie.
Drugi najstarszy eon w historii Ziemi, a pierwszy oficjalnie uznawany. Poprzedza Proterozoik, a występuje po Hadeiku. Obejmuje czas od 4 mld do 2,5 mld lat BP (trwał około 1,5 mld lat). Wspólnie z Proterozoikiem i Hadeikiem zaliczany do Prekambru. Ważniejsze wydarzenia:
- Powstanie litosfery
- Nieustanne ruchy górotwórcze i wulkanizm
- Wraz ze spadkiem temperatury <100°C powstają pierwsze oceany
- Pojawienie się życia na Ziemi – bakterii, a później sinic
- Pojawia się tlen i powstają pierwsze zasoby żelaza
Druga wierzchnia warstwa płaszcza ziemskiego, zalegająca pod warstwą perydotytową, a nad właściwą częścią górnego płaszcza, na głębokości około 100-350 km. Jest jedną z kluczowych warstw. Ze względu na swój lepki i plastyczny charakter, umożliwia ruch płyt tektonicznych, które “ślizgają” się po jej powierzchni. Na granicy astenosfery około 350 km pod ziemią – w strefie nieciągłości Golicyna temperatura wzrasta do około 700°C, a ciśnienie jest ponad milion-krotnie wyższe, niż na powierzchni Ziemi.
Jedna z cech fizycznych minerałów. Informuje, czy minerał posiada kolor lub też czy jest bezbarwny.
Jedna z form terenu dna oceanicznego. Właściwa część dna oceanicznego, obejmuje przedział głębokości od 3000 do 6000 m.p.p.m., zawiera w sobie także równiny abisalne, podwodne góry wulkaniczne, grzbiety śródoceaniczne i doliny ryftowe. Z basenów oceanicznych mogą także wyrastać wyspy wulkaniczne.
Intruzja magmowa typu niezgodnego o dużej miąższości, jej górna część odkształca skały leżące nad nią, z kolei dolna zalega na głębokościach trudnych do zbadania. Jest skutkiem połączenia wielu innych intruzji.
Skała magmowa wylewna (wulkaniczna), skrytokrystaliczna, o jednolitej ciemnej budowie. Wykorzystywany przede wszystkim w budownictwie drogowym.
Ciemny (niekiedy czarny) minerał z gromady krzemianów zaliczany do mik (łyszczyków), najbardziej pospolity minerał w tej grupie. Ma duże znaczenie skałotwórcze.
Jeden z produktów skalnych erupcji wulkanicznej. Duże bloki skalne, lawa zastygła w powietrzu. Ich wielkość może przekraczać metr sześcienny.
Ostatni okres Kenozoiku, nastąpił po Neogenie i nadal trwa. Rozpoczął się około 2,6 mln lat BP. Dzieli się on na dwie epoki: Plejstocen (epoka silnych glacjałów i interglacjałów) oraz Holocen (epoka bez zlodowaceń, a z silnym rozwojem gatunku Homo Sapiens).
Intruzja magmowa typu niezgodnego w formie pionowej lub zbliżonej do pionowej żyły, przecinającej skały przez które przebiega.
Zmiana ułożenia skał względem pierwotnego położenia w wyniku procesu fałdowania lub uskoku tektonicznego. Deformacje dzielą się na ciągłe – gdy struktura skał nie jest przerwana oraz nieciągłe – gdy dochodzi do przerwania tej struktury.
Jedna z wielkich form ukształtowania powierzchni lądów, występująca na terenie nizin. Obejmuje obszary o wysokości nad poziomem morza są niższej od 0 metrów, a więc leżące de facto poniżej poziomu morza. Gdyby znajdowały się na wybrzeżu, zostałyby zalane przez wodę morską, ale dzięki położeniu w głębi lądu – są po prostu zagłębieniem terenu.
Czwarty okres Paleozoiku, po Sylurze a przed Karbonem. Trwał w okresie 419 mln lat – 359 mln lat BP, łącznie przez 60 mln lat. Ważniejsze wydarzenia:
- Orogeneza Kaledońska dobiega końca
- Rozpoczyna się orogeneza Hercyńska (Waryscyjska)
- Dalsze formowanie Laurazji
- Pojawiają się pierwsze zwierzęta lądowe
- Regresja, a później transgresja morza
- Wielkie Wymieranie Dewońskie – śmierć 40% organizmów morskich (prawdopodobnie na skutek ochłodzenia wód oceanów)
Najczęściej bezbarwny rzadziej o zróżnicowanej kolorystyce, bardzo rzadki minerał zbudowany z węgla (pierwiastek rodzimy). Charakteryzuje się najwyższą twardością w skali Mhosa wynoszącą 10. Oprócz zastosowania w jubilerstwie, okazuje się przydatny w produkcji sprzętu specjalistycznego, aparatury naukowej i medycznej oraz włókien sztucznych.
Skała magmowa głębinowa (plutoniczna), jawnokrystaliczna, o charakterystycznej ziarnistej budowie. Wykorzystywany przede wszystkim w budownictwie (zwłaszcza drogowym) oraz dekoratorstwie.
Skała osadowa pochodzenia organicznego (ze szczątków zwierzęcych). Może mieć różne barwy (tak białe, jak i prawie czarne). Ma szerokie zastosowanie, przede wszystkim w budownictwie, ale też w przemyśle metalurgicznym, ceramicznym, a także jako materiał dekoratorski oraz do produkcji nawozów w rolnictwie.
Zjawisko ruchu kontynentów powodujące zmianę ich położenia względem siebie, oparte na teorii tektoniki płyt litosfery.
Szczególny rodzaj gazowej aktywności wulkanów, gorące, gazowe wyziewy wulkaniczne, które występują także poza okresem erupcji oraz mogą dotyczyć wulkanów drzemiących. Zaliczamy do nich fumarole, solfatary i mofety.
Zdarzenie mające miejsce w okresie Kambru w Erze Paleozoicznej, nagłe pojawienie się olbrzymiej ilości życia (zwłaszcza bezkręgowców), które dały początek wielu współczesnym gatunkom. Pojawiają się min. trylobity – skamieniałość przewodnia Paleozoiku. Życie wychodzi z morza na ląd na duża skalę.
Podstawowa i najdłuższa jednostka geochronologiczna, trwająca co najmniej 500 mln lat. Dzieli się na Ery. Aktualnie wyróżnia się Eony:
- Hadeik – najstarszy – jednostka nieoficjalna
- Archaik
- Proterozoik
- Fanerozoik – trwa aktualnie
Miejsce położone pionowo nad hipocentrum na powierzchni ziemi, gdzie siła wstrząsów jest najsilniejsza, a fale sejsmiczne docierają do tego miejsca najszybciej.
Jednostka niższego rzędu w geochronologii – składowa Okresów, dzieląca się z kolei na Wieki. Trwa od kilkudziesięciu tysięcy do kilkunastu milionów lat.
Jedna z jednostek w geochronologii – będąca częścią Eonów, a dzieląca się na Okresy. Trwa kilkadziesiąt-kilkaset milionów lat. W obecnie trwającym Eonie (Fanerozoiku) wyróżnia się Ery:
- Paleozoik
- Mezozoik
- Kenozoik
Proces wydobywania się z wulkanu lawy i substancji gazowych oraz odłamków skalnych.
Sprężysta fala (drgania skorupy ziemskiej) rozchodząca się w Ziemi na skutek trzęsienia ziemi.
Różnego rodzaju wygięcia warstw skalnych, będące deformacjami ciągłymi, które tworzą nowe, złożone struktury.
Obecnie występujący Eon, którego istnienie poprzedzał Proterozoik. Obejmuje czas od około 541 mln lat BP do dziś. Dzieli się na 3 główne Ery: Paleozoik, Mezozoik i Kenozoik.
Bezbarwny lub o zróżnicowanej kolorystyce, minerał z gromady halogenków, pospolity. Charakteryzuje się średnią twardością w skali Mhosa wynoszącą 4. Ma szerokie spektrum zastosowań, m.in. w przemyśle szklarskim, optycznym, chemicznym, metalurgicznym czy do produkcji tworzyw sztucznych.
Sole kwasu fosforowego, budulec niektórych minerałów i skał na Ziemi, złożone z fosforu (PO) i wodoru.
Jeden z rodzajów ekshalacji o temperaturze 200-1000°C. Są silnie trujące i żrące, ich składniki to: para wodna, dwutlenek węgla, wodór, siarkowodór, chlorowodór i inne.
Skała magmowa głębinowa (plutoniczna), jawnokrystaliczna o charakterystycznej ziarnistej budowie. Wykorzystywane przede wszystkim w budownictwie (zwłaszcza drogowym) oraz dekoratorstwie, jak również jako źródło pozyskiwania surowców (metali).
W przeszłości (częściowo nadal) uważana za dział geografii fizycznej, obecnie uznawana za osobną naukę przyrodniczą, która wydzieliła się z geografii. Zajmuje się badaniem budowy, historii i właściwości Ziemi i dynamiką procesów zachodzących w jej wnętrzu, w tym procesów rzutujących na rzeźbę powierzchni Ziemi.
Dział geologii zajmujący się badaniem przeszłości Ziemi. W jej skład wchodzą:
- paleontologia – nauka o organizmach żywych z przeszłości.
- stratygrafia – nauka o wieku skał i ich występowaniu w przeszłości.
- paleogeografia – nauka o warunkach geograficznych panujących na Ziemi w przeszłości.
Zagłębienie terenu (najczęściej wąskie i głębokie), w którym dochodzi do sedymentacji osadów, a następnie ich deformacji i czasem wypiętrzenia w postaci gór.
Jedna z cech fizycznych minerałów. Określa stosunek masy do objętości kryształu. Większość minerałów, w tym skałotwórcze – ma gęstość 2-4 g/cm3. Niektóre metale mogą osiągać gęstość powyżej 20 g/ccm3, z kolei substancje organiczne mają mniejszą gęstość np. bursztyn zaledwie 1,3 g/cm3.
Jasny (niekiedy bezbarwny) minerał z gromady siarczanów, pospolity. Jednocześnie skała osadowa typu chemicznego. Jest minerałem miękkim, w skali Mhosa ma twardość wynoszącą 2. Znajduje szerokie zastosowanie, m.in. w budownictwie, modelarstwie, medycynie i dekoratorstwie.
Podtyp krzemianów, w których miejscami atomy krzemu są zastępowane przez atomy glinu.
Skała metamorficzna powstająca z przeobrażenia granitu. Ma charakterystyczny, pasiasty układz warstw o różnych barwach. Znajduje zastosowanie w budownictwie drogowym i jako element dekoracyjny.
Jeden z superkontynentów, łączący jednak tylko wybrane lądy (Ameryka Południowa, Australia, Afryka, część Azji w tym Indie, Antarktyda). Po raz pierwszy uformowany w Ordowiku około 450 mln lat BP, ponownie uformowany w wyniku rozpadu Pangei na koniec Jury około 150 mln lat BP, następnie w Kredzie zaczął się rozpadać na współcześnie znane kontynenty.
Jedna z wielkich form ukształtowania powierzchni lądów. Obejmuje obszary o wysokościach względnych większych niż 300 metrów oraz o wysokości większej niż 500 m.n.p.m. Najczęściej są to formy strome o dużym urozmaiceniu.
Jeden z trzech typów gór. Powstają w wyniku kolizji płyt tektonicznych: w procesie subdukcji, gdy płyta oceaniczna podsuwają się pod kontynentalną, lub w wyniku czołowego zderzenia dwóch płyt kontynentalnych. W trakcie zderzenia część materiału jest wypiętrzana i nabiera typowego falistego (fałdowego) kształtu.
Jeden z trzech typów gór. Powstają jako efekt wyniesienia w górę części terenu w skutek naprężeń w skorupie ziemskiej wywołanych ruchem płyt tektonicznych. Masy skalne pękają i są przemieszczane wzdłuż uskoków tektonicznych w górę i w dół – gdy część terenu zapada się (zapadlisko tektoniczne, rów tektoniczny), inna jest wynoszona i tworzy góry (zrąb).
Jeden z trzech typów gór. Powstają w wyniku wypiętrzania stożka wulkanicznego, który jest ów górą. Mogą występować zarówno na lądzie, jak i na morzach i oceanach (gdzie mogą występować jako podwodne wulkany lub tworzyć wyspy wulkaniczne). Występują zarówno w strefach subdukcji jak i w strefie spreadingu oraz w miejscach występowania tzw. plam gorąca (hot spots).
Skała magmowa głębinowa (plutoniczna), jawnokrystaliczna, o charakterystycznej ziarnistej budowie. Zbudowany między innymi z ortoklazu, kwarcu i biotytu. Wykorzystywany przede wszystkim w budownictwie (zwłaszcza drogowym) oraz dekoratorstwie.
Wydłużona, wypukła forma dna oceanicznego, powstała w wyniku dalszego przyrastania dna oceanicznego w strefie spreadingu, formują się po obu stronach doliny ryftowej. Wyglądem przypominają „podmorskie góry”.
Najstarszy eon w historii Ziemi (jednostka nieformalna), poprzedzający Archaik. Okres od 4,6 mld do 4 mld lat BP (trwał około 600 mln lat). Wspólnie z Archaikiem i Proterozoikiem zaliczany do Prekambru. Niewiele wiadomo na temat tego okresu. Ważniejsze wydarzenia:
- Uformowanie Ziemi
- Powstanie Księżyca
Sole kwasów halogenowodorowych, budulec niektórych minerałów i skał na Ziemi, najczęściej (choć nie zawsze) złożone z wodoru (H) i domieszki innych pierwiastków.
Nazwa określająca góry, który powstały w czasie orogenezy hercyńskiej (waryscyjskiej).
Miejsce powstania trzęsienia ziemi pod powierzchnią ziemi i punkt uwolnienia jego energii oraz propagacji fal sejsmicznych.
Druga epoka Czwartorzędu, rozpoczęła się 11,7 tys. lat BP i aktualnie trwa. Ważniejsze wydarzenia:
- Orogeneza alpejska trwa nadal
- Kontynenty i oceany uzyskują dzisiejsze położenie
- Lądolody całkowicie ustępują i powracają do obszarów polarnych, następuje okres silnego ocieplenia klimatu
- Poziom morza znacząco się podnosi
- Rozpoczyna się formowanie Bałtyku i izostatyczne podnoszenie Skandynawii
- Rozwój cywilizacji człowieka
- Globalne ocieplenie klimatu
Skała osadowa okruchowa luźna, o wielkości ziarna poniżej 0,01 mm. Znajduje dość szerokie zastosowanie w przemyśle ceramicznym oraz mniejsze w przemyśle papierniczym. Wykorzystywany jest również w budownictwie.
Twory będące wynikiem krystalizacji i krzepnięcia magmy w skałach. Intruzje magmowe dzielą się na zgodne (lopolit, lakolit, sill) i niezgodne (batolit, dajka, komin wulkaniczny).
Wewnętrzna część fałdu tektonicznego.
Najgłębsza warstwa wnętrza ziemi, zalegająca pod jądrem zewnętrznym. Jest ciałem stałym. Sięga od 5100 km do samego środka Ziemi – średnio 6371 km pod jej powierzchnią, gdzie temperatura może osiągać 6000-6500°C, czyli więcej niż temperatura na powierzchni Słońca. Ciśnienie osiąga niewyobrażalnie wielką wartość – 4 miliardów hektopaskali (400 gigapaskali).
Zwane także nife, barysfera. Jedna z warstw budowy wnętrza Ziemi, zalegająca pod płaszczem ziemskim. Stanowi na głębokości od 2900 do 6371 km – 16% objętości i 31% masy, co świadczy o jego dużej gęstości. Dzieli się na jądro zewnętrzne i jadro wewnętrzne. Jądro zbudowane jest głównie z żelaza i niklu.
Część jądra Ziemi, zalegająca nad jadrem wewnętrznym a pod płaszczem wewnętrznym. Sięga od 2900 km do 5100 km, ma płynny charakter. Na granicy z jądrem wewnętrznym – w strefie nieciągłości Lehmana (na głębokości 5100 km), temperatura osiąga nawet 4500°C.
Środkowy okres Mezozoiku, po Triasie, a przed Kredą. Trwał od 201 mln lat do 145 mln lat BP (156 mln lat). Ważniejsze wydarzenia:
- Orogeneza Alpejska trwa nadal
- Pangea definitywnie rozpada się na Laurazję i Gondwanę, a ta ostatnia później także zaczyna ulegać rozpadowi
- Częste zmiany biegunowości Ziemi
- Ponowna wielka transgresja morska
- Szczyt dominacji gadów, a w oceanach – amonitów
- Pojawiają się pierwsze ptaki
Bezbarwny (rzadziej biały lub szary) minerał z gromady węglanów, pospolity, o dużym znaczeniu skałotwórczym. Charakteryzuje się niską twardością w skali Mhosa wynoszącą 3. Ma bardzo szerokie zastosowanie, m.in. w przemyśle materiałów budowlanych, przemyśle chemicznym czy metalurgicznym.
Pozostałość wulkanu, duże zagłębienie powstałe w wyniku zniszczenia stożka wulkanicznego przez bardzo potężną erupcję. Często tak powstały twór wypełnia woda, co prowadzi do powstania jeziora kalderowego.
Nazwa określająca góry, który powstały w czasie orogenezy kaledońskiej.
Pierwszy okres Paleozoiku, nastąpił bezpośrednio po Proterozoiku, a przed Ordowikiem. Trwał w okresie od 541 mln lat do 485 mln lat BP (56 mln lat). Ważniejsze wydarzenia:
- Rozpoczyna się orogeneza Kaledońska
- “Eksplozja Kambryjska” – nagłe pojawienie się olbrzymiej ilości życia (zwłaszcza bezkręgowców), które dały początek wielu współczesnym gatunkom. Pojawiają się min. trylobity – skamieniałość przewodnia Paleozoiku. Życie wychodzi z morza na ląd na duża skalę.
- Wielka transgresja mórz – powstanie osadów później wypierzanych
Grupą minerałów zasługujących na szczególną uwagę (w większości minerały, w mniejszości skały). Mają olbrzymie znaczenie w jubilerstwie i dużą wartość finansową, ze względu na rzadkość występowania i unikalne właściwości fizyczne (z reguły duża przezroczystość, połysk, piękna barwa (lub całkowity jej brak), jednorodność chemiczna i wysoka twardość (>7 w skali Mohsa).
Piąty okres Paleozoiku, wystąpił po Dewonie, a przed Permem. Trwał w okresie od 359 mln lat do 299 mln lat BP (podobnie jak Dewon – około 60 mln lat). Ważniejsze wydarzenia:
- Najintensywniejszy okres orogenezy Hercyńskiej (Waryscyjskiej)
- Bujny rozwój roślinności, zwłaszcza paprotników
- Powstaje większość dzisiejszych zasobów węgla kamiennego i brunatnego
- Pojawienie się pierwszy owadów i gadów
- Kontynenty zaczynają ponownie się łączyć, koncentrując się w okolicach równikowych
Trzecia Era w Eonie Fanerozoiku, która rozpoczęła się 66 mln lat BP i aktualnie trwa. Początek tej erze dało Wielkie Wymieranie Kredowe na koniec Mezozoiku. To era dynamicznego rozwoju ssaków i pojawienia się człowieka oraz uformowania współczesnego położenia lądów i oceanów. Dzieli się na Paleogen, Neogen oraz Czwartorzęd.
Najstarszy znany superkontynent, obejmujący przypuszczalnie około 75% lądów. Uformował się w Proterozoiku. Prawdopodobnie powstał między 2 mld lat – 1,5 mld lat BP. Niewiele wiadomo na jego temat.
Jeden z elementów budowy wulkanu, najczęściej ukośny kanał łączący komin wulkaniczny ze stożkiem pasożytniczym.
Jeden z elementów budowy wulkanu, najczęściej pionowy kanał łączący ognisko magmowe z kraterem.
Bezbarwny lub o zróżnicowanej kolorystyce, minerał z gromady tlenków, ceniony w jubilerstwie (to jego główne zastosowanie). Charakteryzuje się bardzo wysoką twardością w skali Mhosa wynoszącą 9.
Jeden z elementów budowy wulkanu, zagłębienie o lejkowatym kształcie, końcowa część komina wulkanicznego, miejsce erupcji wulkanicznej.
Ostatni okres Mezozoiku, po Jurze, a przed Paleogen z ery Kenozoicznej, trwający w okresie 145 mln lat – 66 mln lat BP (79 mln lat). Jest najdłuższym okresem od Prekambru. Ważniejsze wydarzenia:
- Trwa orogeneza alpejska
- Wielkie transgresje morskie
- Powstają światowe zasoby kredy piszącej ze szczątków organizmów morskich
- Szczytowy okres dominacji dinozaurów
- Intensywny rozwój ptaków
- Laurazja i Gondwana rozpadają się na współczesne kontynenty
Skała osadowa pochodzenia organicznego (ze szczątków zwierzęcych). Ma charakterystyczny biały kolor. Ma zastosowanie w przemyśle ceramicznym, chemicznym, farmaceutycznym i kosmetycznym. W przeszłości powszechnie wykorzystywana w szkołach (z domieszką innych skał) jako kreda do tablicy.
To pojęcie odnoszące się depresji zalanych wodą np. dna lądowego zbiornika wodnego. Jeżeli ów dno np. jeziora znajduje się poniżej poziomu morza – mówimy o kryptodepresji.
Sole kwasu krzemowego, główny budulec większości minerałów i skał na Ziemi, złożone z krzemu (Si), tlenu i wodoru.
Wykres przedstawiający procentowy udział określonych wysokości nad poziomem morza (także pod poziomem morza) w powierzchni danego kraju, kontynentu lub całej Ziemi.
Jasny minerał z gromady krzemianów, jeden z najważniejszych i najpospolitszych minerałów skałotwórczych. Jest składnikiem wielu skał, tak magmowych (np. granitu), metamorficznych (np. kwarcyt) jak i osadowych m.in. piasku (co nadaje mu charakterystyczną jasną barwę). W skali twardości Mhosa ma wysoką wartość wynoszącą 7. Ma szerokie zastosowanie, m.in. w przemyśle szklarskim, ceramicznym, budowlanym i chemicznym, ponadto w produkcji sprzętu specjalistycznego, w elektronice oraz jubilerstwie.
Skała metamorficzna powstająca z przeobrażenia kwarcu, najczęściej szara. Znajduje zastosowanie w budownictwie drogowym i przy produkcji materiałów ogniotrwałych.
Jeden z produktów skalnych erupcji wulkanicznej. Małe kamyki o średnicy kilku centymetrów, powstałe z rozdrobnionej lawy lub rozkruszonych skał wulkanicznych.
Jeden z superkontynentów, łączący jednak tylko wybrane lądy (Ameryka Północna, Europa, większość Azji). Istniała dwukrotnie – po raz pierwszy na przełomie Syluru i Dewonu (około 400 mln lat BP), a po raz drugi w wyniku rozpadu Pangei w Jurze (około 150 mln lat BP), następnie w Kredzie ląd ten rozpadł się ostatecznie na współcześnie znane kontynenty.
Magma, która wydostała się na powierzchnię ziemi, najczęściej przez wulkan. Może być kwaśna lub zasadowa.
Jedna ze sfer ziemi, to sztywna, zewnętrzna powłoka skalna, obejmująca skorupę ziemską i warstwę perydotytową.
Intruzja magmowa typu zgodnego, o kształcie bochenka lub grzyba, zaburza kształt warstw leżących powyżej, ale nie ma wpływu na warstwy leżące poniżej.
Intruzja magmowa typu zgodnego, o kształcie odwróconego bochenka lub miski, zaburza kształt warstw leżących poniżej, ale nie ma wpływu na warstwy leżące powyżej.
Skała osadowa okruchowa zwięzła, powstała na skutek lityfikacji iłu. Znajduje zastosowanie w budownictwie.
Jedna z cech fizycznych minerałów. Określa zdolność minerału do pękania w określony sposób względem ich płaszczyzn.
- Dzieli się na:
– doskonałą
– dokładną
– wyraźną
– niewyraźną
– bardzo niewyraźną lub brak łupliwości.
Upłynnione skały pod ziemią w warunkach wysokiej temperatury, wynoszącej nawet do 1000°C (z reguły 700-900°C).
Procesy związane z powstawaniem i przemianą magmy, jej przemieszczaniem i krystalizacją
Jedna z cech fizycznych minerałów. Informuje czy minerał reaguje magnetycznie (np. odchyla igłę kompasu, przyciąga lub odpycha metal).
Skała metamorficzna powstająca z przeobrażenia wapieni i dolomitów, najczęściej jasna (niekiedy biała lub kremowa). Znajduje zastosowanie w budownictwie drogowym i dekoratorstwie, jest popularnym materiałem wykończeniowym.
Zbiór produktów skalnych erupcji wulkanicznej, obejmuje odłamki skalne, do których zaliczamy: bomby wulkaniczne, lapille, popiół wulkaniczny (tefra) oraz pumeks.
Jedna z metod datowania bezwzględnego. Opiera się na przyrostach słojów drzew, które przyrastają corocznie (jeden słój na rok). Zliczanie słojów umożliwia obliczenie wieku znalezionego pnia. Ponadto analiza szerokości i gęstości słojów, pozwala uzyskać informacje temat warunków klimatyczno-pogodowych w danym roku. Metoda ma bardzo krótki zakres czasowy – około 10 000 lat i dotyczy głównie archeologii i klimatologii.
Jedna z metod datowania bezwzględnego. Opiera się na naturalnym rozpadzie izotopów promieniotwórczych wybranych pierwiastków, w wyniku których powstają pierwiastki niepromieniotwórcze. Kluczowym aspektem jest okres połowicznego rozpadu, czyli czas po którym pozostaje jedynie połowa pierwotnego izotopu. Znając ten czas dla różnych pierwiastków, można określić wiek skały, w której badane są pierwiastki. W obrębie tej metody wyróżnia się liczne metody szczegółowe, na przykład:
- Metodę uranowo-ołowiową
- Metodę uranowo-torową
- Metodę potasowo-argonową
- Metodę radiowęglową 14C
Jedna z metod datowania względnego. Prosta metoda, polegająca na analizie ukształtowania terenu i poszukiwaniu śladów zachodzących procesów rzeźbotwórczych. Charakterystyczne formy rzeźby terenu (dolina rzeczna, morena polodowcowa) świadczą o zaistnieniu konkretnych procesów rzeźbotwórczych. Słabością metody jest ograniczona zdolność do rozpoznania obiektów wraz z upływem czasu, który prowadzi do ich zaniku.
Jedna z metod datowania względnego. Pozwala datować wiek na podstawie obecności w skałach określonych szczątek roślin i zwierząt zwanych skamieniałościami lub śladami, które organizmy żywe po sobie pozostawiły. Szczególnie istotne w tej metodzie są tak zwane skamieniałości przewodnie, tzn. takie szczątki, które cechują się krótkim czasem życia, ale występują powszechnie przy określonych warunkach życia i są łatwe w identyfikacji.
Jedna z metod datowania względnego. Opiera się na analizie znalezionych w skałach pyłków roślinnych. Rodzaj i ilość pyłków (wśród których wyróżnia się także pyłki przewodnie – typowe dla danych okresów), pozwala na określenie wieku skał otaczających.
Jedna z metod datowania izotopowego, opierająca się na pomiarze ilości argonu 40Ar i potasu 40K w skałach. Argon będący efektem połowicznego rozpadu potasu, ulega uwięzieniu w skale w trakcie jej formowania. Dzięki temu można obliczyć czas zachodzący między formowaniem skały się a wykonaniem badania. Metoda doskonale nadaje się do badania skał wulkanicznych starszych niż 100 tys. lat.
Jedna z metod datowania izotopowego, wykorzystuje izotop węgla 14C (ulega rozpadowi po śmierci organizmu w którym się znajdował), tymczasem w organizmach znajduje się też węgiel 12C (który jest stabilny i dalej się nie rozpada). Czas rozpadu połowy jąder atomów węgla 14C wynosi 5740 lat. Porównanie proporcji węgli 14C i 12C pozwala z dość dobrym przybliżeniem ustalać wiek obiektów takich jak kości, skóra, drewno. Niestety zasięg datowania tą metodą jest ograniczony do maksymalnie 40-60 tys. lat wstecz. Służy do określania wieków szczątków organizmów żywych i otaczających ich skał, w których te szczątki odnaleziono.
Jedna z metod datowania bezwzględnego. Bada odkładające się w zbiorniku wodnym (jeziorze) osady i tempo ich rocznego przyrostu. Na podstawie grubości osadu i tempa jego odkładania (sedymentacji) można ustalić, kiedy zaczął powstawać. Metoda ma jednak charakter orientacyjny.
Jedna z metod datowania względnego. Służy do określania wieku skał, na podstawie ich wzajemnego ułożenia. Zgodnie z zasadą superpozycji (nadległości warstwy), skały położone bliżej powierzchni Ziemi są młodsze od skał zalegających głębiej. Metoda ta napotyka jednak problem, jeżeli doszło do zaburzenia naturalnej struktury skał np. w wyniku uskoków tektonicznych lub w wyniku intruzji magmowych.
Jedna z metod datowania względnego. Zajmuje się badaniem niezgodności ułożenia skał. Umożliwia określenie chronologii wydarzeń według dwóch zasad:
- deformacja skał jest młodsza od najmłodszych ze skał, które objęła. Skały zostały więc najpierw osadzone, a dopiero później zdeformowane.
- intruzje magmowe są młodsze od skał, które przecinają. Skały zostały więc najpierw osadzone, a dopiero później nastąpiła do nich intruzja magmy.
Jedna z metod datowania bezwzględnego. Wiek osadów w tej metodzie określany jest na podstawie identyfikacji warstw popiołów wulkanicznych, pochodzących z wybuchów wulkanów o znanej już chronologii. Poszczególne warstwy popiołu mają specyficzny skład chemiczny, umożliwiający ich identyfikację. Zaletą metody jest powszechność występowania tefry – wulkany propagują popiół na tysiące kilometrów, osadzając się także na dnach zbiorników wodnych.
Jedna z metod datowania bezwzględnego. Oparta na wykorzystaniu magazynowania energii światła. Niektóre minerały świecą po podgrzaniu, a starsze – świecąc mocniej od młodszych. Na podstawie intensywności świecenia możliwe jest określeniu wieku skał do około 1 mln lat wstecz. Metoda wykorzystuje fakt, że świecenie odnosi się do ostatniego epizodu ekspozycji na światło, a więc najczęściej momentu tworzenia się skały.
Jedna z metod datowania izotopowego, oparta na wykorzystaniu izotopu uranu 238U. Ulega on rozpadowi do izotopu ołowiu 206Pb. Czas połowicznego rozpadu tego izotopu to aż 4,5 mld lat. Służy więc do datowania najdawniejszych zdarzeń.
Jedna z metod datowania izotopowego, datowanie przeprowadza się na podstawie porównania zawartości izotopów uranu 234U i toru 230U, które ulegają ostatecznemu rozpadowi do izotopów ołowiu. W procesie wykorzystywana jest właściwość pobierania przez organizmy żywe izotopów uranu rozpuszczonego w wodzie. Z tego powodu metoda nadaje się do datowania raf koralowych, skał wapiennych czy nacieków jaskiń. Zasięg czasowy to maksymalnie 350 tys. lat.
Jeden z dwóch zbiorów metod datowania skał i wydarzeń, wykorzystywany w geologii. Pozwala stwierdzić mniej lub bardziej precyzyjny wiek danej skały lub skamieniałości. Obejmuje:
- Metodę izotopową (i wiele jej submetod)
- Metodę dendrochronologiczną
- Metodę sedymentologiczną
- Metodę termoluminescencji
- Metodę tefrochronologiczną
- Metodę warwochronologiczną
Jedna z metod datowania bezwzględnego. Wykorzystuje odkładające się na dnie zbiorników (jezior i mórz) warwy w czasie zlodowacenia – na przedpolu lądolodu. W czasie wiosny i lata, gdy lądolód topił się, dostarczana do zbiorników była nowa warstwa materiału osadowego – skał z wnętrza lądolodu np. piasku (jasna warwa), z kolei zimą opadał materiał ilasty (ciemna warwa). Grubość warw pozwala określić warunki termiczne okresów letnich. Metoda umożliwia opisywanie zachowań lądolodu w trakcie jego obecności na danym obszarze i datowanie konkretnych osadów w warwach.
Jeden z dwóch zbiorów metod datowania skał i wydarzeń, wykorzystywany w geologii. Pozwala określić, czy skała (skamieniałość) jest starsza czy młodsza od innych. Obejmuje:
- Metodę stratygraficzną
- Metodę tektoniczną
- Metodę morfologiczną
- Metodę palinologiczną
- Metodę paleontologiczną
Druga Era w Eonie Fanerozoiku, trwająca od 252 mln lat do 66 mln lat BP (186 mln lat), której początek dało Wielkie Wymieranie Permskie. Dzieli się na trzy okresy – Trias, Jurę i Kredę. W erze tej zaznacza się wyraźna dominacja gadów, a geologicznie dochodzi do rozpadu Pangei i wędrówki kontynentów w kierunku dzisiejszego położenia.
Minerał, a właściwie grupa minerałów skałotwórczych o dużym znaczeniu skałotwórczym, należąca do gromady krzemianów. Występują zarówno jasne (np. muskowit) jak i ciemne (np. biotyt) przykłady miki. Budują głównie skały magmowe, np. granit oraz skały metamorficzne, choć również często występują w skałach osadowych.
To podstawowa i najmniejsza jednostka strukturalna Ziemi. Ma pochodzenie wyłącznie naturalne, ale powstać może zarówno pod ziemią, jak i na powierzchni. Znamy obecnie około 5500 minerałów. Najważniejszą cechą minerałów jest ich budowa krystaliczna. Dotyczy ona ciał o uporządkowanej strukturze ułożenia atomów. Do innych cech minerałów należą:
- skład chemiczny
- twardość
- układ krystalograficzny
- barwa
- przezroczystość
- łupliwość
- połysk
- gęstość
- przełam
- rysa
- magnetyczność
Niewielka grupa około 250 minerałów, które są istotne ze względu na fakt brania udziału w procesie tworzenia skał. Wśród tej grupy, za 3 najważniejsze uchodzą: kwarc, skalenie i mika, a ponadto: pirokseny, magnetyt, hematyt, oliwiny, amfibole, granat, apatyt, skaleniowiec, dolomit, gips, anhydryt, chloryt, staurolit, sylimanit, andaluzyt, dysten, kordieryt, serpentyn, wezuwian. Pozostałe minerały stanowią poniżej 1% objętości litosfery.
Jeden z rodzajów ekshalacji o temperaturze poniżej 100°C. Są złożone głównie z pary wodnej i dwutlenku węgla, wykorzystywane czasami w celach leczniczych.
Duży obszar fałdowy pochylony pod jednakowym, niewielkim kątem (obejmuje znacznie większe formacje niż synklina i antyklina).
Skała osadowa okruchowa luźna, o wielkości ziarna od 0,01 do 0,1 mm. Tworzy się zwykle na obszarach zbiorników wodnych. Może znajdować zastosowanie w rolnictwie.
Skała osadowa okruchowa zwięzła, powstała na skutek lityfikacji mułu. Znajduje zastosowanie podobne do piaskowca.
Środkowy okres Kenozoiku, nastąpił po Paleogenie, a przed Czwartorzędem. Trwał w okresie 23 mln lat – 2,6 mln lat (około 20,5 mln lat) BP. Ważniejsze wydarzenia:
- Orogeneza alpejska wchodzi w szczytową fazę. Powstają najważniejsze pasma tej orogenezy – Alpy, Himalaje, Andy
- Kontynenty osiągają (niemal) dzisiejsze położenie – powstaje Morze Śródziemne
- Tworzą się prądy morskie znane współcześnie
- Rozwija się lądolód na Antarktydzie i Grenlandii
- Klimat ochładza się, dochodzi do zlodowaceń
Jedna z wielkich form ukształtowania powierzchni lądów. Rozległe tereny o wysokości do 300 m.n.p.m. Zazwyczaj niziny są płaskie lub faliste, z rzadka pagórkowate, ale nie występują na nich obiekty wyższe niż kilkadziesiąt metrów.
Skała magmowa wylewna (wulkaniczna), skrytokrystaliczna, o jednolitej ciemnej budowie. W przeszłości popularny do tworzenia narzędzi, obecnie o znaczeniu kolekcjonerskim i jubilerskim.
Część powierzchni ziemi, strefa całkowicie bezpieczna, wolna od jakichkolwiek trzęsień ziemi. Znajdują się najczęściej w głębi lądów lub oceanów, z dala od granic płyt tektonicznych.
Część powierzchni ziemi, strefa o niewielkim zagrożeniu, gdzie występują czasami wstrząsy, zwykle o niewielkiej lub średniej sile. Są to obszary położone w pewnej odległości od granic płyt tektonicznych. Na skraju tej strefy leży większość obszaru Polski.
Część powierzchni ziemi, strefa ciągłego zagrożenia, gdzie często występują trzęsienia ziemi i są one z reguły bardzo niszczycielskie. Są to głównie obszary na granicach płyt tektonicznych, w tym zwłaszcza w obrębie Pacyficznego Pierścienia Ognia.
Jeden z elementów budowy wulkanu, podziemny zbiornik magmy zasilający wulkan.
Jednostka niższego rzędu w geochronologii – składowa Er, dzieli się na Epoki. Trwa kilka-kilkadziesiąt milionów lat.
Drugi okres Paleozoiku, po Kambrze a przed Sylurem. Obejmuje okres od 485 mln lat do 444 mln lat BP (41 mln lat). Ważniejsze wydarzenia:
- Trwa orogeneza Kaledońska
- Trwa wielka transgresja mórz – poziom morza mógł być najwyższy w historii
- Powstaje superkontynent Gondwana (Ameryka Południowa, Australia, Afryka, część Azji w tym Indie, Antarktyda)
- Zlodowacenie części południowej Gondwany i obniżenie poziomu morza
- Wielkie Wymieranie Ordowickie – pierwsze znane masowe wymieranie gatunków w historii Ziemi – śmierć 85% gatunków (kilka możliwych przyczyn w tym wybuch supernowej i zniszczenie warstwy ozonowej lub masowe zlodowacenia)
Proces powstawania gór wskutek ruchów górotwórczych, trwający przez długi czas. Do trzech głównych orogenez należą:
- Orogeneza kaledońska
- Orogeneza hercyńska (waryscyjska)
- Orogeneza alpejska
Jedna z trzech głównych orogenez – najmłodsza. Rozpoczęła się w Triasie (pierwszy okres Mezozoiku) i trwa do dziś. Powstały wówczas góry nazywane również alpidy:
– Pireneje
– Góry Betyckie
– Apeniny
– Alpy
– Karpaty
– Bałkan
– Góry Dynarskie
– Hellenidy (m.in. Pindos)
– Góry Krymskie
– Kaukaz
– Góry Pontyjskie
– Elburs
– Kopet-dag
– Taurus
– Zagros
– Mekran
– Kunlun
– Hindukusz
– Karakorum
– Pamir
– Himalaje
– Góry Arakańskie
– Góry Środkowe
– Góry Koriackie
– Góry Południowochińskie
– Atlas
– Andy
– Kordyliery
– część Gór Skalistych
Jedna z trzech głównych orogenez – środkowa. Objęła okres późnego Paleozoiku (od Syluru do Permu). Powstały wówczas góry nazywane również hercynidy:
– Wogezy
– Rudawy
– Schwarzwald
– Harz
– Masyw Centralny
– Pozostała część Sudetów
– Góry Kantabryjskie
– Góry Iberyjskie
– Rodopy
– Ural
– Tienszan (ponownie)
– Pozostała część Appalachów
– Góry Czerskiego
– Góry Smocze
– Góry Przylądkowe
– Wielkie Góry Wododziałowe
– Góry Macdonnella
Jedna z trzech głównych orogenez – najstarsza, objęła okres wczesnego Paleozoiku (od Kambru do Dewonu). Powstały wówczas góry nazywane również kaledonidy:
– góry Kaledońskie
– góry Skandynawskie
– Grampiany
– Tienszan (po raz pierwszy)
– Sajany
– Ałtaj
– Góry Jabłonowe
– Góry Świętokrzyskie
– Góry Flinders
– Zachodnia część Sudetów
– Ardeny
– Część Appalachów
Bezbarwny lub o zróżnicowanej kolorystyce, minerał z gromady krzemianów. Charakteryzuje się średnią twardością w skali Mhosa wynoszącą 6. Znajduje zastosowanie w przemyśle szklarskim, ceramicznym i w jubilerstwie.
Linia biegnąca przez środek fałdu, łączy skrzydła.
Obszar na granicy płyty pacyficznej z otaczającymi ją innymi płytami tektonicznymi, gdzie występuje rekordowa liczba aktywnych wulkanów.
Pierwszy okres Kenozoiku, nastąpił bezpośrednio po Kredzie z ery Mezozoicznej, a przed Neogenem. Trwał od 66 mln lat do 23 mln lat BP (około 43 mln lat). Ważniejsze wydarzenia:
- Orogeneza alpejska trwa nadal
- Z dawnego Oceanu Tetydy zaczynają formować się góry na granicy Eurazji z Afryką i Indiami
- Laurazja ulega ostatecznemu rozpadowi
- Ciepły klimat sprzyja dynamicznemu rozwojowi życia
- Rozpoczyna się ekspansja ssaków, pojawiają się kopytne i naczelne
Dziedzina geologii historycznej, nauka o warunkach geograficznych panujących na Ziemi w przeszłości historycznej.
Dziedzina geologii historycznej, nauka o organizmach żywych z przeszłości historycznej Ziemi.
Pierwsza Era w Eonie Fanerozoiku, trwająca od 541 mln lat do 252 mln lat BP, a więc około 289 mln lat. Dzieli się na sześć okresów – Kambr, Ordowik, Sylur, Dewon, Karbon i Perm. Jest to era intensywnych orogenez, częstych i istotnych zmian klimatycznych oraz dużej zmiany położenia kontynentów i obszarów mórz. Era wyróżniona jest przede wszystkim ze względu na intensywny rozwój życia w morzach i na lądach.
Ostatni superkontynent łączący wszystkie lub prawie wszystkie ziemskie lądy, istniejący od 300 mln lat do 180 mln lat BP, a następnie rozpadający się w Jurze i Kredzie na Laurazję i Gondwanę. Miał charakter południkowy i występował w wielu szerokościach geograficznych.
Hipotetycznie istniejący superkontynent pod koniec Proterozoiku, powstały około 600 mln lat BP i istniejący do początku Kambru tj. przez kolejne 60 mln lat. Ląd był skoncentrowany niemal w całości na półkuli południowej, w znacznej części w strefie biegunowej i obejmował większość współczesnych kontynentów.
Ostatni okres Paleozoiku, nastąpił po Karbonie i poprzedzał Trias z ery Mezozoicznej. Trwał od 299 mln lat do 252 mln lat BP, czyli około 47 mln lat. Ważniejsze wydarzenia:
-
- Orogeneza Hercyńska (Waryscyjska) trwa nadal
- Powstaje superkontynent Pangea łączący wszystkie lądy (ostatni taki superkontynent w historii)
- Powstają dwa wielkie oceany – Panthalassa i Tetydy
- Klimat staje się bardziej kontynentalny – powstają rozległe pustynie
- Intensywny wulkanizm
- Wiele następujących po sobie transgresji i regresji mórz
- Powstają duże zasoby soli
- Na lądzie silnie rozwijają się rośliny iglaste
- Ma miejsce wielkie zlodowacenie
- Wielkie Wymieranie Permskie – największa w historii zagłada, śmierć około 90% gatunków (niejasna przyczyna – prawdopodobnie intensywny wulkanizm i związane z tym zmiany klimatyczne)
Skała osadowa okruchowa luźna, o wielkości ziarna od 0,1 do 2 mm. Występuje pospolicie, zwłaszcza na obszarach polodowcowych. Powszechnie wykorzystywany w budownictwie oraz przemyśle szklarskim.
Skała osadowa okruchowa zwięzła, powstała na skutek lityfikacji piasku. Znajduje zastosowanie w budownictwie, przemyśle ceramicznym i szklarskim oraz w rzeźbiarstwie.
Grupa minerałów zbudowanych z atomów tylko jednego pierwiastka (np. S lub C). Mają niewielki udział w budowie skorupy ziemskiej.
Podział Ziemi na formy terenu według wysokości ich występowania. W części kontynentalnej wyróżniamy: niziny (z depresjami i kryptodepresjami), wyżyny i góry, a w części oceanicznej: szelf, stok kontynentalny, podnóże kontynentalne, basen oceaniczny (obejmujący także równiny abisalne, podwodne góry wulkaniczne, grzbiety śródoceaniczne i doliny ryftowe oraz wyrastające z niego) i rów oceaniczny.
Jedna z form budujących kontynenty, rozległy obszar zbudowany ze skał krystalicznych, pokryty młodszymi osadami.
Przejaw wulkanizmu niezwiązanego z obecnością granic płyt litosfery, wynikający z obecności w górnym płaszczu stref o anormalnie wysokiej temperaturze, ale o niewielkim zasięgu. Powoduje to przetapianie wyżej leżącej skorupy, generowanie ognisk magmy i powstawanie wulkanu. Tak uformował się min. archipelag Hawajów czy Wysp Kanaryjskich.
Pierwsza z dwóch epok Czwartorzędu, trwała od 2,6 mln lat do 11,7 tys. lat BP. Poprzedziła bezpośrednio okres współczesny – Holocen. Ważniejsze wydarzenia:
- Orogeneza alpejska trwa nadal
- Intensywne naprzemienne glacjały i interglacjały
- Dominacja wielkich ssaków, które jednak później wymierają
- Pojawienie się człowieka i jego ewolucja w kierunku Homo Sapiens
- Poziom morza obniża się o nawet 100 metrów, powstają połączenia między kontynentami
- Ludzkość zasiedla wszystkie kontynenty
- Ostatnie wielkie zlodowacenie od 115 tys. lat do 11,7 tys. lat BP (zlodowacenie Wisły, zwane północnopolskim)
Część magmatyzmu, która zachodzi pod ziemią. Prowadzi do utworzenia form obserwowanych na głębokości nawet kilkudziesięciu kilometrów pod powierzchnią Ziemi. Są one wynikiem różnicy gęstości i ciśnienia magmy i skał otaczających, co umożliwia magmie przemieszczanie się. Magma niszczy (roztapia, przepala) skały napotkane na swojej drodze i wypełnia przestrzenie między nimi. W wyniku następującego ochłodzenia, dochodzi do powstawania intruzji magmowych.
Głębsza część płaszcza ziemskiego, obejmuje przedział głębokości 700-2900 km. Ma podobną budowę do płaszcza górnego (żelazo, magnez, krzem oraz nikiel), ale ma charakter ciała stałego. Na jego końcu, w strefie nieciągłości Wiecherta-Gutenberga (na głębokości 2900 km), temperatura sięga już nawet 3000°C.
Część płaszcza ziemskiego, obejmuje warstwę perydotytową, astenosferę oraz właściwy płaszcz górny, zbudowany min. z krzemu, żelaza, chromu i magnezu. Ma półpłynny charakter. W płaszczu górnym zachodzi krążenie magmy zwane prądami konwekcyjnymi. U kresu warstwy przejściowej miedzy płaszczem górnym i dolnym – w strefie nieciągłości Repettiego (na głębokości 700 km) temperatura osiąga ponad 900°C.
Zwany także crofesima, sima, mezosfera. Warstwa budowy wnętrza ziemi zalegająca pod skorupą ziemską, a nad jądrem. Zbudowany z płaszcza górnego (którego częścią jest też astenosfera i warstwa perydotytowa) i płaszcza dolnego. Między płaszczami znajduje się jeszcze pewnej grubości strefa przejściowa. Cały płaszcz stanowi wraz z wierzchnimi warstwami na głębokości od kilkudziesięciu do 2900 km – 83% objętości Ziemi i 68% jej masy.
Regionalne nasunięcia pochylonych warstw terenu, najczęściej zbudowanych ze skał osadowych, które mogą budować obszary górskie.
Jedna z form terenu dna oceanicznego. Obszar o znacznie mniejszym nachyleniu od stoku kontynentalnego, stopniowo przechodzący w basen oceaniczny. Ma charakter pofalowanej równiny.
Jedna z cech fizycznych minerałów. Określa sposób odbijania światła przez powierzchnię minerału.
- Rodzaje połysku:
– diamentowy
– jedwabisty
– metaliczny
– półmetaliczny
– perłowy
– szklisty
– tłusty (woskowy)
– ziemisty (zwyczajny)
– matowy – brak połysku
Jeden z produktów skalnych erupcji wulkanicznej. Bardzo drobne okruchy skalne o średnicy kilku milimetrów, powstają z krzepnącej w powietrzu lawy, albo z rozkruszonych fragmentów stożka wulkanicznego. Osiadające na stożkach popioły tworzy się tuf wulkaniczny – skały, na których mogą tworzyć się żyzne gleby.
Łączy osie fałdu w kolejnych warstwach skalnych.
Linia, wzdłuż której dochodzi do przesunięcia warstw skalnych.
Podział Ziemi na kontynenty i oceany. Powierzchnia Ziemi liczy w całości około 510 mln km². 71% (362 mln km²) Ziemi stanowią oceany, pozostałe 29% (149 mln km²) stanowią kontynenty.
Skała, a właściwie grupa skał magmowych o złożonym mechanizmie powstawania, często (po obróbce) nabierająca koloru purpurowego. Zaczyna krystalizować się pod ziemią, podobnie jak skały magmowe wylewne – i tu powstaje część jego budowy jawnokrystalicznej. Później wyrzucony w postaci magmy na powierzchnię ziemi – krystalizuje dalej i nabiera cech skrytokrystalicznych. Dlatego jego budowę charakteryzują elementy duże i jednolite (skrytokrystaliczne) oraz drobne i wyraźnie odseparowane (jawnokrystaliczne). Od starożytności znajduje zastosowanie jako materiał dekoratorski.
Nieoficjalna jednostka w stratygrafii, obejmująca wszystkie wydarzenia mające miejsce przed okresem Kambru w Paleozoiku, czyli Eony: Hadeik, Archaik i Proterozoik.
Zespół procesów rzeźbotwórczych, wywołanych energią wnętrza Ziemi, mających swoje źródło w zjawiskach zachodzących we wnętrzu Ziemi. Zaliczamy do nich:
- plutonizm
- wulkanizm
- trzęsienia ziemi
- metamorfizm
- ruchy epejrogeniczne i talasogeniczne
- ruchy izostatyczne
- ruchy orogeniczne
Trzeci najstarszy eon w historii Ziemi. Poprzedza Fanerozoik a występuje po Archaiku. To okres od 2,5 mld do 541 mln lat BP (trwał około 1959 mln lat). Wspólnie z Archaikiem i Haidekiem zaliczany do Prekambru. Ważniejsze wydarzenia:.
- W atmosferze znacznie przybywa tlenu
- Powstaje warstwa ozonowa
- Naprzemienne gwałtowne ocieplenia i ochłodzenia klimatu. Prawdopodobnie seria globalnych zlodowaceń obejmujących całą planetę – “ziemia śnieżka”
- Powstaje ponad 90% światowych zasobów żelaza
- Liczne ruchy górotwórcze
- Dość intensywny rozwój życia morskiego
- Powstały trzy pierwsze superkontynenty – Kolubmia, Rodinia oraz Pannocja
Graficzne przedstawienie przekroju przez fragment litosfery, z uwzględnieniem podziału na warstwy skalne, intruzje magmowe oraz uskoki tektoniczne, z zastosowaniem przyjętych znaków umownych.
Jedna z cech fizycznych minerałów. Określa zdolność minerału do dzielenia się wzdłuż powierzchni nierównych, przypadkowych niezwiązanych z wewnętrzną strukturą kryształu. Najczęściej dotyczy minerałów pozbawionych łupliwości.
- Przełam może być:
– muszlowy
– nierówny
– haczykowaty
– zadziorowaty
– ziemisty
– włóknisty
Jedna z cech fizycznych minerałów. Określa zdolność minerału do przepuszczania światła.
- Minerały mogą być:
– przezroczyste
– prześwitujące (półprzezroczyste)
– nieprzezroczyste
Skała magmowa najczęściej jasnego koloru (np. beżowa), powstająca na skutek gwałtownego stygnięcia magmy wyrzuconej z wulkanu, charakteryzująca się wyjątkowo duża porowatością, a przez to niską wagą. Znajduje zastosowanie m.in. w budownictwie oraz medycynie estetycznej, zwłaszcza w podologii.
Superkontynent, obejmujący prawdopodobnie wszystkie lub prawie wszystkie główne lądy w okresie Proterozoiku, uformowany między 1,3 – 0,9 mld lat BP i trwający kolejne 150 mln lat. Znajdował się w większości w strefie międzyzwrotnikowej.
Jedna z form terenu dna oceanicznego. Wąskie zagłębienia powstające w strefie subdukcji. Ich głębokość może zbliżać się do nawet 10 000 m.p.p.m. lub nawet ją przekraczać.
Rozległe i głębokie obniżenie terenu, na zbieżnej granicy dwóch płyt tektonicznych – w strefie subdukcji.
Pionowe ruchy lądotwórcze, prowadzące do powstawania nowych struktur kontynentalnych. Są to ruchy pionowe i powolne, obejmujące olbrzymie obszary i nie prowadzące do powstawania deformacji takich jak góry czy wulkany. Wywołane są najczęściej ruchami konwekcyjnymi magmy.
Pionowe ruchy prowadzące do podniesienia lub obniżenia skorupy ziemskiej, w wyniku pojawienia się lub zaniknięcia nacisku zewnętrznego na litosferę. Pod pojęciem tym najczęściej rozumie się wynurzanie uprzednio „wgniecionych” w astenosferę lądów, po stopieniu przykrywającego ich lądolodu, ale nie jest to jedyny przykład tego zjawiska.
Pionowe ruchy oceanotwórcze, przeciwieństwo ruchów epejrogenicznych, prowadzą do obniżania poziomu skorupy ziemskiej, przekształcaniem lądów w dno oceaniczne i tym samym powiększania powierzchni oceanu.
Zagłębienie terenu, mające charakter pęknięcia, powstałe na rozbieżnej (dywergentnej) granicy dwóch (zwykle oceanicznych) płyt tektonicznych, o długości setek kilometrów, gdzie magma wydostaje się na powierzchnie Ziemi i tworzy nowe fragmenty litosfery.
Skała magmowa wylewna (wulkaniczna), skrytokrystaliczna, o jednolitej jasnej (zwłaszcza szarej) budowie. W przeszłości popularny do tworzenia narzędzi, obecnie o umiarkowanym znaczeniu w budownictwie oraz jako źródło cennych kamieni jubilerskich.
Jedna z cech fizycznych minerałów. Oznacza barwę proszku (śladu) pozostawionego przez minerał po jego kontakcie z innym materiałem. Dotyczy zwłaszcza minerałów o małej twardości.
Dział geofizyki, dyscyplina zajmująca się badaniem trzęsień ziemi i rozchodzeniem fal sejsmicznych.
Urządzenie służące do wykrywania i rejestracji drgań skorupy ziemskiej wywołanych trzęsieniami ziemi.
Sole kwasu siarkowego, budulec niektórych minerałów i skał na Ziemi, złożone z siarki (S) i tlenu.
Pierwiastek chemiczny (S), najczęściej występujący jako minerał (siarka rodzima) o charakterystycznej żółtej barwie lub jako pierwiastek składowy innych minerałów. Głównym zastosowaniem jest produkcja kwasu siarkowego a z niego innych wyrobów np. nawozów rolniczych.
Intruzja magmowa typu zgodnego, pozioma, powstała w wyniku wdarcia się magmy między dwie różne warstwy skał na ich granicy. Nie jest zbyt gruba, ale może ciągnąć się na setki kilometrów.
Jedna z dwóch głównych skali pomiarów trzęsień ziemi, ma charakter zamknięty, 12-stopniowy. Kolejne stopnie w skali osiąga trzęsienie na podstawie spowodowanych zniszczeń.
10-cio stopniowa skala twardości minerałów mająca charakter względny i porównawczy. Minerał o większej wartości w skali jest twardszy od minerałów o niższej wartości i może je zarysować, samemu nie mogąc zostać przez nie zarysowanym.
Skala:
- Talk
- Gips
- Kalcyt
- Fluoryt
- Apatyt
- Ortoklaz
- Kwarc
- Topaz
- Korund
- Diament
Jedna z dwóch głównych skali pomiarów trzęsień ziemi, otwarta, ale w praktyce ograniczona do 9,5 stopnia (silniejsze trzęsienia zdarzają się ekstremalnie rzadko). Wielkość trzęsienia (magnitudę) określa się na podstawie amplitudy drgań. Każdy kolejny stopień w skali to trzęsienie o 32-krotnie wyższej energii i 10-krotnie wyższej amplitudzie.
Minerał, a właściwie grupa minerałów o dużym znaczeniu skałotwórczym, należąca do gromady glinokrzemianów. Występują w większości jako białe lub szare minerały. Budują głównie skały magmowe (m.in. granit), ale też metamorficzne, natomiast w skałach osadowych odgrywają niewielką rolę.
Pod tym pojęciem rozumie się wszystkie składniki budujące skorupę ziemską, niezależnie od pochodzenia i struktury, zbudowane z jednego lub kilku minerałów. Skały dzielą się według pochodzenia na: magmowe, osadowe i metamorficzne.
Specyficzna grupa skał, powstająca w procesie tworzenia skał magmowych głębinowych (plutonicznych). Skały mają duże, widoczne gołym okiem kryształy. Należą do nich np. granit, gabro, dioryt.
Jeden z trzech głównych rodzajów skał. Są efektem krystalizacji magmy pod ziemią lub zastygnięcia lawy na powierzchni ziemi. Stanowią podstawową grupę skał, które w historii geologicznej Ziemi ukształtowały się najwcześniej. Dzielą się na głębinowe i wylewne.
Jeden z dwóch rodzajów skał magmowych. Powstają w wyniku długotrwałego krzepnięcia i krystalizacji magmy pod ziemią. Ponieważ proces ten jest długotrwały, powstają duże, widoczne gołym okiem kryształy. Dlatego skały te mają charakter jawnokrystaliczny np. granit, gabro, dioryt.
Jeden z dwóch rodzajów skał magmowych. Powstają w wyniku gwałtownego krzepnięcia lawy na powierzchni ziemi. Ponieważ proces ten jest bardzo szybki, minerały są niewielkie (trudne do dostrzeżenia gołym okiem) i zlewają się ze sobą, a struktura skały wydaje się być jednolita. Dlatego skały te mają charakter skrytokrystaliczny np. bazalt, obsydian, ryolit.
Jeden z trzech głównych rodzajów skał. Powstają w wyniku przeobrażenia (metamorfizmu) innych skał, w warunkach bardzo wysokiej temperatury i ogromnego ciśnienia. Najważniejszymi skałami tego typu są gnejs (powstaje z przeobrażenia granitu), marmur (powstaje z przeobrażenia wapieni i dolomitów) i kwarcyt (powstaje z przeobrażenia piaskowców kwarcowych), a także eklogit (przeobrażenie bazaltu), czy hornfels (przeobrażenie różnych skał ilastych i mułowych).
Jeden z trzech głównych rodzajów skał. Powstały w wyniku sedymentacji czyli osadzania się materiału na lądzie resztek innych skał zniszczonych w procesie wietrzenia lub szczątków zwierząt i roślin, a także osadzania na dnie mórz związków chemicznych. Dzielą się na okruchowe (a te na luźne i zwięzłe), pochodzenia organicznego i pochodzenia chemicznego.
Jeden z trzech rodzajów skał osadowych. Są typowymi skałami powstałymi w wyniku wietrzenia i sedymentacji skał starszego pochodzenia. Dzielą się na luźne – gdzie nagromadzony materiał nie jest ze sobą w jakikolwiek sposób połączony oraz na zwięzłe – gdzie w wyniku dalszego procesu diagenezy (i jej końcowej części zwanej lityfikacją), dochodzi do przemiany nagromadzonego materiału w spoistą skałę. Inna klasyfikacja dzieli skały okruchowe według średnicy ziaren je budujących na: głazy (>20 cm), gruz (2 – 20 cm) – tworzy brekcje, żwir (0,2 – 2 cm) – tworzy zlepieńce lub brekcje, piasek (0,1 – 2 mm) – tworzy piaskowce, muł (0,01 – 0,1 mm) – tworzy mułowce oraz ił (<0,01 mm) – tworzy iłowce, łupki, glinę. Do tej grupy zaliczamy także less (0,02 – 0,05 mm), będący efektem działalności wiatru.
Podtyp skał osadowych okruchowych Nagromadzony materiał nie jest ze sobą w jakikolwiek sposób połączony. Należą do nich np: głazy, gruz, żwir, piasek, muł, less oraz ił.
Podtyp skał osadowych okruchowych W wyniku dalszego procesu diagenezy (i jej końcowej części zwanej lityfikacją), dochodzi do przemiany nagromadzonego materiału w spoistą skałę. Należą do nich np: brekcja, zlepieniec piaskowiec, mułowiec iłowiec, łupek, glina.
Jeden z trzech rodzajów skał osadowych. Powstają w wyniku wytrącania substancji mineralnych z wody morskiej (np. sól kamienna, sól potasowa, gips, anhydryt).
Jeden z trzech rodzajów skał osadowych. Powstają w wyniku sedymentacji szczątków roślin i zwierząt. Dzielą się na te, które zostały uformowane ze szczątków zwierzęcych (głównie skały wapienne np. wapień, dolomit czy kreda) i na te, które zostały uformowane ze szczątków roślinnych (głównie węgle – różniące się zawartością procentową węgla: torf [<60%], węgiel brunatny [60-75%], węgiel kamienny [75-97%], antracyt [92-95%], szungit [do 99%].
Specyficzna grupa skał, powstająca w procesie tworzenia skał magmowych wylewnych (wulkanicznych). Skały mają niewielkie (trudne do dostrzeżenia gołym okiem) i zlewające się ze sobą minerały, a struktura skały wydaje się być jednolita. Należą do nich np. bazalt, obsydian, ryolit.
Szczątki roślin i zwierząt, które w wyniku procesu fosylizacji zamieniają się w skałę, dzięki czemu mogą przetrwać i z czasem zostać odsłonięte na powierzchni Ziemi w wyniku procesów erozji.
Szczególna grupa skamieniałości, do której należą min. amonity i trylobity. To szczątki, które cechują się krótkim czasem życia, ale występują powszechnie przy określonych warunkach życia i są łatwe w identyfikacji. Osobniki takie pełnią rolę swoistych markerów geologicznych, tzn. ich występowanie jednoznacznie dowodzi określanej ery geologicznej (wieku) skał otaczających.
Jedna z cech fizycznych minerałów. Informuje o pierwiastkach tworzących minerał. Dzielą się na pierwiastki rodzime (pojedyncze – występujące w stanie wolnym np. siarka [S], złoto [AU] czy diament [C]) oraz związki chemiczne (złożone z kilku pierwiastków np. halit [NaCl], kwarc [SiO2], kalcyt [CaCO3]).
Wierzchnia warstwa budowy Ziemi, sięgająca do maksymalnie 80 km w części kontynentalnej i do kilkunastu kilometrów w części oceanicznej. Jest zbudowana z kilku warstw skalnych. Wierzchnią warstwę stanowi warstwa skał osadowych o różnej miąższości (grubsza w części kontynentalnej, bardzo cienka w części oceanicznej). Pod nią znajduje się warstwa skał granitowych (głównie w części kontynentalnej) a niżej zalega (zarówno w części kontynentalnej jak i oceanicznej) warstwa skał bazaltowych. Na granicy obu tych warstw występuje strefa nieciągłości Conrada.
Zespół warstw skalnych budujących fałd, nachylonych w tym samym kierunku.
Część warstw skalnych wypiętrzona wzdłuż powierzchni uskokowej.
Część warstw skalnych obniżona wzdłuż powierzchni uskokowej.
Jeden z rodzajów ekshalacji o temperaturze 100 – 300°C. Są złożone głównie z pary wodnej z dwutlenkiem węgla i siarkowodorem.
Skała osadowa pochodzenia chemicznego, faktycznie może występować także jako minerał – halit (chlorek sodu). Najczęściej jest bezbarwna lub biała. Ma duże znaczenie w przemyśle chemicznym i spożywczym, ponadto jako sól drogowa.
Skała osadowa pochodzenia chemicznego o charakterystycznej pomarańczowej barwie. Znajduje zastosowanie jako zamiennik soli kamiennej ze względu na niższą zawartość sodu, ponadto coraz częściej wykorzystywana jest w dekoratorstwie.
Proces przyrastania nowych fragmentów litosfery w dolinach ryftowych płyt oceanicznych o rozbieżnym (dywergentnym) typie granicy. Strefa zjawiska obejmuje cały obszar powstawania nowej skorupy.
Jedna z form terenu dna oceanicznego. Łączy szelf z głębszymi formami oceanicznego dna. Jest bardzo stromy, cechuje się gwałtownym wzrostem głębokości. Obejmują obszary o głębokości od 200 do 3000 m.p.p.m. Ze względu na dużą stromość, może w nich dochodzić do podmorskich osuwisk.
Jeden z elementów budowy wulkanu, mniejszy stożek w obrębie stożka wulkanicznego, powstały na jego stoku. Jest miejscem mniejszych erupcji i wydobycia lawy za sprawą komina bocznego.
Jeden z elementów budowy wulkanu, wzniesienie (góra) zbudowane przez kolejne erupcje wulkanu i wydobywającą się z niego lawę.
Typ wulkanu o erupcji centralnej, jest połączeniem dwóch pozostałych typów – wulkanów eksplozywnych (stożkowych) i efuzywnych (tarczowych). Gwałtowne erupcje występują naprzemiennie z wylewami lawy. Stożek jest raczej stromy, ale ma budowę przeplatających się warstw pochodzących z różnych typów erupcji (część warstw – pochodzenia lawowego, część – pochodząca z materiału piroklastycznego). Jest to najczęstszy typ wulkanu na Ziemi, zaliczamy do nich np. europejskie wulkany – Stromboli i Etnę.
Dziedzina geologii historycznej, nauka o wieku skał i ich występowaniu w przeszłości historycznej Ziemi.
Nieciągłość sejsmiczna na granicy warstwy skał granitowych i warstwy skał bazaltowych w skorupie ziemskiej. Nie występuje jednolicie w całej skorupie, dotyczy głównie skorupy kontynentalnej.
Nieciągłość sejsmiczna na granicy astenosfery i właściwej części płaszcza górnego, na głębokości około 350 km.
Nieciągłość sejsmiczna na granicy jądra zewnętrznego i jądra wewnętrznego, na głębokości około 5100 km.
Właściwie strefa nieciągłości Mohorovičicia, nieciągłość sejsmiczna na granicy skorupy ziemskiej i warstwy perydotytowej na głębokości od kilku (pod skorupą oceaniczną) do kilkudziesięciu kilometrów (pod skorupą kontynentalną).
Nieciągłość sejsmiczna na granicy płaszcza górnego i płaszcza dolnego, na głębokości około 700 km.
Nieciągłość sejsmiczna na granicy płaszcza dolnego i jądra zewnętrznego, na głębokości około 2900 km.
Proces podsuwania się jednej płyty oceanicznej pod drugą, lub płyty oceanicznej pod płytę kontynentalną, w miejscu, gdzie miedzy tymi płytami występuje granica zbieżna (konwergentna). W strefach kolizji dochodzi do zapadnia jednej płyty pod drugą i niszczenia tej części skorupy.
Istniejący przez pewien czas w przeszłości, olbrzymi obszar lądowy powstały w wyniku połączenia kontynentów znanych współcześnie. Mógł obejmować zarówno wszystkie ziemskie lądy, jak i ich część. Przykładami takich tworów są:
- Kolumbia
- Rodinia
- Pannocja
- Pangea
- Laurazja
- Gondwana
Skały, które nadają się do gospodarczego wykorzystania, znajdujące się w złożach, z których można je wydobywać. Należą do nich:
- Surowce metaliczne – takie jak np. żelazo, miedź, cynk , ołów, nikiel, boksyty, inne metale, a także złoto, srebro czy platyna.
- Surowce chemiczne – takie jak np. sól kamienna, sól potasowa, siarka, a także: fosforyty, ropa naftowa, węgiel kamienny i brunatny, torf.
- Surowce energetyczne – takie jak np. ropa naftowa, gaz ziemny, uran, torf, węgiel brunatny, węgiel kamienny.
- Surowce skalne– dzielą się na podgrupę surowców budowlanych (żwir, piasek, granit, bazalt, gips, wapień oraz podgrupę surowców szklarskich i ceramicznych (piasek kwarcowy, glina, ił, dolomit).
Trzeci okres Paleozoiku, po Ordowiku a przed Dewonem. Był dużo krótszy od innych okresów (trwał od 444 mln lat do 419 mln lat BP, a więc “tylko” 25 mln lat). Ważniejsze wydarzenia:
- Trwa orogeneza Kaledońska
- Topniejące lądolody z Ordowiku podnoszą poziom morza, który później opada
- Silny wulkanizm
- Zaczyna powstawać superkontynent Laurazja(Ameryka Północna, Europa, większość Azji)
- Intensywny rozwój fauny morskiej – pojawiają się ryby
Fałd tektoniczny o wklęsłym kształcie. W jądrze fałdu są najmłodsze skały, a najstarsze na skrzydłach.
Jedna z form terenu dna oceanicznego. Bezpośrednio graniczy z brzegiem lądu. To przybrzeżne, płytkie strefy dna oceanicznego o głębokości do 200 m.p.p.m. Są częścią bloków kontynentalnych.
Schemat przebiegu historii Ziemi, uwzględniający podział na eony, ery, okresy i epoki z podanym okresem ich trwania. Stosuje się też pewne jednostki umowne, którą jest np. Prekambr – obejmujący wszystkie eony, ery, okresy i epoki poprzedzające okres Kambru czy Hadeik – nieoficjalny eon poprzedzający Archaik.
Jasny (niekiedy biały) minerał z gromady krzemianów, pospolity. Charakteryzuje się najniższą twardością w skali Mhosa wynoszącą 1, co oznacza, że jest najbardziej miękkim minerałem. Ma szerokie zastosowanie, m.in. w przemyśle kosmetycznym, ceramicznym, gumowym, papierniczym, ponadto w sporcie w celu zapobiegania poślizgowi.
Jedna z form budujących kontynenty, rozległy obszar zbudowany ze skał krystalicznych, niepokryty młodszymi osadami.
Powszechnie uznawana za obowiązującą teoria naukowa, wyjaśniająca zjawisko dryfu kontynentów i obserwowanych jego skutków – deformacji powierzchni Ziemi. Teoria zakłada, że cała litosfera nie jest jednolitą warstwą (choć być może była nią pierwotnie), ale jest ona podzielona na co najmniej kilkanaście większych i mniejszych fragmentów (płyt). litosfera jest chłodna i tym samym sztywna, z kolei zalegająca pod nią astenosfera – ciepła i plastyczna. dzięki temu możliwe jest “ślizganie” się płyt tektonicznych po powierzchni astenosfery. Cały ten ruch wywoływany jest przez prądy konwekcyjne magmy w górnej części płaszcza ziemskiego (w tym w astenosferze), które docierając do powierzchni litosfery rozchodzą się w przeciwnych kierunkach, wymuszając ruch płyt tektonicznych.
Związki chemiczne, budulec niektórych minerałów i skał na Ziemi, złożone z tlenu (O) i innych pierwiastków.
Bezbarwny lub o zróżnicowanej kolorystyce, minerał z gromady krzemianów, powszechny, ceniony w jubilerstwie (to jego główne zastosowanie). Charakteryzuje się wysoką twardością w skali Mhosa wynoszącą 8.
Skała osadowa pochodzenia organicznego (ze szczątków roślinnych). Zawiera poniżej 60% węgla w swoim składzie. W niektórych krajach znajduje zastosowanie jako opał, powszechniej wykorzystywany jest w medycynie i ogrodnictwie.
Pierwszy okres Mezozoiku, nastąpił bezpośrednio po Kambrze z ery Paleozoicznej, a przed Jurą. Trwał w okresie od 252 mln lat do 201 mln lat BP (51 mln lat). Ważniejsze wydarzenia:
- Orogeneza Hercyńska (Waryscyjska) dobiega końca
- Rozpoczyna się Orogeneza Alpejska
- Pangea zaczyna się rozpadać na Gondwanę i Laurazję – kontynenty zaczynają przemieszczać się w kierunku dzisiejszego położenia, zaczyna powstawać Ocean Atlantycki i Ocean Indyjski
- Pojawiają się pierwsze dinozaury, rozpoczyna się ekspansja gadów
- Pojawiają się prymitywne ssaki
- Następuje Wielkie Wymieranie Triasowe – zagłada około 80% organizmów morskich (np. liczne ryby i koralowce) oraz wiele gatunków lądowych min. płazów
Jedna z kluczowych skamieniałości przewodnich – marker geologiczny ery paleozoicznej. Biologicznie jest wymarłym morskim stawonogiem. Występuje w skałach pochodzenia ode wczesnego kambru, do końca permu.
Drgania skorupy ziemskiej, których przyczyną jest powstawanie naprężeń skorupy ziemskiej, a następnie ich rozładowywanie przez uwolnienie olbrzymiej energii w postaci fal sejsmicznych. Przyczyny trzęsienia ziemi mogą być:
- tektoniczne – 90% wszystkich trzęsień, efekt ruchu płyt litosfery (zwłaszcza kolizyjnego, a w drugiej kolejności przesuwczego), mają też największą siłę.
- wulkaniczne – 7%, związane z erupcją wulkanu, najczęściej krótkotrwałe i o umiarkowanej sile.
- zapadliskowe (zapadowe) – 3%, są skutkiem zapadnięcia się terenu np. stropu jaskini na obszarze krasowym lub innych próżni w skałach, są wybitnie lokalne i bardzo słabe.
- antropogeniczne – <1%, niezwykle rzadkie, wywołane działalnością człowieka np. potężnymi eksplozjami lub zapadnięciem się terenu nad kopalnią głębinową.
Skała pochodząca z materiału piroklastycznego, jest lekka, zwięzła i porowata, należy do grupy skał osadowych. Tworzą się na niej żyzne gleby.
Jedna z cech fizycznych minerałów. Liczona w dziesięciostopniowej skali tzw. skali Mohsa odporność minerału na zarysowanie. Minerały są uszeregowane według wzorcowych przykładów – od najtwardszego (10) do najmiększego (1), gdzie minerały o większej twardości są w stanie zarysować minerały miększe, które nie mogą ich zarysować. Skala ma charakter względny i porównawczy.
Jedna z cech fizycznych minerałów. Obejmuje kształt i wielkość kryształów oraz sposób ułożenia kryształów budujących minerał – według różnych klas symetrii.
Struktura, o charakterze deformacji nieciągłej, powstała w wyniku rozerwania warstw skalnych i ich przesunięcia wzdłuż powstałej powierzchni.
Powierzchnia spękań i przesunięć warstw skalnych, na granicy przesuwczej (transformującej) dwóch płyt tektonicznych.
Skała osadowa, która może mieć pochodzenie zarówno organiczne (ze szczątków zwierzęcych) lub chemiczne. Mogą być zarówno białe jak i reprezentować całą paletę barw. Ma szerokie zastosowanie m.in. w budownictwie, przemyśle chemicznym, hutniczym oraz do produkcji nawozów w rolnictwie.
Dolna część litosfery, zaliczana do płaszcza ziemskiego. Zbudowana z perydotytu (magmowa skała głębinowa). Występuje zarówno pod skorupą kontynentalną jak i oceaniczną.
Brązowa lub czarna skała osadowa pochodzenia organicznego (ze szczątków roślinnych). Może cechować się różna zawartością pierwiastku węgla (od <60% do 99%). Podstawowym zastosowaniem wszystkich jego typów jest spalanie jako paliwo do celów energetycznych i opałowych, ponadto znajduje zastosowanie w przemyśle chemicznym i medycynie.
Sole kwasu węglowego, budulec niektórych minerałów i skał na Ziemi, złożone z węgla (C) i tlenu.
Zagłada większości życia na Ziemi (z różnych powodów – często także w wyniku „impaktu zewnętrznego” czyli np. uderzenia asteroidy), co wymuszało adaptację do nowych warunków i umożliwiało rozwój innych organizmów – w miejsce wymarłych (np. wymieranie Kredowe umożliwiło rozkwit ssaków, które wcześniej były zdominowane przez gady). Wyróżniamy 5 wielkich wymierań:
- Wielkie wymieranie Ordowickie
- Wielkie wymieranie Dewońskie
- Wielkie wymieranie Permskie
- Wielkie wymieranie Triasowe
- Wielkie wymieranie Kredowe
Drugie z pięciu wielkich wymierań, wystąpiło na granicy Dewonu i Karbonu. Szczegóły nie są do końca poznane. Nastąpiła śmierć około 40% organizmów morskich (prawdopodobnie na skutek ochłodzenia wód oceanów).
Piąte i ostatnie z wielkich wymierań, najbardziej znane i najważniejsze z punktu widzenia człowieka (choć nie największe). Nastąpiło na koniec Kredy i zakończyło Erę Mezozoiczną. Śmierć poniosło około 75% żywych organizmów, w tym wszystkie dinozaury oraz amonity. Zdarzenie spowodowane uderzeniem planetoidy o średnicy około 10 km w półwysep Jukatan we współczesnym Meksyku (czego dowodem oprócz śladów w terenie, są także osady Irydu w skałach z tego okresu, który ma pochodzenie kosmiczne). W skutek zagłady wielkich gadów, ssaki mogły rozpocząć ekspansję w następnej Erze – Kenozoiku, a w konsekwencji rozwinął się Homo Sapiens.
Pierwsze z pięciu wielkich wymierań, wystąpiło na granicy Ordowiku i Syluru. Przyniosło śmierć około 85% gatunków. Dokładne powody nie są znane, wśród kilku możliwych przyczyn wymienia się wybuch supernowej i na skutek tego – zniszczenie warstwy ozonowej lub masowe zlodowacenia.
Trzecie z pięciu wielkich wymierań, wystąpiło na koniec Permu i zarazem Ery Paleozoicznej. Największa w historii zagłada, śmierć około 90% lub więcej gatunków. Niejasna przyczyna – prawdopodobnie intensywny wulkanizm i związane z tym zmiany klimatyczne.
Czwarte z pięciu wielkich wymierań, wystąpiło na granicy Triasu i Jury. Zagłada około 80% organizmów morskich (np. liczne ryby i koralowce) oraz wielu gatunków lądowych min. płazów.
Najczęściej stożkowa, górzysta forma terenu, będąca miejscem wydostania się magmy z wnętrza ziemi na powierzchnię pod postacią lawy.
Jeden z typów wulkanów według aktywności. Są aktywne i mogą mieć erupcję w każdej chwili. Stanowią ciągłe zagrożenie.
Jeden z typów wulkanów według aktywności. Ich aktywność była w przeszłości odnotowana, ale obecnie jej nie wykazują (za wyjątkiem ekshalacji), mogą się jednak przebudzić.
Typ wulkanu o erupcji centralnej, w którym stożek wulkaniczny jest łagodnie nachylony. W czasie erupcji z wulkanu wydobywa się wyłącznie lawa, która najczęściej jest zasadowa, przez co krzepnie wolniej i szybko rozlewa się na dużych obszarach. Zajmują najczęściej duże obszary, nierzadko tworząc potężne wulkaniczne wyspy. Takie wulkany występują min. na Hawajach – Mauna Kea i Mauna Loa.
Typ wulkanu o erupcji centralnej, cechuje się budową stożkową, jest stromy. Wulkan charakteryzuje e się gwałtownymi erupcjami, podczas których z wulkanu wydobywa się lawa, gazy oraz materiał piroklastyczny. Wydobywająca się lawa jest kwaśna, przez co cechuje się dużą lepkością i może zastygać już w kraterze, co grozi zapchaniem komina, gwałtowną eksplozją i powstaniem kaldery. Występują w strefach subdukcji, jest ich niewiele. Należy do nich np. czy Gwatemalski Aguan.
Typ wulkanu o erupcji liniowej, gdzie lawa wydobywa się przez szczeliny w skorupie ziemskiej
Jeden z typów wulkanów według aktywności. Ich aktywność nie była notowana w przeszłości, ani nie ma jej obecnie, a świadectwem dawnej działalności jest pozostały stożek wulkaniczny.
Część magmatyzmu, która zachodzi na powierzchni Ziemi. Obejmuje procesy prowadzące do wydostania się magmy na powierzchnię ziemi w postaci lawy oraz związane z tym tworzenie się wulkanów, czyli stożkowych, górzystych form terenu, będących miejscem wydostania się magmy z wnętrza ziemi na powierzchnię.
Jedna z wielkich form ukształtowania powierzchni lądów. Są najczęściej rozległe i pagórkowate lub faliste, choć mogą być też zupełnie płaskie. Obejmują obszary o wysokości od 300 do 500 m.n.p.m. o dowolnej wysokości względnej lub wyższe od 500 m.n.p.m., ale o wysokości względnej mniejszej niż 300 metrów.
Obszar rozległego obniżenia, zrzucony w czasie powstawania uskoku tektonicznego.
Różne zdarzenia świadczące o możliwości wystąpienia w bardzo bliskiej przyszłości trzęsienia ziemi. Należą do nich:
- deformacje powierzchni ziemi
- zmiana poziomu wody w jeziorach i studniach
- zmiana poziomu ropy naftowej w szybach
- wydobywanie się z litosfery radonu
- niespokojne zachowanie zwierząt
Skała osadowa okruchowa zwięzła, powstała na skutek lityfikacji żwiru. Znajduje zastosowanie w budownictwie.
Obszar rozległego wyniesienia terenu, wywyższony w czasie powstawania uskoku tektonicznego.
Skała osadowa okruchowa luźna, o wielkości ziarna od 0,2 do 2 cm. Występuje pospolicie, zwłaszcza na obszarach polodowcowych. Powszechnie wykorzystywany w budownictwie drogowym.
Brak komentarzy