Lodowce górskie rzeźbią teren w małej skali – w górach i ich bezpośrednim sąsiedztwie. Utworzone przez nie formy potrafią być jednak rozległe i majestatyczne, a przede wszystkim niezwykle intrygujące.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Procesy egzogeniczne

V Rzeźbotwórcza działalność lodowców górskich

Procesy będące wynikiem rzeźbotwórczej działalności lodu lodowcowego tak w lodowcach górskich jak i lądolodach noszą nazwę procesów glacjalnych. W przypadku lodowców górskich wystarczającą siłę rzeźbotwórczą posiada wyłącznie sam lód lodowcowy, czym różni się od lądolodu, gdzie występują także formy utworzone przez wodę z topniejącego lądolodu. Powstają co prawda formy będące efektem fluwioglacjalnych procesów w obrębie lodowca górskiego, ale ze względu na niewielką ilość płynącej wody, ich znaczenie jest marginalne.

W przypadku lodowca górskiego, za rzeźbienie terenu odpowiedzialny jest tak jego jęzor, który przemieszczając się rzeźbi teren jak i pole firnowe (tworzące swoją obecnością coraz większe zagłębienie terenu). Aby zgłębić swoją wiedzę o lodowcach i lądolodach, zapoznaj się z tym tematem (kliknij).

Obszar objęty rzeźbotwórczą działalnością lodowców górskich na Ziemi jest niewielki i odnosi się obecnie do pewnej grupy wysokich pasm górskich. Natomiast istnieją rozległe ślady działalności lodowców w okresie zlodowaceń, kiedy podobnie jak lądolody – powiększały znacząco swój zasięg.

Działalność rzeźbotwórcza lodowców górskich dzieli się na erozyjną i akumulacyjną, między nimi zachodzi także transport.

1. Intensywność rzeźbotwórczej działalności lodowców górskich

Procesy rzeźbotwórcze związane z obecnością lodu najsilniej występowały w przeszłości geologicznej (zlodowacenia w okresie plejstocenu), ale również dzisiaj mogą one być obserwowane, choć w znacznie mniejszej skali. Ich intensywność zależy od:

  • Warunków klimatycznych, w tym zwłaszcza od wielkości dostawy wody (przyrost lodowca) oraz temperatury, a szczególnie jej sezonowych (lato-zima) lub wieloletnich wahań, co przyczynia się do ruchu jęzora lodowcowego.
  • Pośrednio od wysokości gór (co ma związek z panującym klimatem) i wysokością wiecznej granicy śniegu na danym obszarze.
  • Skał budujących pasmo górskie, zwłaszcza ich twardości i tym samym podatności na oddziaływanie lodowca.
  • Kształtu pasma górskiego (inne procesy będą mocniej obserwowalne w przypadku różnych typów lodowców górskich).
  • Globalnej zmiany klimatu (mogącej prowadzić nawet do całkowitego zaniku lodowców górskich i tym samym zlikwidowania ich działalności rzeźbotwórczej).

2. Rodzaje działalności lodowców i lądolodów

W toku działalności rzeźbotwórczej w obrębie erozji wyróżnia się procesy wspólne dla lądolodów i lodowców górskich, takie jak:

  • Detrakcja – wyrywanie z podłoża dużych bloków skalnych i ich przenoszenie, czasami (w przypadku lądolodów) na odległości sięgające nawet tysięcy kilometrów (w przypadku lodowca górskiego oczywiście na odległość znacznie mniejszą).
  • Detersja – polerująca działalność lodowca, wygładzanie skał podłoża po których przemieszcza się lodowiec (lub lądolód) za pomocą lodu lodowcowego i uwięzionych w nim transportowanych skał.
  • Egzaracja – zdzieranie materiału skalnego z podłoża przez czoło lodowca (lądolodu) i następnie jego wciąganie w głąb lodu lodowcowego.

3. Formy terenu utworzone przez lodowce górskie

Wybrane formy utworzone przez lodowiec górski – schemat

Źródło: https://static.wixstatic.com/media/633537_5aa82a312d264892a6cfa24264007eba.jpg/v1/fill/w_622,h_805,al_c,q_90,usm_0.66_1.00_0.01/633537_5aa82a312d264892a6cfa24264007eba.webp

Do erozyjnych form należą:

  • Kocioł polodowcowy (cyrk, kar) – pozostaje ukryty, dopóki wypełnia go pole firnowe. Ujawnia się, w momencie gdy klimat ociepla się i lodowiec zanika. To kotlinowate zagłębienia utworzone w wyniku powiększanie się obszaru i pogłębienia pola firnowego, otoczone wyższymi partiami górskimi najczęściej z trzech stron. Kotły po wytopieniu lodowca często przeistaczają się w jeziora górskie zwane jeziorami cyrkowymi (karowymi), ale nie zawsze musi się tak stać.

Suchy kocioł polodowcowy w Tatrach

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ea/Jagni%C4%99cy_Szczyt_a3.jpg
  • Karling – strzelisty szczyt górski wyerodowany u podnóża przez erozję wsteczną pola firnowego powiększającego swój obszar.

Karling Olperer

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/Olperer.jpg/1920px-Olperer.jpg
  • Grań – wyostrzona krawędź góry, ostry i skalisty szczyt, której pochodzenie (zwłaszcza w dolnych partiach) może być spowodowane zdzieraniem przez przemieszczający się jęzor lodowca.

Grań utworzona w wyniku działania lodowca górskiego

Źródło: https://s3.envato.com/files/3e283dce-c683-406d-bbec-8111904ab3ff/inline_image_preview.jpg
  • Turnia – szczyt lub skała o ścianie zbliżonej do pionowej, powstała w wyniku erozji otoczenia przez działalność lodowca górskiego.

Hruba Turnia w Tatrach

Źródło: https://s3.envato.com/files/3e283dce-c683-406d-bbec-8111904ab3ff/inline_image_preview.jpg
  • Muton (baraniec) – pagórek lub masyw skalny o nietypowym kształcie – wygładzony stok o niewielkim nachyleniu od strony nasuwania się lodowca (lub lądolodu) i silnie zdarty mocno nachylony stok po drugiej stronie.

Muton w górach

Źródło: https://docplayer.pl/docs-images/63/48482949/images/2-2.jpg
  • Rysy i wygłady lodowcowe – widoczne zarysowania i oberwania niewielkich fragmentów skał na ich powierzchni (często występujące także na powierzchni mutonów) lub oszlifowane bloki skalne w wyniku nasuwania się jęzora lodowca (lub czoła lądolodu).

Rysy (bliżej) i wygłady lodowcowe (dalej)

Źródło: https://4.bp.blogspot.com/-veSiji9yOno/WB9yjlT39AI/AAAAAAAABS0/93ll7EyL19UjopiBe45TlNjI1bCt2cqJgCLcB/s1600/normal_287087f2892b871d46a20d9387ec3fd7.jpg

Schemat powstawania dolin polodowcowych (doliny „U” i doliny zawieszonej)

Źródło: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RDlK2DRlHnZga/6/1s5LkkIYcdUCgceRPpHuJw9cKczLrhJE.png

 

  • Dolina U-kształtna (polodowcowa) – jedna z najrozleglejszych form polodowcowych w górach, powstaje w wyniku wdarcia się jęzora lodowcowego do doliny rzeki górskiej (V-kształtnej) i zniszczenia (pocięcia) jej podstawy przez boki jęzora lodowcowego w wyniku czego kształt „V” zmieniany jest w kształt typu „U”.

Dolina U-kształtna Roztoki w Tatrach

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Tatry_Bielskie_i_Dolina_Roztoki.jpg/1280px-Tatry_Bielskie_i_Dolina_Roztoki.jpg
  • Dolina zawieszona – rodzaj bocznej doliny górskiej, która przez jęzor lodowca została odcięta od doliny głównej i znajduje się wyżej niż dolina główna przekształcona w dolinę U-kształtną. Sama mogła być źródłem mniejszego lodowca górskiego (łączącego się w przeszłości z jęzorem lodowca głównego).

Dolina zawieszona (widoczna w oddali)

Źródło: https://polarpedia.eu/wp-content/uploads/2017/08/hanging-valley.jpg

Lodowiec górski dokonuje także działalności transportowej. Porywając materiał miesza go z masą lodu, przenosi i akumuluje, często dopiero w momencie wytopienia.

W wyniku działalności akumulacyjnej lodowca górskiego powstają moreny. Niektóre moreny są również formami utworzonymi przez lądolody i mają wtedy znacznie większe rozmiary.

Do akumulacyjnych form należą:

  • Morena czołowa – powstaje w wyniku usypania materiału pchanego przez lodowiec (lub lądolód) na przedpolu jęzora lodowca górskiego lub czoła lądolodu. Ma kształt wału skalnego usypanego poprzecznie do kierunku ruchu jęzora lodowcowego (lub lądolodu).
  • Morena denna – powstaje w wyniku zdarcia podłoża i rozsypania na nim materiału niesionego przez jęzor lodowca (lub masę lądolodu), która została wtłoczona do jego wnętrza i wydostała się wraz z jego wytopieniem. Ma charakter falisty i rozległy (zwłaszcza w przypadku lądolodów).

Morena czołowa i denna po ustąpieniu jęzora lodowca górskiego

Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/pF8qU3OBx0uwmZgPz8EXvIPZf_pkd4n6NkRvtfmizwMcJKRjXdsFueQvcbEB4K-rBMmuyHW_O7t-ukT_IzTk0D0tf5RhXjmQqwXTwT0
  • Morena boczna – powstaje w wyniku usypywania niesionego przez jęzor lodowca górskiego materiału skalnego wzdłuż jęzora po obu jego bocznych krawędziach.

Morena boczna

Źródło: https://f2.photoblog.pl/fbl-2008/200812/27741972.jpg


  • Morena środkowa – efekt połączenia dwóch moren bocznych dwóch sąsiadujących lodowców górskich biegnących obok siebie.

Morena środkowa

Źródło: https://docplayer.pl/docs-images/63/48482949/images/5-2.jpg

Także wiele form typowych dla lądolodów powstaje w wyniku działalności lodowca górskiego lub topiących się z niego wód, ale ich rozmiary są niewielkie (w porównaniu z tymi pochodzenia po lądolodzie), dlatego zostały omówione temacie poświęconym rzeźbotwórczej działalności lądolodu.