Środowisko Morza Bałtyckiego

Morze Bałtyckie to wewnątrzkontynentalny, płytki i mało słony zbiornik, stanowiący część Oceanu Atlantyckiego. Ze względu na swoje położenie, to jedno z najmłodszych mórz świata odgrywa olbrzymią rolę dla wielu europejskich państw, w tym oczywiście Polski. Niestety Bałtyk jest morzem silnie zanieczyszczonym.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Krajobrazy i środowisko w Polsce

VII Środowisko Morza Bałtyckiego

1. Charakterystyka Morza Bałtyckiego

Morze Bałtyckie jest zbiornikiem śródkontynentalnym (wewnatrzkontynentalnym), jednym z kluczowych mórz europejskich. Dodatkowo Bałtyk jest zbiornik śródlądowym (śródziemnym), niemal w całości otoczonym lądem. Powierzchnia Bałtyku to niewiele ponad 415 tys. km2, a więc jest około 100 tys. km2 większy od powierzchni Polski.

Geografia Morza Bałtyckiego

Źródło: https://www.nationsonline.org/maps/Baltic-Sea-topographic-map.jpg

Jedynie wąskie Cieśniny Bałtyckie (Skagerrak, Kattegat, Sund, Wielki Bełt, Mały Bełt), zwane również Cieśninami Duńskimi, pozwalają na wymianę wód z Morzem Północnym i resztą Oceanu Atlantyckiego. Ich maksymalna głębokość sięga kilkunastu (około 15-17) metrów, a miejscami nawet poniżej 10 metrów, co znacząco ogranicza (ze względu na barierę zanurzenia) wpłynięcie na Bałtyk bardzo dużych statków. Dodatkowo, na skutek ruchów izostatycznych Skandynawii, cieśniny te ulegają nawet wypłycaniu. Za sprawą tak małej wymiany wód, Bałtyk jest morzem bezpływowym. Największe pływy występują w Zatoce Botnickiej (do 60 cm), podczas gdy u polskich wybrzeży Bałtyku, nie przekraczają 5 cm (często 0,5 cm).

Cieśniny Duńskie na granicy Morza Północnego i zachodniego Bałtyku

Źródło: https://www.worldservicesgroup.com/maps/da-map.gif

Bałtyk jest morzem szelfowym, a przez to płytkim. Średnia głębokość zbiornika to zaledwie 52 metry, podczas gdy największa głębokość znajduje się nieopodal Sztokholmu – Głębia Landsort w Basenie Gotlandzkim ma zaledwie 459 m głębokości. Ta niewielka głębokość powoduje małe falowanie. Wysokość fali morskiej wynosi średnio 2-4 metrów i rzadko ją przekracza (głównie podczas sztormów, kiedy sięga do 11-12 metrów).

Zlewisko i typy wybrzeży Bałtyku

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RVxdI2HJtwL00/4/XdfiHfDPiwFBChItm9Ec5fOvWZQoLKRF.png

Przypomnij sobie główne typy wybrzeży morskich (kliknij tutaj)

Linia Brzegowa Bałtyku jest dość mocno urozmaicona. Na jego obszarze występują liczne wyspy, półwyspy i zatoki. Nie brakuje też zalewów, mierzei i cieśnin. Te warunki, w połączeniu z trwającymi tysiące lat procesami rzeźbotwórczymi doprowadziły do utworzenia dość zróżnicowanych typów wybrzeży:

Bałtyk południowy, obejmujący część krajów Bałtyckich, Polskę, Obwód Kaliningradzki i Niemcy składa się przede wszystkim z wybrzeży mierzejowo-zalewowych, częściowo przeplatających się z wybrzeżami klifowymi.

Wybrzeże Bałtyku w Kaliningradzie jest podobne jak w Polsce – mierzejowo-zalewowe

Źródło: https://www.globtroter.pl/zdjecia/rosja/102163_rosja_obwod_kaliningradzki_diuny.jpg

Bałtyk północny, obejmujący wybrzeże Szwecji i częściowo Finlandii obejmują wybrzeża fierdowe i fierdowo-szkierowe. Wybrzeże fierdowe przypomina nieco wybrzeże fiordowe, ponieważ również powstaje na skutek zalania przez morze obszaru dolin polodowcowych, jednak na obszarach wyżynnych. Przez to ściany wybrzeża są niższe (30-50 metrów), a doliny krótsze niż w przypadku fiordów.

Klasyczny przykład wybrzeża fierdowego na południe od Sztokholmu

Źródło: maps.google.pl

U wybrzeży zachodniej Finlandii i na wyspach Alandzkich występuje klasyczne wybrzeże szkierowe.

Wyspy Alandzkie są podręcznikowym przykładem wybrzeża szkierowego

Źródło: https://i.wpimg.pl/630×0/i.wp.pl/a/f/jpeg/32335/c/b/cbbc1166a1efe59dd44d1b39e8133547.jpeg

Duńskie wyspy zachodniego Bałtyku niemal w całości reprezentują wybrzeże föhrdowe (ferdowe). To wybrzeże powstaje z kolei na skutek zalania przez morze akumulacyjnych form glacjalnych porozcinanych rynnami polodowcowymi, prostopadłymi do linii brzegowej.

Wybrzeże w sąsiedztwie Roskilde na wyspie Zelandia

Źródło: https://live.staticflickr.com/650/20670036172_7f7c78bc1d_b.jpg

Bałtyk jest morzem zasilanym przez dużą ilość słodkiej wody z rzek. W jego zlewisku obejmującym aż 1,7 mln km2 (około 17% pow. Europy) znajduje się w całości Litwa, Łotwa i Estonia, niemal cała Polska, Szwecja i Finlandia oraz część Rosji, Niemiec i Danii, a także niewielkie fragmenty wschodniej Norwegii. Tak duża dostawa słodkiej wody w połączeniu z chłodnym klimatem i związanym z tym niewielkim parowaniem oraz bardzo wąskim połączeniem z wszechoceanem sprawiają, że Bałtyk jest bardzo mało zasolony. Średnie zasolenie wynosi zaledwie 7‰ i jest dość zróżnicowane na terenie zbiornika (w dalekich obszarach Zatoki Fińskiej i Zatoki Botnickiej spada nawet poniżej 2‰, podczas gdy w Cieśninach Duńskich dochodzi do 20-30‰). Przez to Bałtyk bywa nazywany morzem słonawym.

Średnie zasolenie Morza Bałtyckiego w latach 2015-2019

Źródło: Cornelia Jaspers, Nicholas Bezio, Hans-Harald Hinrichsen – https://www.mdpi.com/diversity/diversity-13-00057/article_deploy/html/images/diversity-13-00057-g001.png

Ostatnim istotnym parametrem Bałtyku jest temperatura wody. Bałtyk należy do mórz chłodnych, za sprawą swojego położenia w strefie klimatów umiarkowanych. Ten czynnik bardzo istotnie obniża potencjał turystyczny zbiornika. Mimo globalnego ocieplenia klimatu, jedynie wody przybrzeże południowego Bałtyku zbliżają się do średniej temperatury 20°C w miesiącach letnich. Jednocześnie za sprawą słabej wymiany wód i rosnących temperatur, na Bałtyku coraz częściej obserwuje się zakwit sinic.

Średnia temperatura Bałtyku w sierpniu 2018 r.

Źródło: https://bi.im-g.pl/im/32/8f/17/z24704050IH.jpg

Zimą, nawet do końca lutego niektóre fragmenty zatok, w tym Zalew Wiślany oraz północne obszary morza – Zatoka Fińska i Zatoka Botnicka, mogą nawet zamarzać.

Fragment zamarzniętego Bałtyku zimą na początku XXI wieku

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/65/BalticSea.A2004093.1120.250m.jpg

2. Powstanie Bałtyku

Morze Bałtyckie jest jednym z najmłodszych zbiorników tego typu na świecie. Powstało dopiero po wycofaniu się z obszaru północnej Polski lądolodu plejstoceńskiego. Za sprawą zmian w ukształtowaniu linii brzegowej, Bałtyk był naprzemiennie morzem i słodkim jeziorem.

Uproszczony model powstawania Morza Bałtyckiego

Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Powstanie_i_rozwój_Bałtyku

Bałtyk powstaje około 12 – 10 tys. lat p.n.e. (14 – 12 tys. lat BP), jako efekt wytapiania się czoła wycofującego się lądolodu (zlodowacenia Wisły). Topniejąca woda jest słodka i zimna, a kontakt z wodami wszechoceanu jest odcięty. Tak powstaje Bałtyckie Jezioro Lodowe.
Około 10 tys. – 9 tys. lat p.n.e na skutek dalszego topienia się lądolodu dochodzi do połączenia się wód Bałtyku z wszechoceanem i jego zasolenia. Powstaje Morze Yoldiowe, którego nazwa pochodzi od żyjącego wtedy w jego wodach małża Yoldia.
Po wycofaniu lądolodu Skandynawia zaczęła podnosić się w wyniku ruchów izostatycznych. W ten sposób zamknęło się połączenie zbiornika z Wszechoceanem i Bałtyk ponownie stał się jeziorem w okresie około 7,5 tys. – 7 tys. lat p.n.e. Napływ wód z topiącego się lądolodu doprowadził ponadto do wysłodzenia się zbiornika, w którym pojawił się gatunek słodkowodnego ślimaka Ancylusa. Stąd nazwa ówczesnej fazy rozwoju zbiornika – Jezioro Ancylusowe.
Na skutek podniesienia globalnego poziomu morza spowodowanego dalszym topnieniem lądolodu doszło do połączenia się Bałtyku i wszechoceanu przez Cieśniny Duńskie. Ostatecznie około 6,5 tys. lat p.n.e Bałtyk ponownie stał się morzem i ulegał stopniowego zasoleniu na skutek wlewania się wód oceanicznych. Pojawił się w nim słonowodny ślimak Littorina. Tak powstało Morze Litorynowe.
Na skutek dalszych ruchów izostatycznych i wydźwignięcia Skandynawii, stopniowo zaczęło zmniejszać się przejście w Cieśninach Duńskich. W tym czasie doszło do znacznego zmniejszenia zasolenia zbiornika. Zbiornik przybrał w okresie około 3500 r. p.n.e. kształt zbliżony to obecnego. Ten okres Bałtyku (do około roku 1000 n.e.) nazywamy Morzem Politorynowym.
Wreszcie około 1000 r. n.e. Wikingowie przywlekli na łodziach na teren akwenu małża Mya pochodzącego z Ameryki Północnej, który skolonizował zbiornik i od którego współczesny Bałtyk nosi nazwę Morza Mya. Morze stopniowo osiągnęło dzisiejszą linię brzegową, ulega jednak dalszym zmianom na skutek trwających ruchów izostatycznych w Skandynawii oraz podnoszenia poziomu morza na skutek globalnego ocieplenia.

3. Podział polityczny Bałtyku

Region Morza Bałtyckiego jest przedmiotem integracji w celu prowadzenia wspólnej polityki w zakresie zbiornika, szczególnie jego ochrony. Podstawową organizacją międzynarodową jest Rada Państw Morze Bałtyckiego, zrzeszająca wszystkie kraje leżące nad Bałtykiem oraz Islandię, dodatkowo także wspierana przez Komisję Europejską. Te same kraje, za wyjątkiem Norwegii i Islandii tworzą także HELCOM czyli Komisję Ochrony Środowiska Morza Bałtyckiego.

Rada Państw Morza Bałtyckiego

Źródło: https://pbs.twimg.com/media/Ea8AVGUX0AAxieH.jpg

Ponieważ Bałtyk jest morzem śródlądowym, dokonano także politycznego podziału jego wód na morza terytorialne i wyłączne strefy ekonomiczne, ponieważ zapisy konwencji o prawie morza ustanawiające pas 200 mil morskich wyłącznej strefy ekonomicznej, nie byłyby możliwe do zastosowania ze względu na rozmiar akwenu.

Wyłączne strefy ekonomiczne i morza terytorialne na Bałtyku

Źródło: http://archive.iwlearn.net/helcom.fi/environment2/biodiv/en_GB/bspas/_files/72492599826645882/default/BSPAs_2008.jpg

4. Środowisko Morza Bałtyckiego

Morze Bałtyckie jest płytkim, słonawym i chłodnym zbiornikiem śródlądowym. Wszystkie te elementy w istotny sposób wpływają na obecny stan jego środowiska. Za sprawą wspomnianych parametrów, jest to zbiornik o słabo urozmaiconej faunie i florze. Do najistotniejszych gatunków bytujących w Bałtyku należą:

W grupie flory morskiej dominują glony (zielenice, brunatnice i krasnorosty) oraz trawy morskie.

Trawy morskie są jednymi z głównych roślin Bałtyku

Źródło: https://www.gdynia.pl/cache/images/1200×0/ade56f2640de46ebd206db80c18881d3.jpg

Fauna Bałtyku to przede wszystkim ryby. Głównymi gatunkami są: śledzie, dorsze, szproty i flądry oraz inne w mniejszej ilości.
Symbolem Bałtyku oprócz ryb są na pewno ptaki – mewy.
W Bałtyku występują też ssaki takie jak szarytka morska (foka szara) czy morświn.

Bałtyckie foki szare (a właściwie szarytki morskie) żyją w akwenie już ponad 10 000 lat

Źródło: https://totylkoteoria.pl/wp-content/uploads/2018/07/grey-seal-2952260_960_720.jpg

Jednym z najważniejszych skarbów Bałtyku jest bursztyn – kopalna żywica. W basenie Morza Bałtyckiego (zwłaszcza na terenie obwodu Kaliningradzkiego) znajdują się największe złoża bursztynu na świecie. Jest to materiał szczególnie ceniony w jubilerstwie europejskim.

Bursztyn bałtycki w Polsce

Źródło: https://polskazachwyca.pl/wp-content/uploads/2017/08/ba%C5%82tyk-bursztyn-shutterstock_258844346-e1504394474674.jpg

Bałtyk jest zbiornikiem silnie zanieczyszczonym. Istnieje szereg powodów takiego stanu rzeczy, do których należą:

Duża powierzchnia zlewiska, z którego spływają znaczne ilości wód powierzchniowych z potencjalnymi zanieczyszczeniami.
Wysokie zaludnienie obszaru zlewiska Bałtyku, sięgające nawet 90 mln osób i związana z tym gospodarka komunalna.
Wysoki poziom rozwoju gospodarczego państw nadbałtyckich.
Obecność w zlewisku Bałtyku obszarów intensywnie wykorzystywanych rolniczo, zwłaszcza w Polsce.
Obecność w zlewisku Bałtyku obszarów silnie uprzemysłowionych.
Prowadzenie gospodarki morskiej na Bałtyku (rybołówstwo, transport, pozyskiwanie surowców).
Popularność turystyczna Bałtyckich plaży, zwłaszcza południowych wybrzeży (Kaliningrad, Polska, Niemcy).
Niski poziom dbałości o ekologię w części państw nadbałtyckich.
Czynniki fizycznogeograficzne utrudniające oczyszczenie zbiornika: niska wymiana wody z Morzem Północnym (całkowita wymiana trwa nawet 50 lat) i mała głębokość, a przez to mała objętość akwenu.

Źródła zanieczyszczeń w zlewisku Bałtyku

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RpQNThEloSf9n/4/zhpvEffina2SEYryp21adD5rWX831uYV.png

Główne zanieczyszczenia występujące w Bałtyku to:

Biogeny pochodzące z intensywnego rolnictwa z wykorzystaniem nawozów sztucznych (azotowych i fosforowych), które wraz z wodami podziemnymi docierają do rzek, a później do morza – główne źródło zanieczyszczenia, prowadzące do eutrofizacji zbiornika i powstawania pustyń beztlenowych.
Odpady transportowe i ropopochodne pochodzące z bezpośredniej działalności gospodarczej na Morzu.
Metale ciężkie pochodzące z działalności przemysłowej dostarczanej do zbiornika wraz z wodą z rzek.
Odpady biologiczne i komunalne pochodzące z obsługi ludności zlewiska Bałtyku.
Plastik i inne śmieci dostarczane na plażę przez turystów.

Głównymi obszarami koncentracji zanieczyszczeń są płytkie wody przybrzeżne zatok, zwłaszcza silnie zaludnionych obszarów nadmorskich np. Zatoki Gdańskiej, Zatoki Ryskiej i Zatoki Fińskiej.

Polska jest największym dostawcą większości zanieczyszczeń do Morza Bałtyckiego, szczególnie tych pochodzących z rolnictwa. Wiąże się to przede wszystkim z faktem, że niemal cała powierzchnia naszego kraju jest w zlewisku Bałtyku i jest to obszar najbardziej zaludniony oraz intensywnie wykorzystywany rolniczo w obrębie akwenu. Stąd właśnie wody południowego Bałtyku podlegają najszybszej eutrofizacji. Coraz poważniejszym problemem, zwłaszcza na polskim wybrzeży są zakwity sinic. Składa się na to wiele czynników, a oprócz wzrostu zanieczyszczenia morza, także rosnąca temperatura jego wód połączona ze słabą ich wymianą z wodami Oceanu Atlantyckiego (Morza Północnego).

W ostatnich latach sinice są coraz poważniejszym problemem Bałtyku

Źródło: https://i.iplsc.com/1/0007I84LB74YHKD6-C321-F4.jpg

5. Ochrona środowiska Morza Bałtyckiego

Troska o stan Morza Bałtyckiego związana jest z obserwowanym sukcesywnie pogarszającym się stanem jego środowiska naturalnego, związanego przede wszystkim z intensyfikacją produkcji rolnej i industrializacją obszaru zlewiska akwenu. W drugiej połowie XX wieku zaczęto podejmować coraz bardziej istotne działania na rzecz jego ochrony, kiedy stopień degradacji zbiornika stał się problemem powszechnie dostrzegalnym. Głównym państwem aktywnie działającym na rzecz ochrony Bałtyku jest Szwecja.

Jednym z głównych działań prawnych było podpisanie tzw. Konwencji Helsińskiej (Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego, sporządzona w Helsinkach 22 marca 1974 r.), na mocy której utworzono Komisję Ochrony Środowiska Morza Bałtyckiego (HELCOM), zwaną również Komisją Helsińską. Zrzesza ona wszystkie kraje nadbałtyckie oraz przedstawicielstwo Unii Europejskiej. W latach 90-tych podpisana nową umowę międzynarodową (druga Konwencja Helsińska – Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego, sporządzona w Helsinkach 9 kwietnia 1992 r.), która obowiązuje do dzisiaj.

Państwa – sygnatariusze HELCOM

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f2/Helsinki_Commission.png

W ramach HELCOMu funkcjonuje kilka stałych komisji, zajmujących się m.in. monitoringiem i oceną stanu środowiska, zanieczyszczeniami z lądu, ochroną środowiska i bioróżnorodnością, zanieczyszczeniami pochodzącymi ze statków oraz przeciwdziałaniem rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń.

Na skutek działań komisji ustalono na Bałtyku około 160 obszarów chronionych, obejmujących także polskie obszary nadmorskie (m.in. terenu Wolińskiego i Słowińskiego Parków Narodowych oraz Parków Krajobrazowych – Mierzei Wiślanej i Nadmorskiego oraz 9 obszarów Natura 2000), w tym znaczny pas morza terytorialnego. Łącznie około 13,5% powierzchni Bałtyku jest poddane rożnym formom ochrony (około 50 tys. km2).

Wśród innych działań podjętych w ciągu ostatniego pięćdziesięciolecia na rzecz Bałtyku należy wymienić:

Znaczne ograniczenie ilości dostających się do akwenu związków azotów i fosforanów z nawozów rolniczych skutkujące spadkiem tempa eutrofizacji o nawet 50%.
Bardzo duże zmniejszenie dostawy do zbiornika metali ciężkich i innych odpadów przemysłowych na skutek zaostrzenia norm środowiskowych i budowy zakładowych oczyszczalni ścieków.
Ograniczenie dostawy odpadów z aglomeracji miejskich na skutek budowy dużej ilości oczyszczalni ścieków komunalnych.
Zmniejszenie emisji innych zanieczyszczeń, zwłaszcza śmieci i plastiku na obszarach plaż oraz podejmowanie częstych akcji społecznych na rzecz ich sprzątania.

Do innych organizacji międzynarodowych działających na rzecz Bałtyku należy wymienić przede wszystkim WWF, Greenpeace, Koalicję czystego Bałtyku (CCB) oraz BaltCF.