Europa – choć jest kontynentem niewielkim, posiada bardzo interesujące i zróżnicowane środowisko przyrodnicze. Na kontynencie znajdują się zarówno rozległe niziny jak i wysokie góry, dość istotnie różni się także klimat różnych części europejskiego lądu.
Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)
Geografia Europy
III Środowisko przyrodnicze Europy
1. Cechy ukształtowania powierzchni Europy
Europa jest kontynentem nizinnym. Niemal 3/4 jej powierzchni ma przeciętnie poniżej 300 metrów nad poziomem morza (granica wysokości niziny). Średnia wysokość kontynentu to zaledwie 292 m n.p.m., co czyni Europę najniższym ze wszystkich lądów. Niecałe 1,5% kontynentu to depresje o wysokości poniżej 0 m n.p.m. Zaledwie 5% kontynentu notuje wysokości ponad 1000 m n.p.m.
Mapa poglądowa ukształtowania powierzchni Europy z zaznaczonym najwyższym szczytem oraz obszarem najgłębszych depresji
Źródło: Alexrk2; https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Europe_relief_laea_location_map.jpg
Najwyższym punktem kontynentu jest Mont Blanc – położony w Alpach na granicy Francji i Włoch. Najczęściej przyjmuje się jego wysokość jako 4807 m n.p.m., ale z uwagi na zwiększone w ostatnich latach opady śniegu, zdarzały się pomiary wysokości wynoszące 4810 m n.p.m. Gdyby przyjąć, że Kaukaz leży w Europie, wtedy to Elbrus byłby najwyższym szczytem kontynentu (5642 m n.p.m.), jednak rzadko przyjmuje się taki wariant przebiegu granicy Europy. Za najniżej położoną część kontynentu uchodzi brzeg Niziny Nadkaspijskiej. U styku lądu z taflą wody zbiornika mierzy się wysokość -28 m n.p.m. (28 m p.p.m.).
Mont Blanc – najwyższy szczyt Europy sięga niewiele poniżej 5000 m n.p.m.
Źródło: VautrinThomas; https://en.wikipedia.org/wiki/Mont_Blanc#/media/File:Photo_du_mont_Blanc_depuis_9000_mètres_d’altitude.jpg
2. Wielkie formy ukształtowania terenu w Europie
Na każdym z kontynentów wydzielić można kilka głównych lądowych form ukształtowania terenu: depresje (poniżej 0 m n.p.m.), niziny (0-300 m n.p.m.), wyżyny (300-500 m n.p.m.) i góry (powyżej 500 m n.p.m.). W Europie dominują niziny. Od brzegu Oceanu Atlantyckiego, aż po Ural ciągnie się pasmo wielkich europejskich nizin. Rozpoczyna je Nizina Francuska, dalej Nizina Środkowoeuropejska i największa – Nizina Wschodnioeuropejska. Ciągną się one mniej-więcej przez środek kontynentu. Wśród innych istotnych nizin należałoby wspomnieć mniejsze niziny: Padańską, Węgierską, Rumuńską, Czarnomorską, Nadkaspijską czy Polesie.
Krajobraz równin Niziny Mazowieckiej – typowy dla większości obszaru nizin Europy
Źródło: https://jednorozec.pl/FCK/image/nowe/409%20R06.jpg
Rzeźba terenu na wszystkich tych obszarach jest monotonna: pagórkowata, falista lub prawie-płaska, jedynie miejscami mająca charakter pojezierny – nieco bardziej urozmaicony. Niekiedy niziny sąsiadują z niewielkimi wyżynami lub niskimi górami np: Wyżyna Bawarska, Wyżyna Podolska, Wyżyna Środkoworosyjska, Wyżyna Nadwołżańska. Czasem tworzą one obszar wyżynno-górski (Masyw Centralny, Ardeny).
Mapa fizycznogeograficzna Europy z ważniejszymi formami ukształtowania powierzchni lądowej
Źródło: PPWK; za: http://www.swiatpodrozy.pl/k.php?kid=1&mapID=16
Bardziej złożoną i ciekawą rzeźbę mają regiony północy i południa kontynentu, gdzie obserwujemy liczna pasma górskie. Na Półwyspie Iberyjskim najważniejszymi z nich są: Góry Betyckie oraz Pireneje, na Półwyspie Apenińskim: Apeniny, a na Półwyspie Bałkańskim: Góry Dynarskie. Na północy Półwyspu Apenińskiego znajduje się najwyższy łańcuch górski Europy: Alpy. Na południe od Polski rozpościerają się z kolei Sudety oraz Karpaty. Granicę kontynentu stanowią położone na dalekim wschodzie góry Ural. Z kolei według części geografów, granica kontynentu przebiega też u podnóża Kaukazu. W północnej części kontynentu – na Półwyspie Skandynawskim mamy z kolei rozległe Góry Skandynawskie. W Szkocji – części Wielkiej Brytanii, znajdują się z kolei Grampiany i Góry Kaledońskie. W Alpach i Karpatach ma początek wiele ważnych europejskich rzek np; w Alpach: Pad, Rodan, Ren; w Karpatach: Dniestr i Wisła. Łaba ma z kolei źródło w Sudetach (Karkonosze). Co ciekawe, nie mają w nich początku najdłuższe rzeki Europy: Wołga (wzgórza Wałdaj – zaczyna się tutaj także Dniepr) czy Dunaj (Góry Schwarzwald nieopodal Alp).
Choć najdłuższą rzeką Europy jest Wołga, to za najważniejszą uchodzi Dunaj – przepływa on przez wiele ważnych miast np. Wiedeń, Bratysławę, Budapeszt czy Belgrad, stanow iteż fragment granic państwowych np. Węgiersko-Słowackiej (na zdjęciu) czy Bułgarsko-Rumuńskiej
Źródło: Ervín Pospíšil; https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8f/M%C3%A1ria_Val%C3%A9ria%C2%B4s_bridge.jpg
Istotnym elementem środowiska przyrodniczego Europy jest zróżnicowanie krajobrazowe. Na jednym niewielkim kontynencie występują zarówno wysokie góry, jak i rozległe niziny. Z uwagi na obecność w przeszłości lądolodu na terenie Europy możemy obserwować rozległe obszary pojezierzy (m.in. w Polsce, Finlandii czy Szwecji). Cechują się one charakterystyczną obecnością licznych jezior otoczonych lasami i pagórkowatym obszarem.
Pojezierze Mazurskie to jeden z obszarów polodowcowych w Polsce
Źródło: Mkulikowski; https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Jezioro_Dadaj_by_RecDronepl.jpg/1920px-Jezioro_Dadaj_by_RecDronepl.jpg
3. Czynniki klimatotwórcze w Europie
Klimat to zbiór powtarzalnych, typowych dla danego okresu w ciągu roku w danym miejscu zjawisk pogodowych. Ustalamy go na podstawie mierzonych temperatur i opadów.
Najważniejszym czynnikiem klimatotwórczym na całej Ziemi jest szerokość geograficzna. Wpływa ona na ilość ciepła dostarczanego do powierzchni Ziemi. Im bliżej strefy międzyzwrotnikowej, tym wyższy średni kąt padania promieni słonecznych i potencjalnie wyższa temperatura. To właśnie szerokość geograficzna stanowi podstawę do wytyczenia stref klimatycznych na kuli ziemskiej.
Średnia roczna temperatura powietrza w Europie
Źródło: https://i.redd.it/siof0muqt4k31.png
Z tego powodu także w Europie obserwujemy dosyć prostą zależność. Obszar Europy Południowej znajduje się najbliżej Zwrotnika Raka, ma więc w ciągu roku najwyższą dostawę energii słonecznej i jest tym samym najcieplejszym regionem kontynentu. Na południu Hiszpanii, Włoch czy Grecji, średnia roczna temperatura powietrza może zbliżać się nawet do 20°C. Dla porównania w położnej w Europie Środkowej Polsce jest to około 8,7°C. Natomiast na dalekiej północy kontynentu, gdzie Słońce świeci niżej, a nawet występuje zjawisko nocy polarnej – np. na północy Norwegii, miejscami wartość ta może być nawet ujemna.
Prąd Północnoatlantycki oblewający zachodnią Europę
Źródło: Kersten GEOMAR; https://www.geomar.de/news/article?tx_news_pi1%5baction%5d=detail&tx_news_pi1%5bcontroller%5d=News&tx_news_pi1%5bactbackPid%5d=12123&tx_news_pi1%5bbackPid%5d=12123&tx_news_pi1%5bnews%5d=4843
Drugim najważniejszym na Świecie czynnikiem klimatotwórczym są prądy morskie. Pod tym pojęciem rozumie się strumień ciepłej lub zimnej wody przemierzający oceany i oblewający lądy. Globalny układ prądów morskich jest bardzo skomplikowany i może powodować zarówno transport ciepła jak i chłodu. W przypadku Europy mamy do czynienia z korzystną sytuacją: mocno ocieplone akweny wodne z okolic Morza Karaibskiego (strefa międzyzwrotnikowa) przemieszczają się w kierunku Europy jako prąd morski zwany Zatokowym albo Golfstromem. Później, gdy wpływa on na otwarty ocean nazywamy go Prądem Północnoatlantyckim, a u wybrzeży Norwegii – Norweskim. Wpływając na chłodne wody europejskich mórz, oddaje on olbrzymie ilości ciepła, przyczyniając się do ogrzania Europy Zachodniej. Z tego powodu część kontynentu położona bliżej Oceanu Atlantyckiego jest cieplejsza, niż wschodnie peryferie Europy. Penetracji Europy przez ciepłe wody morskie sprzyja silnie rozczłonkowana linia brzegowa kontynentu.
Polska na mapie fizycznogeograficznej Europy
Źródło: https://zpe.gov.pl/a/polozenie-i-srodowisko-przyrodnicze-obszaru-polski-podsumowanie/DQkc8jyu
Wśród wielu czynników klimatotwórczych, w Europie istotną rolę odgrywają jeszcze dwa. Pierwszym z nich jest położenie między Oceanem Atlantyckim a Azją. Obszary nadmorskie zwykle cechują się „łagodniejszym” klimatem. Pod tym pojęciem oznacza się mniejszą amplitudę temperatury czyli różnicę między temperaturą maksymalną i minimalną. Najczęściej wartość ta maleje, ponieważ na obszarach nadmorskich zimy są znacznie cieplejsze niż w głębi lądu. Dlatego wraz z przemieszczaniem się wgłąb kontynentu będzie narastać zjawisko kontynentalizmu klimatu tzn. bardziej mroźnej zimy i bardziej gorącego lata, a więc większej różnicy między różnymi sezonami (porami roku). Dodatkowo nadmorskie położone sprzyja wyższym średniorocznym opadom.
Wpływ odległości od Oceanu Atlantyckiego na klimat Europy (miasta na podobnej szerokości geograficznej)
Źródło: Opracowanie własne
Ostatnim istotnym elementem klimatotwórczym w Europie jest pionowe ukształtowanie kontynentu czyli obecność pasm górskich. W górach jest znacznie chłodniej niż na obszarach nisko nad poziomem morza. Średnia temperatura powietrza maleje o 0,6°C na każde 100 metrów wysokości terenu. Dlatego np. w Alpach gdzie gdyby nie duże wysokości mogłoby być dosyć ciepło – śnieg zalega przez cały rok. Podobne prawidłowości dotyczą wszystkich gór na świecie. Dodatkowo, łańcuchy górskie stanowią barierę terenową dla mas powietrza. Patrząc na mapę ukształtowania powierzchni Europy łatwo zauważyć, że góry w Europie mają układ równoleżnikowy. Z tego powodu blokują napływ do niektórych części Europy (np. do Polski) ciepłych mas powietrza z Afryki. Z kolei na zachodzie i wschodnie kontynentu nie ma zbyt wielu wysokich gór. Z tego powody masy powietrza z nad Oceanu Atlantyckiego, ale też ze środkowej Azji swobodnie wpływają do Europy.
4. Zróżnicowanie klimatyczne Europy
Opisana w poprzednim punkcie złożona kombinacja czynników powoduje ukształtowanie się w Europie kilku stref klimatycznych z ich różnymi podtypami. Zasadniczo cały kontynent można podzielić na 3 główne strefy klimatyczne: podzwrotnikową, umiarkowaną i okołobiegunową. Podziału tego dokonujemy z wykorzystaniem klimatogramu czyli wykresu średniej temperatury i opadów ciągu roku.
Polska na tle stref klimatycznych w Europie
Źródło: https://zpe.gov.pl/a/zroznicowanie-typow-klimatu-w-europie/Dt1CgdeK4
W Europie Południowej mamy do czynienia z największą ilością dostawy energii słonecznej, jest to więc teren najcieplejszy. Dodatkowo na klimat regionu wpływa nadmorskie położenie. Obserwujemy tutaj klimat podzwrotnikowy śródziemnomorski (wilgotny).
Klimat podzwrotnikowy śródziemnomorski w Europie: Barcelona, Rzym, Ateny (A) – kliknij aby powiększyć
Źródło: Opracowanie własne z wykorzystaniem: https://zpe.gov.pl/a/zroznicowanie-typow-klimatu-w-europie/Dt1CgdeK4
Klimat podzwrotnikowy śródziemnomorski charakteryzuje się tym, że średnia temperatura żadnego miesiąca nigdy nie spada poniżej 0°C. Lata najczęściej są bardzo ciepłe i słoneczne, pozbawione opadów deszczu. Z kolei w miesiącach zimowych jest nadal dosyć ciepło, ale pada znacznie więcej.
Ciepłe i słoneczne lato oraz ciepła woda Morza Śródziemnego co roku przyciągają do państw Europy Południowej – np. do Grecji (na zdjęciu) miliony turystów
Źródło: https://greekreporter.com/wp-content/uploads/2019/05/t66.jpg
Granicę podzwrotnikowej strefy klimatycznej w Europie stanowi sieć łańcuchów górskich: Pireneje, Alpy i Góry Dynarskie. Na północ od nich – mniej więcej w centrum kontynentu (w ujęciu południkowym) rozciąga się rozległa strefa klimatów umiarkowanych – obejmuje największą część kontynentu. W jej obrębie występują jednak dwa główne typy klimatu umiarkowanego: ciepły i chłodny, a każdy z nich w trzech odmianach: morskiej (wlgotnej), przejściowej i kontynentalnej (suchej). W strefie sąsiadującej bezpośrednio ze strefa podzwrotnikową występuje klimat umiarkowany ciepły.
Złota jesień jest jednym z przykładów sezonów, które występują niemal wyłącznie w strefie klimatów umiarkowanych
Źródło: Valiphotos; pixabay.com
Zachodnie nadmorskie obszary Europy charakteryzują się jego odmianą morską, a te blisko granicy z Azją – kontynentalną. Pomiędzy nimi znajduje się strefa przejściowa – leży w niej m.in. Polska. Strefa ta charakteryzuje się obecnością wyraźnie zarysowanych sezonów – ciepłego (lato) i chłodnego (zima) oraz przejściowego czasu w ciągu roku (wiosna, jesień) pomiędzy nimi.
Klimat umiarkowany ciepły w Europie: Paryż (morski), Warszawa (przejściowy), Saratów (kontynentalny) (B) – kliknij aby powiększyć
Źródło: Opracowanie własne z wykorzystaniem: https://zpe.gov.pl/a/zroznicowanie-typow-klimatu-w-europie/Dt1CgdeK4
W Europie Północnej jest już znacznie chłodniej niż w południowej części kontynentu. Z tego powodu występuje tam klimat umiarkowany chłodny – cechujący się nieco niższymi temperaturami niż jego ciepły wariant. Ma on również trzy odmiany – morską (wilgotną), przejściową i kontynentalną (suchą).
Na północy Europy występują liczne kompleksy lasów iglastych, które dobrze znoszą trudniejsze warunki klimatu umiarkowanego chłodnego
Źródło: Sandivas; https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/RanelvaIllhoellia_C.JPG/1280px-RanelvaIllhoellia_C.JPG
Klimat umiarkowany chłodny w Europie: Reykjavik (morski), Oulu (przejściowy), Syktywkar (kontynentalny) (C) – kliknij aby powiększyć
Źródło: Opracowanie własne z wykorzystaniem: https://zpe.gov.pl/a/zroznicowanie-typow-klimatu-w-europie/Dt1CgdeK4
Na najdalszych północnych peryferiach Europy, m.in. w archipelagu Svalbard, występuje najchłodniejsza na ziemi strefa klimatyczna – okołobiegunowa. Dzieli się ona na dwa podtypy: subpolarny oraz polarny. Subpolarny typ klimatu okołobiegunowego charakteryzuje się obecnością krótkiego okresu, kiedy temperatury mogą być dodatnie (2-4 miesięcy w roku). Z kolei w wariancie polarnym w żadnym miesiącu średnia temperatura nie jest dodatnia. W Europie notujemy fragmenty obszarów (Svalbard, fragment północnej Rosji), gdzie występuje subpolarny klimat okołobiegunowy. Typ polarny obejmuje jedynie skrajnie północne peryferie kontynentu i nie ma istotnego znaczenia dla kontynentu.
Przykład klimatu subpolarnego w Europie – Longyearbyen na Svalbardzie
Źródło: Opracowanie własne.
W czasie krótkiego cieplejszego sezonu zwanego „latem”, gdy temperatury wzrastają powyżej 0°C rozmarza grunt i możliwy staje się zakwit bardzo skąpej roślinności. Przez większość roku strefa subpolarna jest jednak pokryta śniegiem, a grunt – przemarznięty.
Longyearbyen w lipcu (Svalbard)
Brak komentarzy