Gleby na ziemi dzielą się według kilku kryteriów – na te, które powstają w obrębie określonych stref klimatycznych, takie, które występują w wielu strefach oraz te, które są od klimatu całkowicie niezależne.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Pedosfera i biosfera

II Systematyka gleb

W przeszłości gleby dzielono na strefowe i astrefowe. Nowy podział gleb zakłada istnienie:

  • Gleb strefowych – których występowanie jest zależne od istniejących stref klimatycznych i roślinnych.
  • Gleb śródstrefowych – występujących w wielu strefach klimatycznych, których pojawienie się zależy od warunków lokalnych.
  • Gleb niestrefowych – których występowanie jest nie tylko niezwiązane ze strefą klimatyczną, ale ponadto mają słabo wykształcony profil glebowy lub są w początkowym stadium rozwoju, albo są wynikiem działalności człowieka.

1. Gleby strefowe

Występowanie gleb strefowych jest uzależnione od klimatu. Określone typy gleb występują więc tylko w określonych warunkach termicznych i wodnych, dodatkowo wiele z nich zawdzięcza częściowo swoje pochodzenie klimatom z okresów historycznych (zlodowacenie plejstoceńskie). Istotnym czynnikiem jest także roślinność pierwotna obszaru (również zależna od klimatu), która zasila glebę w materię organiczną możliwą do przekształcenia w próchnicę. Nazwy gleb strefowych nawiązują najczęściej do charakterystycznego koloru pojawiającego się w profilu glebowym.

Mapa głównych typów gleb na Ziemi

Źródło: http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=43
  • Czerwone i czerwonożółte gleby ferralitowe (laterytowe) – występują w klimacie równikowym wilgotnym i klimatach podobnych, cechują się czerwonym kolorem (ze względu na dużą zawartość żelaza), a na skutek ferralityzacji (lateryzacji) dochodzi do wypłukiwania z gleby wartościowych składników w głąb profilu. Mimo, iż porastają je lasy równikowe są to gleby słabe (z powodu nadmiernych opadów) o małym poziomie próchnicznym i o niskiej przydatności rolniczej.
  • Czerwonoziemy i żółtoziemy – gleby o podobnych cechach do czerwonych i czerwonożółtych gleb ferralitowych, ale występujące na obszarach monsunowych lub w obrębie oddziaływania ciepłych prądów morskich w strefie zwrotnikowej (klimat zwrotnikowy morski), gdzie deszcz wypłukujący profil glebowy nie jest wynikiem opadów zenitalnych i ma inną genezę. Są słabe i trudne w uprawie.

Profil czerwonej gleby ferralitowej

 

Źródło: Opracowanie własne – Krzysztof Grabias.
  • Gleby pustynne, szaroziemy, buroziemy – gleby obszarów pustyń, powstają najczęściej w klimacie zwrotnikowym i podzwrotnikowym suchym, gdzie roślinności naturalnej nie ma, lub jest bardzo skąpa. Poziom próchniczny jest bardzo słabo rozwinięty lub prawie go nie ma. Ich przydatność rolnicza jest znikoma, w dodatku często są zasolone.

Profil typowej gleby pustynnej

 

Źródło: Opracowanie własne – Krzysztof Grabias.
  • Gleby cynamonowe – powstają w klimacie podzwrotnikowym morskim na skałach węglanowych pod pokrywą suchych lasów i zarośli. Są jednymi z lepszych gleb, dość urodzajne, ale podatne na erozję.
  • Gleby kasztanowe – to gleby strefy umiarkowanej lub podzwrotnikowej w odmianie kontynentalnej, powstają na obszarach o niskich opadach i wysokiej temperaturze. Zabarwione na czerwono (związki żelaza) posiadają pewnej wielkości poziom próchniczny i po nawodnieniu nadają się do uprawy.
  • Czarnoziemy – powstają w klimacie umiarkowanym ciepłym kontynentalnym. Kluczowe dla ich powstania jest istnienie lessu w skale macierzystej z udziałem roślinności trawiastej. Mają bardzo dobrze rozwinięty poziom próchniczny, którego grubość liczona jest nawet w metrach. Są najlepszymi glebami wykorzystywanymi w rolnictwie.

Profil czarnoziemu

 

Źródło: Opracowanie własne – Krzysztof Grabias.
  • Gleby brunatne i płowe – powstają w klimacie umiarkowanym wilgotnym i ciepłym odpowiednio w procesie brunatnienia lub płowienia. Porastają je liściaste (i mieszane) lasy, a skałą macierzystą jest najczęściej glina. Posiadają dość istotny poziom próchniczny, charakteryzuje je średnia żyzność i przydatność rolnicza, która jednak może być zwiększona dzięki nawożeniu.

Profil gleby brunatnej

 

Źródło: Opracowanie własne – Krzysztof Grabias.
  • Gleby bielicowe – gleby typowe dla klimatów umiarkowanych chłodnych. Tworzą się pod powierzchnią lasów iglastych najczęściej na piaskach w procesie bielicowania. Poziom próchniczny jest płytki, należą do gleb słabych o umiarkowanym zastosowaniu rolniczym.

Profil gleby bielicowej

 

Źródło: Opracowanie własne – Krzysztof Grabias.
  • Gleby tundrowe – tworzą się w strefie subpolarnej. Ich rozwój ograniczony jest przez zalegającą pod ziemią wieczną zmarzlinę. Pokrywają je trawy, mchy i porosty. Poziom próchniczny jest bardzo płytki. Obecność w glebie rozmarzającego latem lodu prowadzi do oglejenia gleb. Są generalnie mało przydatne i prawie niewykorzystywane rolniczo.

Profil gleby tundrowej poddanej oglejeniu

 

Źródło: Opracowanie własne – Krzysztof Grabias.

2. Gleby śródstrefowe

Gleby z tej grupy występują w różnych strefach klimatycznych, w zależności od lokalnych warunków środowiska naturalnego (wilgotności, skał podłoża, form powierzchni terenu). Nazwy gleb w tej grupie nawiązują do czynnika, od którego zostały utworzone.

  • Mady rzeczne – powstają w dolinach i deltach rzek na skutek akumulacji osadów niesionych przez wylewające rzeki. Z reguły są to bardzo dobre gleby (zwłaszcza w deltach), pod względem przydatności rolniczej ustępują tylko czarnoziemom.

Profil mady rzecznej

 

Źródło: Opracowanie własne – Krzysztof Grabias.
  • Rędziny – gleby powstające na skałach węglanowych (zwłaszcza wapiennych), które w profilu glebowym posiadają płytko zalegające fragmenty skały macierzystej. Choć poziom próchniczny jest z reguły miąższy i gleby te są żyzne, ze względu na płytkie zaleganie dużych odłamków skał ich uprawa jest problematyczna.

Profil rędziny

 

Źródło: Opracowanie własne – Krzysztof Grabias.
  • Gleby bagienne – tworzą się na obszarach podmokłych, często są zasobne w nierozłożoną materię organiczną i ulegają oglejeniu. Mimo wysokiego poziomu próchniczego ich uprawa jest niemożliwa ze względu na nadmierne uwilgotnienie.
  • Czarne ziemie – gleby powstające pod roślinnością łąkową na obszarach o dużej wilgotności, często ulegają oglejeniu. Posiadają duży poziom próchniczny i są żyzne, ale trudne w uprawie ze względu na uwilgotnienie.
  • Gleby wulkaniczne – powstają w bliskim sąsiedztwie wulkanów, często na popiołach (tufach) wulkanicznych. Cechują się dużą żyznością, ale istnieje ryzyko ich uprawiania w pobliżu aktywnego wulkanu.

3. Gleby niestrefowe

Specyficzna grupa gleb, na których powstawanie warunki środowiska mają niewielki wpływ. Należą do nich:

  • Gleby górskie (inicjalne) – to gleby o bardzo płytkim, słabo wykształconym profilu, czasami zupełnie pozbawione próchnicy. Są w początkowym stadium rozwoju, który jednak ze względy na górskie warunki – nie może postępować. Skała macierzysta (najczęściej twarde i duże bloki skalne) zalegają bardzo płytko. Wykorzystuje się je czasami jako pastwiska, a najgorsze z nich leżą odłogiem.

Profil gleby górskiej

 

Źródło: Opracowanie własne – Krzysztof Grabias.
  • Gleby antropogeniczne – to gleby, które w wyniku intensywnej działalności człowieka uległy przekształceniom. Pierwsza część tych gleb to tzw. gleby kulturoziemne, tj. takie, które w wyniku nawożenia i innych zabiegów agrotechnicznych stały się znacznie żyźniejsze niż pierwotnie. Do drugiej grupy należą gleby, które człowiek zniszczył lub zdegradował w związku z budową infrastruktury, niewłaściwą uprawą lub poprzez zanieczyszczenia przemysłowe.


4. Klasy bonitacyjne polskich gleb

Gleby występujące w Polsce, zostały sklasyfikowane w VI klasach bonitacji, tj. przydatności rolniczej. Gleby klasy I są najlepsze, a kolejnych klas – coraz gorsze.

  • Klasa I (0,5% gruntów – najlepsze) – obejmuje niektóre czarnoziemy i mady, czarne ziemie i gleby brunatne utworzone na lessach.
  • Klasa II (3,2% – bardzo dobre) – jak w klasie I + najlepsze gleby brunatne i płowe nieutworzone na lessach.
  • Klasa IIIa (10,1% – dobre) – brunatne, płowe, słabsze mady, niektóre rędziny
  • Klasa IIIb (13,9% – średnio-dobre) – oglejone brunatne i płowe, niektóre czarne ziemie i niektóre rędziny.
  • Klasa IVa (22,6% – średnie lepsze) – słabe brunatne i płowe, niektóre bielicowe, bardzo słabe czarnoziemy i mady rzeczne.
  • Klasa IVb (16,7% – średnie gorsze) – gleby jak w klasie IVa, ale o gorszym uwilgotnieniu.
  • Klasa V (20,7% – słabe) – pozostałe gleby brunatne i płowe, bielicowe, najsłabsze mady i najsłabsze rędziny.
  • Klasa VI (11,4% – najsłabsze) – gleby rdzawe, bielicowe, najsłabsze płowe, gleby inicjalne i górskie.
  • Klasa VIRz (0,9% – przeznaczone pod zalesienie) – najsłabsze rdzawe, bielicowe, górskie.