Powierzchnia Ziemi kształtuje się w poziomie oraz w pionie. Ukształtowanie poziome obejmuje podział na kontynenty i oceany, a ukształtowanie pionowe – na formy wyróżnione ze względu na ich wysokość nad poziomem morza.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Wnętrze Ziemi

VII Ukształtowanie powierzchni Ziemi

Wygląd powierzchni Ziemi w ogólnym charakterze to w największym stopniu zasługa procesów endogenicznych, czyli zachodzących we wnętrzu Ziemi. Ruchy tektoniczne, wulkanizm, ruchy epejrogeniczne i izostatyczne oraz orogenezy, doprowadziły do wykształcenia specyficznej poziomej i pionowej struktury lądów i oceanów.

1. Poziome ukształtowanie powierzchni Ziemi

Istotną cechą podziału Ziemi na lądy i oceany, jest nierównomierne ich rozmieszczenie. Znacząca większość lądów znajduje się na półkuli północnej, z kolei na półkuli południowej, przewaga oceanów nad lądami jest jeszcze większa niż średnio dla całej planety.

Podział Ziemi na kontynenty i oceany

Źródło: https://tyflomapy.pl/Mapa_podstawowa_c59.html

Powierzchnia Ziemi liczy w całości około 510 mln km². 71% (362 mln km²) Ziemi stanowią oceany. Wśród nich możemy wymienić:

  • Spokojny (zwany też Pacyfikiem – 168,7 mln km²)
  • Atlantycki (85,1 mln km²)
  • Indyjski (70,6 mln km²)
  • Południowy (22 mln km²)
  • Arktyczny (15,6 mln km²)

Pozostałe 29% (149 mln km²) stanowią kontynenty. Należą do nich:

  • Azja (44,6 mln km²)
  • Afryka (30,4 mln km²)
  • Ameryka Północna (24,2 mln km²)
  • Ameryka Południowa (17,8 mln km²)
  • Antarktydę (13,2 mln km²)
  • Europę (10,2 mln km²)
  • Australię z Oceanią (8,6 mln km²)

Istnieje wiele innych sposobów postrzegania geologicznego podziału na kontynenty. W istocie, między Europą i Azją nie ma granicy tektonicznej, ani oceanu stąd proponowane istnienie Eurazji. Jeżeli dodatkowo uwzględnić lądowe połączenie między Eurazją i Afryka, można także wyróżnić Afro-Eurazję. Z tego samego powodu czasami nie uznaje się podziału Ameryki na południową i północną. Wszystkie wyznaczone granice mają charakter umowny i poza różnicami geologicznymi, odnoszą się także do zróżnicowania społeczno-gospodarczego.

2. Pionowe ukształtowanie powierzchni Ziemi

Obszary lądowe Ziemi są silnie zróżnicowane pod względem wysokości nad poziomem morza.

Mapa form ukształtowania powierzchni lądów

Źródło: https://tyflomapy.pl/photos/34928/05_Rzezba_kolor2.jpg.jpg

Kontynenty na Ziemi cechują się bardzo dużym zróżnicowaniem. Najwyższym jest Antarktyda (2030 m.n.p.m.), która zdecydowanie góruje ponad pozostałymi lądami. Azja ze średnią wysokością 987 m.n.p.m. zajmuje drugie miejsce, wyprzedzając Amerykę Północną (781 m.n.p.m.), Amerykę Południową (655 m.n.p.m.), Afrykę (650 m.n.p.m.) oraz Australię z Oceanią (330 m.n.p.m.). Najniższym kontynentem jest Europa – zaledwie 292 m.n.p.m. średniej wysokości. Średnia wysokość lądów to 875 m.n.p.m., z najwyższym punktem – Mount Everestem na wysokości 8848 m.n.p.m.

Mapa ukształtowania dna oceanicznego

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/08/%28Manuscript_painting_of_Heezen-Tharp_World_ocean_floor_map_by_Berann%29.jpg

Oceany również są dość mocno zróżnicowane pod względem głębokości. Średnio najpłytszy jest Ocean Arktyczny (1205 m.p.p.m.), po nim są: Ocean Południowy (3270 m.p.p.m.), Ocean Atlantycki (3646 m.p.p.m.), Ocean Indyjski (3742 m.p.p.m.). Najgłębszy jest Ocean Spokojny, aż 3970 m.p.p.m. średniej głębokości. Średnia głębokość wszystkich oceanów to 3711 m.p.p.m., z najniższym punktem – Rowem Mariańskim na głębokości około 11 034 m.p.p.m. (według najnowszych pomiarów).

Krzywa hipsograficzna Ziemi

Źródło: Własna modyfikacja na podstawie: https://www.periodni.com/gallery/hypsometric_curve.png

W obszarach lądowych depresje (<0 m.n.p.m.) stanowią około 0,6% powierzchni kontynentów. Najwięcej stanowią niziny (0-300 m.n.p.m.) – około 33,5%, wyprzedzając wyżyny (300-500 m.n.p.m.) zajmujące około 9,9% powierzchni lądów. Obszar gór i wyżyn na wysokościach od 500 do 1000 m.n.p.m. zajmują 27,7%, a gór i wyżyn wyższych niż 1000 m.n.p.m. pozostałe 28,3% obszaru kontynentów.

W rzeźbie dna oceanicznego szelf (0-200 m.p.p.m.) stanowi tylko 7,8% powierzchni. 18,1% stanowią głębokości od 200 do 3000 m.p.p.m., a największą część dna stanowią obszary położone 3000-6000 m.p.p.m (73,1%). Najgłębsze obszary – położone głębiej niż 6000 m.p.p.m. to tylko 1% obszarów podwodnych.

Ukształtowanie pionowe obejmuje lądowe i podwodne formy terenu, wyróżnione ze względu na wysokość bezwzględną nad poziomem morza, wysokość względną oraz inne cechy charakterystyczne.

Formy powierzchni lądów

Źródło: http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=48

Podstawową formą powierzchni lądów jest nizina. Za takie obszary przyjmuje się rozległe tereny o wysokości do 300 m.n.p.m. Zazwyczaj niziny są płaskie lub faliste, z rzadka pagórkowate, ale nie występują na nich obiekty wyższe niż kilkadziesiąt metrów.

Obszary o wysokości od 300 do 500 m.n.p.m. o dowolnej wysokości względnej lub wyższe od 500 m.n.p.m., ale o wysokości względnej mniejszej niż 300 metrów, to wyżyny. Są najczęściej rozległe i pagórkowate lub faliste, choć mogą być też zupełnie płaskie.

Najwyższe wysokości osiągają góry, czyli obszary o wysokościach względnych większych niż 300 metrów oraz o wysokości większej niż 500 m.n.p.m. Najczęściej są to formy strome o dużym urozmaiceniu.

Istotą rozróżnienia góry od wyżyny jest więc pojęcie wysokości względnej i bezwzględnej:

  • Wysokość bezwzględna to wysokość punktu mierzona od poziomu morza (w metrach nad poziomem morza) – właściwa wysokość punktu.
  • Wysokość względna to wysokość punktu od przyjętego punktu odniesienia (w metrach), najczęściej od miejsca, w którym zaczyna wzrastać wysokość (podnóże góry).

Wysokość bezwzględna i wysokość względna – porównanie

Źródło: https://static2.opracowania.pl/images/184998/poziom_morza_wysoko%C5%9B%C4%87_wzgl%C4%99dna_wysoko%C5%9B%C4%87_bezwzgl%C4%99dna.jpg

Depresje i kryptodepresje

Źródło: http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=48

Depresja to taka część niziny, której wysokości nad poziomem morza są niższe od 0 metrów, a więc leżące de facto poniżej poziomu morza. Gdyby znajdowały się na wybrzeżu, zostałyby zalane przez wodę morską, ale dzięki położeniu w głębi lądu – są po prostu zagłębieniem terenu.

Kryptodepresja to pojęcie odnoszące się depresji zalanych wodą np. dna lądowego zbiornika wodnego. Jeżeli ów dno np. jeziora znajduje się poniżej poziomu morza – mówimy o kryptodepresji.

Formy dna oceanicznego

Źródło: https://i.pinimg.com/originals/23/ea/bd/23eabdbbeca8346af0a9949f21e54f79.jpg

Formą terenu bezpośrednio graniczącą z brzegiem lądu jest szelf. To przybrzeżne, płytkie strefy dna oceanicznego o głębokości do 200 m.p.p.m. Są częścią bloków kontynentalnych.

Stok kontynentalny łączy szelf z głębszymi formami oceanicznego dna. Jest bardzo stromy, cechuje się gwałtownym wzrostem głębokości. Obejmuje obszary o głębokości od 200 do 3000 m.p.p.m. Ze względu na dużą stromość, może w nich dochodzić do podmorskich osuwisk.

Tuż przed wypłaszczeniem dna, pojawia się jeszcze podnóże kontynentalne, obszar o znacznie mniejszym nachyleniu, stopniowo przechodzący w basen oceaniczny. Ma charakter pofalowanej równiny.

Basen oceaniczny to właściwa część dna oceanicznego, obejmuje przedział głębokości od 3000 do 6000 m.p.p.m., zawiera w sobie także równiny abisalne, podwodne góry wulkaniczne, grzbiety śródoceaniczne i doliny ryftowe. Z basenów oceanicznych mogą także wyrastać wyspy wulkaniczne.

Najgłębszym obszarem dna są rowy oceaniczne, czyli wąskie zagłębienia powstające w strefie subdukcji. Ich głębokość może zbliżać się do nawet 10 000 m.p.p.m. lub nawet ją przekraczać.


Mount Everest a Mauna Kea

Źródło: https://render.fineartamerica.com/images/rendered/default/greeting-card/images-medium-5/mount-everest-vs-mauna-kea-claus-lunau.jpg?&targetx=-116&targety=0&imagewidth=933&imageheight=500&modelwidth=700&modelheight=500&backgroundcolor=A3B6B8&orientation=0

Choć powszechnie wiadomo, że najwyższą góra na Ziemi jest Mount Everest, to Mauna Kea – jedna z położonych na Hawajach gór wulkanicznych jest wyższa, jeżeli liczyć jej wysokość od podnóża do szczytu (ponad 10 000 metrów), fizycznie się jednak niżej, bo tylko 4205 m.n.p.m. Większość jej powierzchni znajduje się pod woda.