Zasoby wodne i rzeki Polski

Przez Polskę przepływa wiele rzek (w tym dość duże, takie jak Wisła czy Odra), a średnie opady nie są niskie, więc wydawać by się mogło, że wody w Polsce jest pod dostatkiem. Tymczasem okazuje się, że zasoby wody w Polsce należą do najniższych w Europie i porównywalne są z niektórymi państwami pustynnymi.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Środowisko przyrodnicze Polski

VI Zasoby wodne i rzeki Polski

1. Bilans wodny Polski

Mimo, iż przez Polskę przepływają setki cieków, występują dziesiątki tysięcy jezior, a w kraju występują (uśredniając) niemałe opady, Polska zmaga się z deficytem wody. Bilans wodny, czyli stosunek przychodów i rozchodów Polski w przeciętnym roku hydrologicznym (trwa od 1 listopada do 31 października następnego roku kalendarzowego) przedstawia się następująco:

Po stronie przychodów wody:

187 mld m3 wody z opadów atmosferycznych (97,4%)
5 mld wody dopływających rzekami z zagranicy (Odra, Bug, Poprad i pomniejsze)
Całkowity przychód wody rocznie na poziomie 192 mld m3.

Po stronie rozchodów wody:

Parowanie i transpiracja: 134 mld m3 (69,8%)
Spływ powierzchniowy i odpływ podziemny: 58 mld m3 (30,2%)
Całkowity rozchód wody rocznie na poziomie również 192 mld m3.

Retencja wody docierającej do Polski:

Retencja powierzchniowa i glebowa: 37 mld m3 (32,7%)
Retencja gruntowa: 76 mld m3 (67,3%)
Całkowita retencja: 113 mld m3

Pod względem retencji wody, Polska zajmuje odległe miejsce w Europie (około 23), co jest jedną z przyczyn niedoborów wody w naszym kraju.

W przeliczeniu na jednego mieszkańca w Polsce przypada 1,7 tys. m3 wody rocznie czyli nieco ponad 4,65 m3 wody dziennie. To bardzo mało, gdyż średnia dla krajów Europy to 4,6 tys. m3 rocznie czyli 12,6 m3 wody dziennie.

2. Deficyt wody w Polsce

Polska jest krajem, w którym obserwujemy istotne niedobory wody. Dodatkowy problem to nierównomierne rozmieszczenie zasobów wody oraz ich duża zmienność sezonowa. Innymi słowy, w Polsce są obszary o nadmiarach i niedoborach wody, a sytuacja potrafi się szybko zmieniać w kolejnych miesiącach roku, jak i różnić się w różnych latach.

Obszary zagrożone brakiem wody w Polsce

Źródło: https://zadania.dlamaturzysty.info/s/5006/81014-geografia/4513576-geografia-Polski-Srodowisko-przyrodnicze.htm?podstr=15; za: CKE

Problem braku wody dotyczy także odbiorców indywidualnych, mimo, iż zapewnienie wody do celów pitnych i sanitarnych ma zawsze priorytet. Istnieją jednak obszary, przede wszystkim dużych aglomeracji takich jak np. Kraków, Lublin, Łódź, Wrocław, Katowice, Szczecin czy Gdańsk, gdzie i na te potrzeby zasoby są ograniczone. Aglomeracje tych miast to łącznie ponad 8 mln osób (więcej niż co piąty Polak), którzy mogą zmagać się z niedoborami wody. Każdego dnia trzeba tym ludziom zapewnić około 100 litrów wody na osobę, czyli 0,1 m3 wody. Daje to łączne zużycie każdego dnia na poziomie 800 tys. m3 wody każdego dnia lub 321,2 mln m3 wody rocznie, dla osób mieszkających na relatywnie małym obszarze.

Przede wszystkim jednak wody może brakować w przemyśle oraz zwłaszcza rolnictwie np. w Wielkopolsce, na Mazowszu czy Lubelszczyźnie, a więc głównych obszarach rolniczych kraju. Deficyt wody hamuje rozwój polskiej gospodarki.

Istnieje szereg przyczyn niedoborów wody. Wśród czynników przyrodniczych wyróżniamy:

Niewystarczające sumy opadów atmosferycznych.
Nierównomierny rozkład opadów atmosferycznych w skali kraju i w ciągu roku oraz coraz częstsze gwałtowne i krótkie opady zamiast równomiernej dostawy wody przez dłuży okres.
Duże parowanie z obszaru Polski.
Coraz rzadziej zretencjowanie wody w postaci śniegu zimą, zmniejszający zasoby wodne wiosną (kiedy są najbardziej potrzebne, ze względu na wegetację roślin).

Również czynniki antropogeniczne wpływają na niedobory wody:

Marnowanie wody przez odbiorców indywidualnych.
Niewystarczające zdolności retencji wody na cele gospodarcze, zwłaszcza w rolnictwie.
Wycinanie lasów i osuszanie bagien – naturalnych magazynów wody.
Industrializacja i betonowanie powierzchni, uniemożliwiające lokalne wsiąkanie i uzupełnianie poziomu wód gruntowych w dużych miastach.
Wysokie zapotrzebowanie na wodę do celów komunalnych (aglomeracje) lub rolniczych (tereny uprawne).

Skutki niedoboru wody to między innymi:

Straty w rolnictwie – wysychanie upraw.
Niestabilność działania hydroelektrowni.
W przypadku wysychania rzek – unieruchomienie transportu śródlądowego, jak również żeglugi turystycznej.
Ryzyko awaryjnego ograniczania dostaw wody dla energetyki, przemysłu i gospodarstw domowych.
W konsekwencji – wzrost cen żywności, energii elektrycznej, usług wodno-kanalizacyjnych i tym samym obniżenie poziomu życia.

Długotrwały brak dostawy wody na danym obszarze może prowadzić do wystąpienia suszy (w podstawowej definicji jest to skutek długotrwałego braku opadów prowadzący do wyczerpania zasobów wodnych). W hydrologii wyróżnia się kilka rodzajów tego zjawiska:

Susza atmosferyczna – okres co najmniej 20 dni bez opadów deszczu z towarzyszącą niską wilgotnością i wysoką temperaturą.
Susza glebowa – przedłużająca się susza atmosferyczna prowadząca do wysuszenia gleb i niedoboru wody dla roślinności, prowadzący do ich więdnięcia.
Susza hydrologiczna – jeszcze dłuższy okres bez opadów, powodujący obniżenie poziomu wód podziemnych, spadek zasilania cieków powierzchniowych i tym samym ich wysychanie.
Susza hydrogeologiczna – ekstremalnie długa susza, prowadząca do tak znacznego obniżenia poziomu wód gruntowych, że wysychają nawet studnie. Jednocześnie dochodzi do znacznego pogorszenia jakości tych wód gruntowych, które wciąż są dostępne. W konsekwencji braku wody dla ludności.

Susza powoduje nie tylko wymieranie roślin oraz organizmów wodnych. Przyczynia się także do masowych pożarów lasów oraz wysychania torfowisk. Dodatkowym problemem są dotkliwe konsekwencje dla ludności.

3. Sieć rzeczna w Polsce

Niemal cała Polska znajduje się w zlewisku Morza Bałtyckiego, do którego trafia odpływ z aż 99,81% powierzchni naszego kraju. Niewielkie fragmenty południowej Polski, znajdują się w zlewiskach odpowiednio: Morza Północnego (fragment Sudetów w dorzeczu Łaby) i Czarnego (fragment Karpaty w dorzeczu Dunaju i fragment Bieszczad w dorzeczu Dniestru).

Najdłuższe rzeki w Polsce na tle sieci hydrograficznej kraju

Źródło: Własna edycja na podstawie: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Polska_hydrografia2.jpg/1024px-Polska_hydrografia2.jpg

Największymi rzekami (powyżej 250 km długości) w Polsce są:

Wisła – 1047 km
Odra – 854 km (w Polsce 742 km)
Warta – 808 km
Bug – 772 km (w Polsce 587 km)
Narew – 484 km (w Polsce 448 km)
San – 458 km (w Polsce 457 km)
Noteć – 391 km
Pilica – 319 km
Wieprz – 303 km
Bóbr – 272 km (w Polsce 270 km)
Łyna – 264 km (w Polsce 190 km)
Nysa Łużycka – 252 km (w Polsce 198 km)

Dorzecza i zlewiska w Polsce

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1QDj4dREU3Tb/14/2dLmaks4OYsS1sDoN90dnrHD8g83U0FY.png

Przytłaczającą większość obszaru Polski stanowią dorzecza dwóch głównych rzek: Wisły (172,5 tys. km2) i Odry (106 tys. km2). Stanowi to 89,11% powierzchni Polski. Około 7,5% powierzchni kraju stanowią z kolei dorzecza różnych rzek przymorza, które płyną w północnej Polsce, bezpośrednio do Bałtyku. W większości wody te pozostają w granicach Polski. Niewielka część wody odpływa jeszcze do Pregoły (Rosja, Kaliningrad) i Niemna (Litwa), nieco ponad 3% obszaru Polski jest w ich dorzeczu.

Dorzecza polskich rzek można scharakteryzować jako:

Znajdujące się w zlewisku Bałtyku.
Zasilające wodą niemal wyłącznie terytorium Polski.
W obrębie których występują rzeki przeważnie płynące z kierunku SE na NW, co jest związane z nachyleniem w tym kierunku rzeźby terenu.
Ze względu na odpływ w kierunku NW, większość rzek, w tym największe – Wisła i Odra, ma dorzecze prawe większe od lewego (asymetria dorzeczy).

Porównanie ustroju rzecznego Wisły w Warszawie (śnieżno-deszczowy) z Tczewem (większa przewaga śnieżnego)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rozproszonych.

Rzeki w Polsce mają w przeważającej większości ustrój śnieżno-deszczowy (w niektórych podręcznikach i konkurencyjnych witrynach internetowych – błędnie!!! wskazano go jako ~~deszczowo-śnieżny~~), co oznacza, że większość wody przez nie płynących pochodzi z roztapiającego się na wiosnę śniegu, natomiast istotny jest także wpływ opadów, zwłaszcza latem. Związane są z tym zwykle dwa główne wezbrania: wiosenne (roztopowe) i letnie (opadowe), ale w przypadku większości polskich rzek, wezbranie wiosenne jest wyższe od letniego. Jedynie w niektórych rzekach górskich ujawnia się wyraźny ustrój deszczowo-śnieżny.

4. Powodzie w Polsce

Wezbranie, którego wody wyleją się poza koryto rzeki i spowodują straty gospodarcze to powódź. Głównymi typami powodzi w Polsce są:

Powodzie opadowe – dzielą się na opadowo-rozlewne – spowodowane długotrwałymi opadami deszczu oraz opadowo-nawalne – spowodowane gwałtownymi ulewami (burzami). Dotyczą zwłaszcza rzek o małych korytach, które na skutek napływu wody deszczowej szybko wypełniają się wodą. Dotyczą w szczególności rzek obszarów pogórza południowej Polski.
Powodzie roztopowe – związane są z tajaniem pokrywy śnieżnej na wiosnę. Dotyczą zwłaszcza dolnych odcinków rzek, gdzie dochodzi do kumulacji wody z roztopionego śniegu z wielkiego obszaru. Szczególne zagrożenie występuje wtedy, gdy śnieg roztopi się najpierw w biegu górnym, a w biegu dolnym dopiero w trakcie spływu wód z południa (częsta sytuacja z uwagi na wyższe temperatury na południu Polski).
Powodzie zatorowe – dzielą się na zatorowo-śryżowe – spowodowane spiętrzeniem wody przez śryż przy nieznacznie ujemnej temperaturze (te powstają w czasie zamarzania rzeki) oraz zatorowo-lodowe – spowodowane zatkaniem koryta rzeki przez spływające kry lodowe (te najczęściej powstają w czasie rozmarzania rzeki).
Powodzie sztormowe – spowodowane są wtłoczeniem wody morskiej do odcinka ujściowego rzeki i zahamowania jej odpływu, a przez to – spiętrzenia wody. Związane są ze zjawiskiem cofki. Dotyczą wyłącznie rzek przymorza i odcinków ujściowych Wisły i Odry.

Zagrożenie powodziami w Polsce w różnych fragmentach dorzeczy

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RhazSqEdhqfVx/5/2Lef1ElIhupalWqHflrqWvzrv1jbx1Pl.png

Powodziami zagrożone są przede wszystkim obszary w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki oraz nisko położone. Tak się jednak składa, że w Polsce większość dużych (i mniejszych) powstała właśnie nad różnymi rzekami. Już kilkukrotnie w Polsce (m.in. w 1997 r. – powódź tysiąclecia i 2010 r. – słabsza powódź) wielka woda zalała rozległe tereny miast i wsi. Przyczynia się do tego m.in. nierozważne budowanie domów – tuż przy korycie rzeki.

Obszary zagrożenia powodzią w Polsce