Położenie i warunki naturalne Azji

Azja położona jest w przeważającej większości na północnej i wschodniej półkuli, ale ze względu na swoje olbrzymie rozmiary, jako największego kontynentu na Ziemi, skrajnymi wyspami sięga wszystkich półkul. Azje oblewają wody 4 oceanów. To największy na świecie kontynent, będący jednocześnie niezwykle ciekawym elementem przestrzeni geograficznej.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Azja

I Położenie i warunki naturalne Azji

Granica Azji od zachodu przebiega od ujścia Rzeki Bajdarata w Zatoce Bajdarackiej, dalej wodami Morza Karskiego, później wodami Oceanu Arktycznego na północ od Ziemi Północnej (Wyspa Szmidta), wodami Morza Łaptiewów, na Północ od Wysp Nowosyberyjskich, wodami Morza Wschodniosyberyjskiego, na północ od Wyspy Wrangla, wodami Morza Czukockiego do Cieśniny Beringa, wodami Morza Beringa na wschód od Wyspy Ratmanowa, wodami Oceanu Spokojnego na wschód od półwyspu Kamczatka, Wysp Kurylskich, Wysp Japońskich, wodami Morza Filipińskiego na wschód od archipelagu Filip. Granica w części południowo-wschodniej jest niejednoznaczna. Według części badaczy przebiega ona na zachód od wyspy Nowa Gwinea wodami mórz Halmahera i Seram (graniczne są wyspy archipelagu Maluku). Według innych autorów, granica przebiega wraz na lądzie, tak jak polityczna granica między Indonezją i Papuą-Nową Gwineą. W takim wariancie zachodnia część Wyspy Nowa Gwinea i wszystkie przybrzeżne wyspy należą do Azji, ale podział taki będący efektem granic kolonii państw Europejskich jest wątpliwy. Dalsza część granicy przebiega wodami Morza Arafura i Morza Timor (na południe od Wyspy Timor). Dalej granica biegnie wodami Oceanu Indyjskiego aż do archipelagu Maskarenów i dalej na północ wodami Morza Arabskiego na wschód od wyspy Sokotra, wodami Zatoki Adeńskiej, Cieśniną Bab al-Mandab, wodami Morza Czerwonego, Kanałem Suseskim, wodami Morza Śródziemnego na zachód od wyspy Cypr i wzdłuż wysp u wybrzeża półwyspu Azja Mniejsza z najdalej wysuniętą na zachód Wyspą Lesbos, Cieśniną Dardanele, Morzem Marmara, Cieśniną Bosfor, wodami Morza Czarnego. Granica lądowa na Kaukazie również bywa przedmiotem dyskusji, lecz Polska uznaje Gruzję i inne kraje Kaukasie za część Azji. W tym wariancie granica przebiega dalej do Cieśniny Kerczeńskiej, wodami Morza Azowskiego do ujścia rzeki Don, obniżeniem Kumsko-Manyckim aż do wybrzeża Morza Kaspijskiego i dalej wzdłuż jego północnego brzegu do ujścia rzeki Emby. Dalej granica biegnie na północ do Uralu i po wschodniej jego stronie ku północy do rzeki Bajdaray i jej ujścia w Zatoce Bajdarackiej.

Warto odnotować, że wariantów przebiegu granic Europa-Azja jest co najmniej kilkanaście (np. niektóre kraje świata oficjalnie uznają Gruzję czy Armenię i Azerbejdżan za państwa Europejskie), a część autorów uważa nawet te dwa kontynenty za jeden – Eurazja, ze względu na położenie na Euroazjatyckiej płycie tektonicznej.

1. Obiekty na mapie Azji

Źródło: http://www.swiatpodrozy.pl/k.php?kid=2&mapID=20#.W2tj9r8a-70

2. Podział polityczny Azji

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Asia-administrative_map.png/1024px-Asia-administrative_map.png

Przynależność części państw do Azji (Gruzja, Armenia, Azerbejdżan) budzi wątpliwości niektórych krajów (według Polski są to państwa azjatyckie).

Na terenie Azji znajduje się 48 państw uznawanych na świecie oraz co najmniej 6 państw  (Tajwan, Cypr Północny, Górski Karabach, Osetia Południowa, Palestyna, Abchazja) nieuznawanych, będących de facto niezależnymi państwami i kilka terytoriów o spornym statusie (np. syryjska część Kurdystanu, terytorium kontrolowane przez ISIS), posiadających znamiona osobnego państwa. Ponadto na terenie Azji znajduje się część terytorium należąca do położonego w Afryce Egiptu oraz kilka małych wyspiarskich posiadłości państw europejskich i Australii (Akrotiri, Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego, Dhekelia, Wyspa Bożego Narodzenia, Wyspy Kokosowe).

Największym krajem Azji jest Rosja (17 mln km²) [bez Krymu i Donbasu], a najmniejszym Malediwy (300 km²). Najbardziej zaludnionym państwem są Chiny (1,33 mld obywateli), a najmniejszym pod tym względem Brunei (ponad 380 tys.). Największą gęstość zaludnienia ma Singapur (ponad 6600 os/km²), najmniejszą gęstość zaludnienia ma Mongolia (1,9 os/km²).

3. Podstawowe informacje o Azji

Powierzchnia Azji: 44,6 mln km²  (największa)

Liczba ludności kontynentu: 4,44 mld (2018 – największa)

Średnia wysokość: 987 m.n.p.m.

Najwyższy szczyt: Mount Everest (Czomolungma):8848 m.n.p.m.

Najniższy punkt: Morze Martwe (~-430 m.n.p.m.)

4. Skrajne punkty, rozciągłość i deniwelacja Azji

Skrajnymi punktami Azji są (na lądzie):

• Na północ – przylądek Czeluskin (77°43’N)
• Na południe – przylądek Piai (1°16’N)
• Na zachód – przylądek Baba (26°03’E)
• Na wschód – przylądek Dieżniewa (169°40’W)

Skrajnymi punktami Azji są (z uwzględnieniem otaczających wysp):

• Na północ – Wyspa Szmidta (81°20’N)
• Na południe – Wyspa Roti (11°00’S)
• Na zachód – Wyspa Lesbos (25°50’E)
• Na wschód – Wyspa Ratmanowa (169°01’W)

Obliczanie rozciągłości południkowej kontynentu według obu skrajnych współrzędnych:

W przypadku rozciągłości południkowej opartej na punktach położonych na lądzie, należy odjąć od współrzędnej północnej – współrzędną południową, ponieważ punkty leżą na tej samej półkuli. Następnie wynik (76°27′) należy pomnożyć przez 111,2. W tym wariancie rozciągłość południkowa Azji wynosi 8501 km.

W przypadku rozciągłości południkowej opartej na punktach położonych na otaczających wyspach, należy dodać współrzędne północną i południową, ponieważ punkty leżą na innych półkulach. Wynik (92°28′) należy pomnożyć przez 111,2 km. W tym wariancie rozciągłość południkowa Azji wynosi 10 283 km.

Obliczanie rozciągłości równoleżnikowej kontynentu według obu skrajnych współrzędnych:

W przypadku obu typów skrajnych punktów, ponieważ punkty najdalej na zachód leżą na półkuli wschodniej, a najdalej na wschód leżą na półkuli zachodniej, trzeba obliczyć fragmenty odległości współrzędnych od południka 180 stopni, po którego dwóch stronach leżą skrajne punkty. Odległość ta w przypadku punktów lądowych wynosi odpowiednio: 153°57′ dla przylądku Baba i 10°20′ dla przylądka Dieżniowa oraz 154°10′ dla Wyspy Lesbos i 10°59′ dla Wyspy Ratmanowa. Wyliczone odległości należy do siebie dodać, ponieważ punkty leżą na innych półkulach. I tak rozciągłość oparta na punktach lądowych będzie wynosić 164°17′, a rozciągłość oparta na punktach leżących na wyspach 165°09′.

Deniwelację kontynentu możemy obliczyć poprzez odjęcie od punktu położonego najwyżej, punkt położony najniżej. Ponieważ brzeg Morza Martwego leży na ujemnej wysokości nad poziomem morza (pod poziomem morza), należy odjąć ze znakiem przeciwnym. Deniwelacja Azji wynosi ~9278 m.

 5. Cechy fizycznogeograficzne Azji

Wskaźnik rozwinięcia linii brzegowej wynosi 3,2 i jest trzecim największym po Ameryce Północnej i Europie. Długość linii brzegowej różni się w zależności od przyjętego przebiegu granicy Azji. Szacuje się ją na 70 tys. km długości, co czyni ją drugą najdłuższą po linii brzegowej Ameryki Północnej. Półwyspy stanowią 20%, a wyspy 7% powierzchni kontynentu (są to dość duże wartości. Mimo bardzo dobrego rozwinięcia linii brzegowej, ze względu na olbrzymią powierzchnię kontynentu, średnia odległość od morza wynosi 750 km, a 1/3 Azji jest ponad 1000 km od morza, co ma istotny wpływ na klimat.

Mapa fizycznogeograficzna Azji

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1Ltrf1g5NlL0/5/wEp4AUDRexFv7jPEMv1skitDE3thsewf.png

Olbrzymia powierzchnia kontynentu i położenie we wszystkich strefach klimatycznych przyczyniają się do dużego zróżnicowania typów wybrzeży. Na północy kontynentu występuje słabo zarysowane wybrzeże fiordowe (Półwysep Tajmyr, Archipelag Ziemia Północna, Półwysep Czukocki). W innej części wybrzeża północnego i północo-wschodniego dominują klify (Morze Łaptiewów, Morze Wschodnisyberyjskie, Morze Czukockie). W Azji wschodniej i wschodniej dominuje wybrzeże riasowe (Zatoka Anadyrska, Półwysep Kamczatka, Morze Ochockie, Morze Japońskie, Półwysep Koreański). W południowej i południowo-wschodniej Azji występuje wyspy – atole koralowe, które tworzą charakterystyczne wybrzeże koralowe (Indonezja, wyspy na Oceanie Indyjskim, Morze Południowochińskie, Morze Filipińskie). Również w tej części Azji (Półwysep Indyjski, Półwysep Indochiński, Filipiny, Indonezja) występują wybrzeża namorzynowe (mangrowe). Powszechne w części Azji wschodniej (Kamczatka, Japonia) i południowo-wschodniej (Filipiny, Tajlandia, Indonezja) jest także wybrzeże wulkaniczne budowane przez wyspy wulkaniczne. W południowo-wschodniej i południowej występują ponadto wybrzeża związane z rzeźbotwórczą działalnością rzek – wybrzeża deltowe (np. ujście rzeki Ganges czy Jangcy i większości pozostałych rzek), a na północy występują wybrzeża estuariowe (Ob, Jenisej).

W ukształtowaniu powierzchni dominują wyżyny i góry, które stanowią 2/3 powierzchni Azji. Średnia wysokość Azji na poziomie 987 m.n.p.m. plasuje kontynent jako drugi najwyższy po Antarktydzie. Występuje aż 14 szczytów powyżej 8000 m.n.p.m. (ośmiotysięczniki) z najwyższym Mount Everestem o wysokości 8848 m.n.p.m. (według źródeł amerykańskich nawet 8850). Występują góry pochodzące ze wszystkich orogenez. Najważniejszym pasmem są pochodzące z orogenezy alpejskiej Himalaje. Nizin jest niewiele, nie licząc rozległej Niziny Zachodniosyberyjskiej na północnym-zachodzie kontynentu, występują głównie w dolinach potężnych rzek w południowej i południowo-wschodniej Azji. Najniższym punktem jest depresja brzegu Morza Martwego (-430 m.n.p.m.).

6. Budowa geologiczna Azji

Większość Azji jest położona na Euroazjatyckiej Płycie tektonicznej, niewielkie części kontynentu znajdują się na innych płytach. Północny-wschód leży częściowo na Płycie Północnoamerykańskiej. Na wschodzie Azja graniczy z Płytami Pacyficzną i Filipińską, a na południu z Płytą Australijską. Półwysep Indyjski znajduje się na Płycie Indyjskiej, a Półwysep Arabski na Płycie Arabskiej. Obecność dużej liczby płyt wiąże się z ich kolizjami i powstawaniem licznych obszarów górzystych w Azji. Budowa geologiczna Azji jest bardzo skomplikowana. Przeważają obszary prekambryjskie, a miejsca kolizji płyt tektonicznych  oraz część wysp otaczających kontynent, mają pochodzenie z orogenezy alpejskiej.

7. Klimat Azji

 Głównymi czynnikami klimatotwórczymi w Azji są:

• Szerokość geograficzna – duża rozciągłość kontynentu od równika aż po koło podbiegunowe.
• Cyrkulacja monsunowa – wpływająca na rozkład opadów lato-zima w południowo-wschodniej i wschodniej Azji.

Pozostałymi czynnikami klimatotwórczymi są:

• Prądy morskie – do najważniejszych należą prąd Kuro Siwo (ciepły) i Oja Siwo (zimny) wpływające na klimat Japonii oraz zwiększające opady w strefie wysp południowo-wschodniej Azji różne ciepłe odnogi prądu równikowego.

• Wysokość nad poziomem morza – Azja jest drugim najwyżej położonym kontynentem oraz ma liczne obszary górskie co prowadzi do obniżenia temperatur i występowania opadów górskich.
• Układ rzeźby terenu – obecność gór na południu i wschodzie Azji hamuje napływ morskiego powietrza w głąb lądu
• Układ linii brzegowej – mimo, iż jest ona silnie rozczłonkowana, Azja pozostaje zbitym kontynentem, bez dużego akwenu wodnego w centrum, co ma istotny wpływ na wzrost kontynentalizmu w głębi Azji.

W Azji zasadniczo występują wszystkie strefy klimatyczne notowane na świecie.

Źródło: https://content.epodreczniki.pl/content/womi/169809/classic-1920.png

1. Klimat równikowy – obejmuje obszar wysp Indonezji, Singapur i część Filip. Charakteryzuje się bardzo dużymi całorocznymi opadami nawet w granicach 2000-3000 mm oraz stabilną temperaturą około 25 stopni Celsjusza.

Singapur, Singapur

Źródło: https://en.climate-data.org

2. Klimat monsunowy (zwrotnikowy wilgotny) – obejmuje wschodni Półwysep Indyjski, Półwysep Indochiński i południowe Chiny, a w wersji mniej gorącej (podrównikowy, umiarkowany) także wschodnie Chiny, Półwysep Koreański i Wyspy Japońskie. Cechą charakterystyczną jest występowanie opadów prawie wyłącznie latem, których ilości są ogromne, przy jednoczesnej silnej suszy zimą. Temperatury są z reguły wysokie (klimat zwrotnikowy) o zauważalnej amplitudzie. Odmiana monsunowa klimatu jest uwarunkowana cyrkulacją monsunową.

Kalkuta, Indie

Źródło: https://en.climate-data.org

3. Klimat zwrotnikowy (suchy) – obejmuje część południowo-zachodniej Azji i Półwysep Arabaski. Cechuje się prawie zerowymi opadami (maksymalnie kilkadziesiąt/kilkaset milimetrów) oraz najwyższą na świecie temperaturą powietrza przy znacznej amplitudzie lato-zima (10-35 stopni) oraz dobowej.

Rijad, Arabia Saudyjska

Źródło: https://en.climate-data.org

4. Klimat podzwrotnikowy (wilgotny i suchy) – obejmuje rozległy pas terenu od wybrzeży Morza Śródziemnego przez środkowo-południową Azję, aż do wschodnich Chin. Na tym obszarze funkcjonuje kilka odmian tego klimatu

• Odmiana wilgotna (śródziemnomorska) – charakteryzuje się ciepłym i słonecznym latem oraz łagodną i deszczową zimą. Amplituda jest duża, ale mniejsza niż w klimacie zwrotnikowym suchym, a temperatury nieco niższe. Opady zimą są dosyć wysokie.

Izmir, Turcja

Źródło: https://en.climate-data.org

• Odmiana sucha – w porównaniu z odmianą wilgotną opady są znacznie niższe, ale nadal występują prawie wyłącznie zimą. Maksymalna temperatura jest wyższa, a amplituda większa.

Bagdad, Irak

Źródło: https://en.climate-data.org

• Odmiana monsunowa – cechuje się najwyższymi opadami, których cykl jest inny niż w pozostałych odmianach. Opady występują przez cały rok, z przewagą latem w czasie obecności monsunu letniego.

Szanghaj, Chiny

5. Klimaty umiarkowane – obejmują niemal całą środkową i środkowo-wschodnią oraz częściowo północną Azję. Występują w kilku odmianach, generalnie klimat umiarkowany charakteryzuje się obecnością zimą temperatur poniżej zera i dość zauważalnym podziałem na 4 pory roku, z najwyższymi opadami latem i dość duża amplitudą temperatury. Odmiany cieplejsze i położone nad morzem cechują się wyższymi opadami i niższą amplitudą od chłodniejszych położonych w głębi lądu.

Baranuł, Rosja

Źródło: https://en.climate-data.org

6. Klimaty polarne obejmują skrajną północ Azji, wzdłuż wybrzeży mórz Oceanu Arktycznego. Występują w dwóch odmianach – łagodniejszej (klimat subpolarny) z występowaniem przez około 3 miesiące temperaturami powyżej 0 stopni i zauważalnymi opadami w tych miesiącach oraz bardziej surową odmianą polarną, w której temperatury pozostają przez cały rok ujemne, amplitudy temperatur są wysokie, a opady prawie nie występują.

Wierchorjańsk, Rosja

Źródło: https://en.climate-data.org

8. Wody Azji

Znaczny odsetek, bo aż ponad 28% Azji stanowią obszary bezodpływowe. Ponadto Azja leży w zlewisku 4 oceanów: Atlantyckiego, Arktycznego, Spokojnego i Indyjskiego. 80 rzek w Azji ma długość ponad 1000 km. Najdłuższą z nich jest Jangcy o długości 6300 km. Największe rzeki Azji mają swoje źródła w górach Azji środkowej. Do innych istotnych rzek należą: Huang He, Mekong, Lena, Ob z Irtyszem, Jenisej. Charakterystyczny dla Azji jest promienisty układ sieci rzecznej, co doskonale widać na mapach. Większość z nich bierze swój początek w Azji środkowej, spływając w kierunku różnych oceanów.

W Azji znajduje się największe na świecie jezioro – Morze Kaspijskie (zbiornik reliktowy) o powierzchni 370 000 km². Większość jezior grupuje się w północnej i zachodniej Azji (Syberia) oraz na Wyżynie Tybetańskiej, Wyżynie Mongolskiej i w Nizinie Jangcy. W Azji znajduje się też najgłębsze jezioro świata – Bajkał (1620 m głębokości, według innych źródeł 1642) pochodzenia tektonicznego. Wartym wspomnienia są jeszcze inne jezioro tektoniczne Bałchasz oraz reliktowe, wysychające Jezioro Aralskie. Ponadto w Azji licznie występują jeziora polodowcowe, a na wyspach otaczających – wulkaniczne. W Azji znajduje się też jedno z najbardziej słonych jezior świata – Morze Martwe o zasoleniu 260‰ (dla porównania Bałtyk – 7‰).

Sól na brzegu Morza Martwego

Źródło: https://www.deadsea.com/wp-content/uploads/2016/07/general-info_2.jpg

Dużą powierzchnię (2,2 mln km²) zajmują bagna (około 5% kontynentu), zdecydowana większość z nich znajduje się na Syberii.

W Azji występują lodowce. Zajmują one obszary najwyższych pasm górskich, zlokalizowane są zwłaszcza w Himalajach, gdzie wytworzył się specyficzny typ lodowca górskiego, zwany dendrytycznym (lub himalajskim). Cechuje go fakt, że mniejsza ramiona zasilają główny jęzor lodowca.

Lodowiec dendrytyczny (himalajski)

Na terenie Azji występują ponadto liczne obszary wiecznej zmarzliny, czyli stale przemarzniętego gruntu, który może rozmarzać latem w wierzchniej części, pozostając zamarzniętym na głębszym poziomie. Grubość wiecznej zmarzliny w Azji waha się od 2 m na obszarach granicznych występowania do nawet 1500 m na Syberii. Generalnie obejmuje ona północną część Azji oraz obszary górskie w Azji środkowej.

Wieczna zmarzlina

Zasięg występowania wiecznej zmarzliny na świecie

Źródło: https://encrypted-tbn0.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcTlc29ZVGl0ptuLECCw8ZYJg8Wt7BYnmcZTOjL1-V7uYguXaO0LvA

W Azji występują też liczne sztuczne zbiorniki wodne. Wartym wspomnienia jest przede wszystkim Zapora Trzech Przełomów na rzece Jangcy w Chinach i utworzony w konsekwencji jej budowy olbrzymi sztuczny zbiornik wodny, w którym nagromadzono tak duże ilości wody, że doprowadziło to do przesunięcia osi ziemi. Występują też liczne inne zbiorniki wybudowane na potrzeby hydroelektrowni min. na Jangcy, Jenisej, Obie czy Angarze.

Zapora Trzech Przełomów i sztuczny zbiornik na zdjęciu satelitarnym

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Three_Gorges_Dam%2C_China_-_natural_colours.jpg/1280px-Three_Gorges_Dam%2C_China_-_natural_colours.jpg

Zapora Trzech Przełomów

Źródło: https://www.budowle.pl/files/photos/building/three-gorges-dam-3.jpg

 

9. Gleby Azji

W Azji występują praktycznie wszystkie typy gleb świata. Na dalekiej północy oraz częściowo na Syberii przeważają gleby inicjalne. Ponadto na Syberii występują liczne gleby bagienne. Nieco dalej na południe pojawiają się gleby bielicowe i brunatne, typowe dla strefy umiarkowanej. Znaczną część środkowej Azji, na obszarach stepowych zajmują czarnoziemy. Suche obszary strefy zwrotnikowej i podzwrotnikowej suchej stanowią gleby pustynne, a na terenach pokrytych przez wilgotny las równikowy, żółtoziemy. Ponadto na dużym obszarze występują gleby górskie, a w dolinach i deltach rzek – mady. Na wyspach Azji południowo-wschodniej licznie występują gleby wulkaniczne.