Krajobraz będący wynikiem działalności człowieka nazywamy krajobrazem kulturowym. Obejmuje on zarówno krajobraz miast jak i wsi. Na skutek różnych procesów społeczno-gospodarczych czasami może dochodzić do jego degradacji, ale możliwa jest także jego skuteczna ochrona.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Człowiek a środowisko

VIII Człowiek a krajobraz kulturowy

1. Krajobraz kulturowy miast i wsi

Pod pojęciem krajobrazu rozumie się zespół cech przyrodniczych i antropogenicznych wyróżniających określony teren, charakterystyczne elementy danego terenu. Krajobraz możemy podzielić na naturalny – czyli taki, który zachował spójność naturalnamimo niewielkiej ingerencji człowieka (nieprzekształcony lub nieznacznie przekształcony) oraz kulturowy – czyli zmieniony w skutek działalności ludzkiej.

W obrębie krajobrazu kulturowego wyróżnia się dorobek ludzkości z towarzyszącymi mu elementami środowiska przyrodniczego. Jednym z jego podtypów jest krajobraz osadniczy, czyli taki, który powstał na skutek działalności mieszkańców danego obszaru. W jego obrębie wyróżniamy krajobraz wiejski oraz krajobraz miejski.

Przykład tradycyjnego krajobrazu wiejskiego

Źródło: https://www.euractiv.pl/wp-content/uploads/sites/6/2017/10/15201887137_118aa05a55_h-800×450.jpg

Krajobraz wiejski jest pierwszym typem krajobrazu antropogenicznego (w zakresie osadnictwa), który zaczął się kształtować wraz z rozwojem osiadłego trybu życia. W tradycyjnym krajobrazie wiejskim obserwujemy rozproszoną zabudowę, zwykle wykonaną technologią tradycyjną (także drewnianą), w którą naturalnie wkomponowany jest układ pól uprawnych – podstawowe miejsce pracy mieszkańców (podstawowa funkcja wsi – rolnictwo). Zwykle na wsi tradycyjnej słabo rozwinięta jest infrastruktura. W skład zasobów krajobrazu kulturowego wsi wchodzą także elementy niematerialne, takie jak względnie jednolite elementy tożsamości etnograficznej np. gwara i inny folklor. W obrębie tego krajobrazu wyróżnia się także tzw. „wiejski styl życia” – cechujący się sezonowością pracy i wolniejszym rytmem życia. Wieś jest także postrzegana jako naturalny bastion społecznego konserwatyzmu.

Poznań posiada na Starym Mieście elementy swojego tradycyjnego krajobrazu

Źródło: https://polskanarowerze.pl/wp-content/uploads/2020/04/pozna%C5%841.jpg

Krajobraz miejski powstał na skutek dynamicznego wzrostu zaludnienia oraz dalszego rozwoju osadnictwa. W tradycyjnym krajobrazie miejskim obserwujemy gęstą, zwartą i zwykle wysoką zabudowę. Sieć infrastruktury jest gęsta i dobrze rozwinięta, spowijając kolejne osiedla mieszkaniowe, obszary przemysłowe i obiekty usługowe (rozmaitość funkcji miasta: rezydencjalna, przemysłowa, usługowa i inne). W otoczeniu znajdują się często obszary sztucznie zaplanowanej przyrody np. parki. Elementy krajobrazu niematerialnego są silnie zróżnicowane i niejednolite. W jego obrębie wyróżnia się „miejski styl życia” – znacznie bardziej dynamiczny niż na wsi, z silniejszym nastawieniem na konsumpcję. Miasto jest postrzegane jako ośrodek propagacji postępu społecznego i cywilizacyjnego.

2. Degradacja krajobrazu wiejskiego

Na skutek rozmaitych działań, może dojść do degradacji krajobrazu wiejskiego, czyli mówiąc bardziej obrazowo – jego zurbanizowania. Obszarami szczególnie podatnymi na presję urbanizacyjną są wsie podmiejskie oraz położone w ciągu dużych szlaków komunikacyjnych, a także wsie, które z różnych powodów wykształciły silną funkcję turystyczną.

Degradacja krajobrazu wiejskiego obejmuje takie aspekty jak:

  • Pojawianie się zabudowy typowej dla miasta (w tym osiedli wielorodzinnych blokowisk).
  • Budowa zakładów przemysłowych.
  • Budowa obiektów usługowych np. centrów logistycznych i magazynowych.
  • Rozwój infrastruktury transportowej i towarzyszący jej wzrost zanieczyszczeń.
  • Wypieranie rdzennej ludności (i ich odmienności) przez napływowych mieszkańców miast.

Rokitki pod Tczewem były kiedyś tradycyjną wsią rolniczą – obecnie dominuje nowa zabudowa, pojawiają się obiekty przemysłowe, dynamicznie rozwija się transport

Źródło: https://www.tcz.pl/foto/tcz_tcz24/c124b026ddd32cd1.jpg

3. Degradacja krajobrazu miejskiego

Degradacji ulega także krajobraz miejski, choć w jego przypadku presja urbanizacyjna jest zjawiskiem naturalnym. Przyczyny niekorzystnych przemian na obszarach miast związane są ze zjawiskiem głodu przestrzeni, gdzie dochodzi do konfliktu między ekonomią, a zrównoważonym krajobrazem. To prowadzi najczęściej do powstawania chaosu przestrzennego i anarchicznego rozlewu miasta (ang urban sprawl). Odmiennym zjawiskiem przyczyniających się do degradacji miast jest proces dezurbanizacji, który powoduje upadek miasta jako całego organizmu (zwłaszcza w zakresie ekonomicznym i ludnościowym). Często proces ten jest powodowany lub współwystępuje z dezindustrializacją. Najbardziej znanym przykładem takiego upadku jest Detroit (USA), ale podobne zjawiska obserwowaliśmy przejściowo w Łodzi oraz w niektórych miastach Górnego Śląska.

Degradacja krajobrazu miejskiego obejmuje takie aspekty jak:

  • Niekontrolowany i chaotyczny rozrost miasta.
  • Niespójną zabudowę wielorodzinną i jednorodzinną w tych samych dzielnicach.
  • Wkomponowywanie nowych obiektów (w nowym stylu architektonicznym, w tym szklanych wieżowców) w sąsiedztwie historycznej zabudowy śródmieścia.
  • Obecność pustostanów i porzuconych obiektów przemysłowych, noszących znamiona zjawiska typu ghost town.
  • Niedorozwój infrastruktury i jej przeciążenie (zwłaszcza w zakresie transportu).

W poszukiwaniu pustostanów nie trzeba jechać aż do Detroit, wystarczy zajrzeć do Łodzi

Źródło: https://d-pt.ppstatic.pl/k/r/1/83/e6/534ebb2eb4a42_p.jpg?1460458226

4. Planowanie przestrzenne a ochrona krajobrazu kulturowego

Powszechnie uważa się, że bardzo ważną rolę w ochronie krajobrazu kulturowego zarówno wsi, jak i miast, stanowi planowanie przestrzenne. Wiele istotnych informacji na ten temat zawarliśmy w tym temacie (kliknij).

Podstawowym celem dwóch głównych dokumentów planistycznych tworzonych przez Radę Gminy (Studium uwarunkowań i kierunków przestrzennego zagospodarowania gminy – Studium oraz Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego – MPZP) jest racjonalne planowanie przestrzeni miast i wsi. Pozwala to na stworzenie optymalnych warunków dla rozwoju różnych dziedzin życia – rolnictwa, osadnictwa, produkcji, usług oraz ochrony przyrody.

W tworzeniu tych dokumentów bierze się pod uwagę:

  • Stan środowiska naturalnego i ocenę znaczenia jego walorów dla poszczególnych sektorów gospodarki (inwentaryzacja i waloryzacja środowiska).
  • Charakterystykę krajobrazu i opis występujących w nim zależności (opracowanie ekofizjograficzne).
  • Informacje o metodach i formach ochrony krajobrazu naturalnego i kulturowego (monitorowanie stanu środowiska).

Dobrze zaplanowana przestrzeń pozwala zapobiegać degradacji krajobrazu kulturowego oraz ochronić jego najważniejsze walory przed zagrożeniami wynikającymi z przemian społeczno-gospodarczych oraz przemian środowiska naturalnego. Dodatkowym argumentem przemawiającym za potrzebą planowania przestrzeni są korzyści ekonomiczne wynikające z ograniczenia chaosu przestrzennego i możliwości efektywnego wykorzystania krajobrazu kulturowego.

Fragment Studium Miasta Gdańska

Źródło: https://www.gdansk.pl/zagospodarowanie-przestrzenne/studium-uwarunkowan-i-kierunkow-zagospodarowania-przestrzennego-gdanska-2001,a,17694

5. Inne formy ochrony krajobrazu kulturowego

Ponieważ formy degradacji krajobrazu są różne, nie zawsze konieczne jest tworzenie skomplikowanych dokumentów planistycznych, aby im przeciwdziałać. Odpowiedź powinna być zawsze adekwatna do wagi problemu. Jednym z takich kłopotliwych zjawisk jest zanieczyszczenie przestrzeni chaotycznymi i krzykliwymi reklamami ulicznymi (banerami, billboardami). Jednym ze sposobów zapobiegania temu zjawisku jest przyjmowanie przez rady gmin uchwał krajobrazowych. Pozwalają one władzom miast i gmin na regulowanie kwestii takich jak:

  • „Mała architektura” (np. ławki i kosze na śmieci).
  • Ogrodzenia.
  • Tablice reklamowe i urządzenia reklamowe.
  • Ustalenia szczegółowe dla wybranych obszarów.

Władze miasta mają także inne narzędzia ochrony krajobrazu kulturowego. Mogą np. dofinansowywać prace polegające na renowacji zabytków czy odnowy fasad obiektów.

Inną formą ochrony są parki kulturowe, które chronią określony obszar krajobrazu kulturowego oraz wyróżniające się krajobrazowo zabytki, charakterystyczne dla danego miejsca.

Jednym z takich obiektów jest Wilanowski Park Kulturowy w Warszawie

Źródło: https://zabytki.um.warszawa.pl/sites/zabytki.um.warszawa.pl/files/wilana%C3%B3w.jpg


Działania na rzecz ochrony krajobrazu kulturowego może także podejmować każdy człowiek. Wśród działań, które mogą podjąć zwykli obywatele są:

  • Edukacja w zakresie walorów przyrodniczych i kulturowych krajobrazu.
  • Działalność promująca wiedzę i pogłębiająca świadomość społeczną w zakresie krajobrazu kulturowego.
  • Udział w wydarzeniach upamiętniających elementy krajobrazu kulturowego.
  • Respektowanie prawa lokalnego (Studium, MPZP i uchwał krajobrazowych) oraz wpływanie na własne otoczenie w celu identycznego postępowania.
  • Działalność w organizacjach pozarządowych (NGO).
  • Podejmowanie oddolnych inicjatyw takich jak np. udział w Budżecie Obywatelskim.