Krajobrazy przyrodnicze Polski

Najnowsze badania naukowe na temat krajobrazów odwołujące się do dokumentów Komisji Europejskiej, proponują ich klasyfikację według pokrycia terenu. W ten sposób w obrębie obszarów przyrodniczych Polski wyróżniono 5 głównych typów krajobrazu.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Krajobrazy i środowisko w Polsce

II Krajobrazy przyrodnicze Polski

1. Typologia krajobrazów przyrodniczych ze względu na pokrycie terenu

Proponowany w przeszłości podział krajobrazów Polski według ukształtowania powierzchni schodzi na dalszy plan w świetle potrzeb związanych z planowaniem przestrzennym. Dokumenty planistyczne Polski kładą coraz większy nacisk na faktyczną wierzchnią warstwę krajobrazu związaną z jego pokryciem terenu.

W obrębie krajobrazów przyrodniczych możemy wyróżnić według kryterium przekształcenia – krajobrazy pierwotne i krajobrazy naturalne. Koncepcję ich klasyfikacji według pokrycia terenu zaproponowali w 2015 r. Tadeusz Chmielewski, Urszula Myga-Piątek i Jerzy Solon, a znalazła ona swoje odzwierciedlenie w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 11 stycznia 2019 r. w sprawie sporządzania audytów krajobrazowych.

Wybrane typy krajobrazów, które zasługują na szczególną uwagę – omówiono poniżej.

2. Krajobraz wód powierzchniowych na przykładzie Wielkich Jezior Mazurskich

Kraina Wielkich Jezior Mazurskich widziana na mapie

Źródło: Google Maps

Obszar Wielkich Jezior Mazurskich należy do najbardziej interesujących w Polsce krajobrazów jezior. Pojezierze Mazurskie cechuje się najwyższą w Polsce jeziornością jak również obecnością największych jezior pod względem powierzchni. W Krainie Wielkich Jezior Mazurskich powierzchniowe zbiorniki wodne zajmują około 486 km2, co stanowi 1/3 całego obszaru mezoregionu. W ich obrębie znajdują się dwa największe Polskie jeziora: Śniardwy, Mamry, a ponadto inne duże zbiorniki jak np. Niegocin (7 największe jezioro Polski). Liczne jeziora połączone są naturalnymi ciekami i sztucznie utworzonymi kanałami. Znajduje się tutaj ponad 2700 jezior o powierzchni powyżej jednego hektara. Powstanie krajobrazu Wielkich Jezior jest ściśle związane z obecnością Zlodowacenia Północnopolskiego (Wisły), ponieważ wszystkie jeziora krainy mają ściśle polodowcowe pochodzenie.

Krajobraz Wielkich Jezior Mazurskich

Źródło: https://ocdn.eu/pulscms-transforms/1/KwTk9kpTURBXy8yN2RkZWQ2NTIxOTI1YjMwN2E0ZWIyYTcyNTU0ZGUzOC5qcGeTlQMAH80D6M0CMpMFzQMUzQG8kwmmNWMwZWY3BoGhMAE/turysci-wybrali-na-dlugi-weekend-jeziora.jpg

Cechami charakterystycznymi krajobrazu jeziornego Krainy Wielkich Jezior są:

• Liczne jeziora polodowcowe (morenowe i rynnowe) o dużej powierzchni i/lub długości.
• Wysoki procent jeziorności regionu.
• Urozmaicona linia brzegowa z obecnością wysp i półwyspów.
• Sąsiedztwo jezior zajęte przez obszary lasów, zwłaszcza iglastych.
• Linia brzegowa zajęta jest przez roślinność wilgotnolubną – trzcinowiska, szuwary, łąki i olsy.
• Obecność przekształceń terenu pochodzenia antropogenicznego związanych z turystyką wodną.
• Obecność licznych gatunków ptactwa wodnego.

Ingerencja człowieka na terenie Wielkich Jezior powiększa się – przykładem jest potężny i bardzo znany Hotel Gołębiewski w Mikołajkach

Źródło: https://www.golebiewski.pl/thumb/1600×900/uploads/Mikolajki/mikolajki-home.jpg

W Polsce toczy się dyskusja na temat objęcia ochroną obszaru Wielkich Jezior. Obecnie funkcjonuje tam Mazurski Park Krajobrazowy, ale rozważane jest jego przekształcenie (częściowo) w Park Narodowy. Na przeszkodzie stoi wysoka atrakcyjność turystyczna regionu i związana z tym działalność gospodarcza, która stanowi jedno z głównych źródeł dochodów ludności.

3. Krajobraz bagienno-łąkowy na przykładzie Biebrzańskiego Parku Narodowego

Fragmenty Biebrzańskiego Parku Narodowego na zdjęciach satelitarnych

Źródło: Google Maps

Obszar Biebrzańskiego Parku Narodowego (największego w Polsce) zajmują bagienno-łąkowe, słabo przekształcone przez człowieka tereny podmokłych rozlewisk rzeki Biebrzy. Jej koryto ma tutaj charakter nieuregulowany, przez co wije się i swobodnie meandruje. Nizinna, prawie płaska rzeźba terenu sprzyja ponadto wylewaniu rzeki i powstawaniu rozlewisk. W ten sposób powstały rozległe podmokłości, które stanowią aż 40% powierzchni Parku. Na skutek wylewów rzeki powstały krajobrazy typowe dla szuwarów i turzycowisk oraz torfowisk niskich, których teren parku jest największym skupiskiem w Polsce. Uzupełnieniem jest krajobraz rzeczny Biebrzy. Powstanie krajobrazu wiąże się w rzeźbotwórczą działalnością rzeki Biebrzy.

Rozlewiska Biebrzy tworzą malownicze pejzaże

Źródło: P. Świątkiewicz; http://new.biebrza.com/wp-content/themes/biebrza-theme/img/pobrane-z-biebrza.com.png

Cechami charakterystycznymi krajobrazu bagienno-łąkowego Biebrzańskiego Parku Narodowego są:

• Wytwory rzeźbotwórczej działalności rzeki Biebrzy: meandry i starorzecza
• Obecność obszarów podmokłych zajętych przez torfowiska niskie, turzycowiska i szuwary
• Bardzo niski stopień ingerencji człowieka w krajobraz naturalny
• Obecność rzadkich w innych regionach gatunków zwierząt np. Łosi
• Mozaika krajobrazów łąkowo-bagiennych i wód powierzchniowych

Biebrzańskie Sianokosy to międzynarodowe zawody w ręcznym koszeniu bagiennych łąk

Źródło: https://dzieje.pl/sites/default/files/styles/open_article_750x0_/public/201808/biebrzanskie_sianokosy.jpg?itok=xVves84u

Utworzenie w 1993 r. Parku Narodowego oraz trudna dostępność i niskie zaludnienie tego obszaru w przeszłości, pozwoliły na zachowanie względnie naturalnego charakteru krajobrazu doliny rzeki. Elementem kulturowym jest planowane wykaszanie łąk i krzewów zarastających obszary łąk, często przy pomocy ręcznych narzędzi. Miejscami krajobraz przyjmuje więc charakter przyrodniczo-kulturowy.

4. Krajobraz leśny na przykładzie Puszczy Białowieskiej

Mapa Puszczy Białowieskiej i jej chronionego obszaru na terenie Polski i Białorusi

Źródło: http://www.parki.pl/parki_narodowe/bialowieski_pn/turystyka/mapy/mapa_pb.jpg

Polska należy do grona państw o dużej ilości krajobrazów leśnych, z uwagi na znaczny poziom wskaźnika lesistości. W większości przypadków lasy (zarządzane przez Lasy Państwowe) wykorzystywane są w różnych celach gospodarczych m.in. dla pozyskiwania drewna. Nie brakuje w nich także sztucznych nasadzeń, zwłaszcza sosny i świerków. W ten sposób krajobraz naturalny łączy się z kulturowym (krajobraz przyrodniczo-kulturowy). Niewiele jest kompleksów leśnych, gdzie zachowany został pierwotny lub zbliżony do pierwotnego charakter lasu. Takich obszarów (poza niektórymi fragmentami partii gór) można doszukiwać się jedynie w Puszczy Białowieskiej, która jest najstarszym polskim obszarem chronionej przyrody (sięgającym XV wieku), stanowiąc w przeszłości prywatne tereny polowań Jagiellonów. Powstanie takiego kompleksu leśnego było efektem szeregu czynników. Swoją rolę odgrywa tu oczywiście klimat umiarkowany ciepły przejściowy, ale rolę twórczą dla skał macierzystych pod lasem odegrały także zlodowacenia.

Na terenie Puszczy Białowieskiej można spotkać fragmenty krajobrazu zbliżone do pierwotnego

Źródło: https://www.cienistosc.pl/wp-content/uploads/2018/07/2008-07-BPN-159a.jpg

Cechami charakterystycznymi krajobrazu leśnego Puszczy Białowieskiej są:

• Rozległy transgraniczny kompleks leśny o powierzchni 1250 km2 z czego 580 km2 znajduje się w Polsce.
• Obecność zróżnicowanej mozaiki lasu – od fragmentów zbliżonych do pierwotnych po obszary przekształcone przez człowieka.
• Zróżnicowana struktura drzew obejmująca zarówno gatunki liściaste (wiązy, osiki, topole, klony, lipy, brzozy, dęby i olsze) oraz iglaste (świerki i sosny) o dużym zróżnicowaniu wysokości i wieku drzew.
• Obecność restytuowanego gatunku Żubra, który pierwotnie wybito, a następnie jego populacja została odbudowana.

Żyjący w Puszczy Białowieskiej Żubr jest symbolem Parku Narodowego, jak również jednym z symboli polskiej przyrody

Źródło: https://ocdn.eu/pulscms-transforms/1/F4Tk9kpTURBXy80N2NkZjM3M2I1N2QzZDk3M2Q5ODM5NDdiNDYyYThlMS5qcGeTlQMAzKvNFWDNDAaTBc0DFM0BvJMJpjRjZGIzNQaBoTAB/zubr-w-bialowieskim-parku-narodowym.jpg

Utworzony w 1932 r. Białowieski Park Narodowy (obejmujący niecałe 20% polskiej części Puszczy) cieszy się niezwykle unikalną przyrodą. Z tego powodu (jego fragment) wpisany został nawet na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Symbolem Parku i całej Puszczy jest oczywiście Żubr, który po wybiciu w 1919 r. stał się przykładem skutecznej restytucji w ciągu zaledwie 10 lat, a obecnie populacja na terenie Puszczy wynosi około 800 osobników i została rozpowszechniona także w inne miejsca (m.in. w Bieszczady).

5. Krajobraz górski ponad granicą lasu na przykładzie Karkonoszy

Zdjęcie lotnicze Karkonoszy

Źródło: https://i0.wp.com/wyszedlzdomu.pl/wp-content/uploads/2015/08/11907214_866655166722100_2164616720822259110_o.jpg

W Polsce krajobrazy wysokogórskie sięgające powyżej granicy piętra reglowego (leśnego) obserwować można w Sudetach i w Karpatach, przy czym głównie odnosi się to do obszaru Karkonoszy (w Sudetach) i Tatr (w Karpatach). Na terenie obu tych pasm możemy obserwować istnienie dwóch pięter powyżej regla górnego: kosodrzewiny i hal a w Tatrach ponadto piętro turniowe.

Cechą charakterystyczną wysokich gór jest piętrowość roślinności. To właśnie wysokości bezwzględne nad poziomem morza, czyli górski charakter obszaru, przyczyniły się do powstania takiego typu krajobrazu. Ponieważ Karkonosze znajdują się nieco dalej na północ niż Tatry, mają nieznacznie niżej położone granice pięter, które w tym paśmie przebiegają następująco:

• Pogórze (piętro pogórza) – sięgające do około 500 m n.p.m.
• Regiel dolny (piętro regla dolnego) – sięga do wysokości około 1000 m n.p.m.
• Regiel górny (piętro regla górnego) – sięga do około 1250 m n.p.m.
• Kosodrzewina (piętro kosodrzewiny) – piętro sięgające do około 1450 m n.p.m.
• Hale (piętro hal) – sięgające od 1450 m n.p.m. do najwyższych szczytów (Śnieżka) pasma.
• Turnie (piętro turni) – nie występuje w Karkonoszach ponieważ są zbyt niskie, w Polsce możemy je obserwować wyłącznie w Tatrach.

W tych warunkach powyżej piętra regla górnego w Karkonoszach w krajobrazie zaznacza się kosodrzewina oraz hale.

Piętro kosodrzewiny charakteryzuje się – podobnie jak w Tatrach, obecnością skarłowaciałych sosenek. W Karkonoszach piętro to wyróżnia obecność górskich (karłowatych) odmian jarzębiny, wierzby i świerku. Między krzewami występują licznie borówki (borówczyska bażynowe) oraz niektóre gatunki endemiczne (m.in. drzew) czy zbiorowiska ziół i traw oraz kwiaty na czele z sasanką alpejską.

Torfowisko wysokie w Karkonoszach występuje na wysokości aż 1400 m n.p.m.

Źródło: http://www.ubytovanikrkonose.cz/img/tips/info1_02.jpg

Największą odmiennością Karkonoszy względem innych pasm jest jednak obecność w piętrze kosodrzewiny torfowisk wysokich, m.in. na skutek występujących tutaj młaków oraz chłodnego i wilgotnego klimatu. Zajmują one powierzchnię około 20 ha, a występują zwłaszcza u podnóży Śnieżki (Równia pod Śnieżką). Występuje tu flora typowa dla torfowisk z obecnością turzycy i żurawiny. Torfowiska uznano za na tyle wartościowe, że objęto je ochroną w ramach Karkonoskiego Parku Narodowego.

Ponad kosodrzewiną rozpościera się – jedynie częściowo wykształcone piętro hal obejmujące najwyższe szczyty Karkonoszy w tym Śnieżkę. Charakteryzuje się ono niskimi trawami oraz porostami i lokalnie – paprociami. Piętro hal w Karkonoszach poza niższym zasięgiem występowania, nie różni się istotnie od hal tatrzańskich.

Oprócz Śnieżki hale można obserwować m.in. na szczytach Czarnego Grzbietu

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Czarny_Grzbiet_2.jpg/1200px-Czarny_Grzbiet_2.jpg

Cechami charakterystycznymi krajobrazu górskiego ponad granicą lasu w Karkonoszach są:

• Obecność niżej niż w Tatrach występujących piętr: kosodrzewiny i hal, ale bez obecności piętra turniowego.
• Obecność torfowisk wysokich, nietypowych dla obszarów wysokogórskich.
• Urozmaicona gatunkowo formacja kosodrzewiny.
• Jedynie częściowe wykształcenie hal na najwyższych szczytach Karkonoszy.