Zróżnicowanie krajobrazów Polski

Pojęcie krajobrazu ma swoją definicję naukową, daleką jednak od jego powszechnego postrzegania. Samych krajobrazów jest wiele rodzajów, wśród nich są zarówno elementy środowiska naturalnego jak i pochodzenia antropogenicznego. Ważnym elementem nauki o krajobrazach są pełnione przez nie funkcje.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Krajobrazy i środowisko w Polsce

I Zróżnicowanie krajobrazów Polski

1. Pojęcie krajobrazu – przypomnienie

Definicje krajobrazu mogą się różnić w zależności od źródła. Pod pojęciem krajobrazu rozumie się najczęściej zespół cech przyrodniczych i antropogenicznych wyróżniających określony teren, charakterystyczne elementy danego terenu. W języku potocznym rozumie się w ten sposób po prostu pejzaż jakiejś okolicy, wycinek przestrzeni geograficznej.

Polska Ustawa Krajobrazowa z 2015 r. definiuje krajobraz jako: „postrzeganą przez ludzi przestrzeń, zawierającą elementy przyrodnicze lub wytwory cywilizacji, ukształtowaną w wyniku działania czynników naturalnych lub działalności człowieka„.

Cechą charakterystyczną krajobrazu, jest istnienie w jego obrębie ekosystemów czyli dynamicznego układu ekologicznego złożonego z biocenozy (organizmów żywych) wraz z biotopem (środowiskiem ich życia) oraz z domieszką wszelkich elementów antropogenicznych. Krajobrazy mają charakter dynamiczny, tzn. ulegają ciągłym przekształceniom, podlegają też zmianom sezonowym zależnych od klimatycznych pór roku.

Ze względu silne zróżnicowanie wzajemnego oddziaływania na siebie tych elementów w różnych miejscach powierzchni Ziemi, możliwe jest dokonanie podziału krajobrazów na typy. Podziału krajobrazów dokonuje się ze względu na ich fizjonomię (wygląd), pochodzenie oraz stopień przekształcenia.

Wśród czynników kształtujących wybrane krajobrazy można dokonać podziału na dwie grupy:

Czynniki naturalne:

• Procesy endogeniczne zachodzące we wnętrzu Ziemi
• Procesy rzeźbotwórcze zachodzące na powierzchni Ziemi (związane z klimatem i pogodą, wiatrem, wodami morskimi i śródlądowymi, zlodowaceniami, ruchami masowymi, wietrzeniem i procesami glebotwórczymi)
• Działalność organizmów żywych (rośliny i zwierzęta)

Czynniki antropogeniczne:

• Procesy fizjologiczno-życiowe ludności
• Osadnictwo i urbanizacja
• Działalność gospodarcza (rolnictwo, gospodarka morska i gospodarka leśna, przemysł w tym górnictwo i energetyka, usługi w tym transport i turystyka)

2. Podział krajobrazu ze względu na pochodzenie

Krajobraz ze względu na pochodzenie dzielimy na naturalny (przyrodniczy) oraz kulturowy.

Krajobraz naturalny ma pochodzenie naturalne, tj. jest wynikiem działalności sił przyrody, a ślady obecności człowieka, nawet jeżeli występują – nie zaburzają jego zdolności do samoregulacji.

Krajobraz kulturowy wykazuje z kolei znaczny stopień przekształcenia z obecnością zmian wprowadzonych na skutek antropopresji w kluczowych jego elementach, pozbawiając ten krajobraz zdolności do samoregulacji. W Polsce bardzo trudno obecnie spotkać jakiekolwiek krajobrazy przyrodnicze bez widocznych śladów obecności ludzkiej, a na Ziemi ograniczają się one praktycznie do niektórych fragmentów anekumeny.

3. Podział krajobrazu ze względu na stopień przekształcenia

Obecnie bardziej miarodajną formą klasyfikacji typu krajobrazu jest jego podział ze względu na przekształcenie. W ten sposób możemy wyróżnić pięć głównych typów krajobrazu:

• Krajobraz pierwotny
• Krajobraz naturalny 
• Krajobraz kulturowy harmonijny
• Krajobraz kulturowy przekształcony
• Krajobraz kulturowy zdegradowany

Krajobraz pierwotny

Ten typ krajobrazu utożsamiany jest w 100% (lub niemal w 100%) z krajobrazem naturalnym ze względu na pochodzenie. Definicyjnie jest to typ krajobrazu, który nie został nawet tknięty przez człowieka. Pod tym pojęciem najczęściej rozumie się jednak krajobraz naturalny zbliżony do pierwotnego, ponieważ obecnie na świecie praktycznie brak jest miejsc gdzie ślady obecności człowieka nie zaistniały by w ogóle. Charakterystyczną cechą takiego krajobrazu jest pełna zdolność do samoregulacji.

W Polsce bardzo trudno jest odnaleźć takie krajobrazy. Dotyczą one jedynie najtrudniej dostępnych fragmentów obszarów leśnych i górskich, w szczególności na terenie Parków Narodowych.

Puszcza Białowieska ze względu na wczesne objęcie ochroną, jest jednym z nielicznych krajobrazów zbliżonych do pierwotnych w Polsce

Źródło: https://cudaswiata.pl/wp-content/uploads/Puszcza-Bialowieska-1024×768.jpg

Krajobraz naturalny

Ten typ krajobrazu charakteryzuje się już dostrzegalną, choć nieznaczącą obecnością ludzkiej ręki, ale wykazuje wciąż wysoką zdolność do samoregulacji. Kluczowe elementy krajobrazu mają pochodzenie naturalne, a za sprawą odpowiednio wczesnego objęcia krajobrazu ochroną (np. w postaci Parku Narodowego), udało się zachować jego nieprzekształcony (zbyt mocno) charakter.

Mimo obecności niewielkiej ingerencji człowieka, naturalny krajobraz zachowały Bory Tucholskie na terenie utworzonego tam Parku Narodowego

Źródło: Zbiory własne.

Krajobraz kulturowy harmonijny

Pod tym pojęciem rozumie się najczęściej taki krajobraz, w obrębie którego antropopresja jest już wyraźnie widoczna (częściowo przekształcony krajobraz), ale miała charakter przemyślany. Ludzka ingerencja nie doprowadziła tym samym do istotnego zaburzenia zdolności krajobrazu do samoregulacji, a przeważająca większość jego elementów ma wciąż pochodzenie naturalne. Kluczowe jest tutaj odniesienie się do pojęcia harmonii czyli ładu i symetrii, porządku i zgodności elementów krajobrazu. Czasami taki typ krajobrazu może być rozumiany jako forma pośrednia pomiędzy krajobrazem naturalnym i antropogenicznym (krajobraz przyrodniczo-kulturowy).

Obecność niektórych stylizowanych obiektów infrastruktury nie zaburza funkcjonowania naturalnych elementów krajobrazu np. w części linii brzegowej Jeziora Raduńskiego Górnego

Źródło: Zbiory własne.

Krajobraz kulturowy przekształcony

Dalsza ingerencja człowieka w krajobraz, dalece wykraczająca poza pojęcie harmonii wiąże się z rozwojem osadnictwa i działalności gospodarczej człowieka. Stopień przekształcenia krajobrazu jest znaczący, a natura właściwie utraciła znaczną część zdolności do samoregulacji. Pozostawiony sam sobie krajobraz nie byłby już w stanie odzyskać charakteru nawet zbliżonego do naturalnego, jednak wciąż dostrzegalne są w jego obrębie elementy środowiska dobrze zachowane i nieznacznie przekształcone.

Takim typem krajobrazu mogą być obszary urbanizujących się wsi, zachowujących jednak pewne elementy względnie niezmienionej natury w swoim otoczeniu np. wieś Psarskie w Wielkopolsce

Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/JLJ7Zo0w9eGTxFJxuGwQfDvqpjhITEo1kdPEhHBdely39qNjOPRRUV6rteuKb9F52cIHgRKVsWrsOasX3TY1cIp98xMFGpZAWVJ8Tug

Krajobraz kulturowy zdegradowany

Ten typ krajobrazu cechuje się totalnym przekształceniem przez człowieka i 100% utratą zdolności do samoregulacji przez środowisko przyrodnicze. Na terenie takiego obszaru nie występują elementy nieprzekształcone. Takie zniszczenie przestrzeni naturalnej obserwuje się głównie na obszarach silnie zurbanizowanych i uprzemysłowionych np. w centrach dużych miast czy na obszarach kopalni i zakładów wytwórczych.

Klasycznym i oczywistym przykładem krajobrazu kulturowego zdegradowanego jest obszar kopalni odkrywkowej np. Kopalnia Turów w Bogatyni

Źródło: http://3.bp.blogspot.com/-ZPXvgL_rJxY/VdNrw_y4VEI/AAAAAAAAEZ0/pv33E37KroQ/s1600/kopturow02.jpg

4. Podział krajobrazów ze względu na ukształtowanie powierzchni

Jeden z podziałów typu krajobrazu wiąże się z ich ukształtowaniem powierzchni. Zwolennikiem takiej koncepcji na terenie Polski był m.in. prof. Jerzy Kondracki, który w 1960 zaproponował pierwszy podział. Obecnie obowiązujący w naszym kraju podział jest jednak autorstwa prof. Andrzeja Richlinga i pochodzi z 1992 r.

Istotą takiego podziału jest odniesienie krajobrazu do sposobu ukształtowania jego powierzchni ze względu na typ wysokościowy oraz czynnik twórczy. W ten sposób wyróżniono cztery główne typy krajobrazu: nizin; wyżyn i niskich gór; gór średnich i wysokich; dolin i obniżeń. 91% powierzchni Polski stanowią niziny do 300 m n.p.m. (obejmujące jednakoż także część pasa wyżyn i pas kotlin), w Polsce dominują więc krajobrazy nizin oraz dolin i obniżeń z elementami wyżyn i niskich gór.

Najnowsze opracowania dotyczące typów krajobrazów naturalnych wskazują jednak na potrzebę odniesienia się do pokrycia terenu, jako wiodącego czynnika krajobrazowego w oparciu o zalecenia Komisji Europejskiej. Jedną z koncepcji wysunęli w 2015 r. Tadeusz Chmielewski, Urszula Myga-Piątek i Jerzy Solon. Znajduje ona swoje odzwierciedlenie w dokumentach prawnych stosowanych w Polsce. Jej szczegółowe propozycje odnoszące się do krajobrazów naturalnych i kulturowych omówiono w kolejnych tematach.

5. Funkcje krajobrazów

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 stycznia 2019 r. w sprawie sporządzania audytów krajobrazowych wyróżnia podstawowe i uzupełniające funkcje krajobrazu. Rozporządzenie wskazuje ponadto, że dany obszar może pełnić jednocześnie najwyżej dwie funkcje podstawowe.

Podstawowymi funkcjami krajobrazu są:

• Funkcja schronienia – dzieląca się na osadniczą (A) i obronną (B). Podstawowa funkcja krajobrazu w przeszłości, gdzie za sprawą korzystnego ukształtowania terenu i innych elementów krajobrazu, możliwe było zapewnienie bezpieczeństwa potencjalnym osadnikom.
• Funkcja ekologiczna – zapewnia warunki niezbędne do życia dla organizmów (roślin i zwierząt).
• Funkcja ochrony przyrody – Pozwala na zapobieganie degradacji naturalnego krajobrazu przyrodniczego.
• Funkcja materialno-zaopatrzeniowa dzieląca się na kilka podtypów: produkcji rolnej (A), produkcji leśnej (B), gospodarki wodnej i rybackiej (C), górnicza (D), przemysłowa (E), magazynowo-składowa (F). Taki krajobraz stanowi zaplecze dla działalności gospodarczej człowieka, dostarczając niezbędnych dla wytwórczości zasobów (terenu, materiałów) oraz zdolności ich magazynowania.
• Funkcja energozaopatrzeniowa (produkcji energii) dzieląca się na: energetyczną (A) i górniczą (B). Krajobraz tego typu pozwala na dostarczenie energii (elektrycznej, cieplnej) niezbędnej dla działalności człowieka.
• Funkcja usługowa – pozwala na realizację potrzeb ludności w zakresie ich obsługi.
• Funkcja komunikacyjna, która dzieli się na transportową (A) i zapewniającą łączność (B). Służy wymianie towarów i informacji.
• Funkcja kulturalna – pozwalająca na realizację potrzeb wyższego rzędu w zakresie kultury.
• Funkcja rekreacyjna – dzieląca się na rozrywkowo-wypoczynkową (A), turystyczną (B) i rekreacyjno-sportową (C). Pozwala na realizację potrzeb wypoczynkowych, sportowych i turystycznych ludności.
• Funkcja duchowa, która dzieli się na duchową w tym religijną (A) oraz symboliczną (B). Zaspokaja potrzeby wyznaniowe.
• Funkcja estetyczna – ładny wygląd krajobrazu.
• Inna funkcja – nie znajdująca się w obrębie żadnej z wymienionych.