Migracje zagraniczne w Polsce

Migracje ludności Polski to zjawisko obserwowane od setek lat, a w ostatnich dekadach osiągają one wartości bardzo wysokie nawet w skali światowej. Polacy są ponadprzeciętnie aktywnymi migrantami i często opuszczają swoją ojczyznę być żyć i pracować w innych państwach. Obecnie dominuje kierunek Europy Zachodniej, który wyprzedził popularne wcześniej Stany Zjednoczone.

Spis tematów (kliknij na temat, aby przejść do strony)

Społeczeństwo Polski na tle Europy

IV Migracje zagraniczne w Polsce

1. Migracje wewnętrzne i zagraniczne w Polsce

Migracja czyli ruch polegający na trwałej lub tymczasowej zmianie miejsca zamieszkania, jest naturalnym zachowaniem ludności. Migracja dzieli się na imigrację czyli wprowadzenie się osób w dane miejsce oraz emigrację czyli wyprowadzenie się osób z jakiegoś miejsca. Może mieć charakter wewnętrzny lub zagraniczny (zewnętrzny). Migracje wewnętrzne oznaczają zmianę miejsca zamieszkania obrębie jakichś granic – najczęściej pod tym pojęciem rozumie się granice państwa. Przeprowadzka ze Szczecina do Lublina będzie więc migracją wewnętrzną w obrębi jednego kraju. Pod tym pojęciem rozumie się jednak także przeprowadzki w obrębie jednej jednostki samorządowej – gminy, powiatu, województwa. Np. migracja z dzielnicy Aniołki do dzielnicy Przymorze w Gdańsku będzie migracją wewnętrzną w obrębie miasta Gdańsk.

W Polsce tak jak w każdym państwie występują migracje wewnętrzne. Ludzie przeprowadzają się w obrębie jednego kraju z powodów osobistych lub służbowych, a czasem nawet bez wyraźnego powodu. Obecnie dominujący kierunek migracji wewnętrznej to przeprowadzki z centrum dużych miast na obszary podmiejskie. Wyraźnie widoczne jest to w statystyce migracji wewnętrznych na obszarach miasto-wieś.

Saldo migracji wewnętrznych polskich miast w latach 1950 – 2019; uwzględniające migracje miasto-miasto i miasto-wieś (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

O ile migracje wewnętrzne mają znaczenie dla konkretnych obszarów państwa, znacznie bardziej istotne dla kraju jako całości mają jednak migracje zagraniczne, polegające na opuszczeniu ojczyzny lub przybyciu do Polski nowych mieszkańców z innych części świata.

2. Historia i rozmiar migracji zagranicznych w Polsce

Polacy od XIX wieku należą do najsilniej migrujących narodów na świecie. Przez nasz kraj przetoczyło się wiele bardzo dużych fal migracji, które miały bardzo różne podłoże, najczęściej związane jednak były z problemami ekonomicznymi.

Wybrane – główne fale migracji w Polsce

Źródło: Opracowanie własne.

Z punktu widzenia współczesnej sytuacji Polski, najważniejsze są wydarzenia migracyjne po 1989 roku. Ostatnie fale migracji, głównie z powodów ekonomicznych (bezrobocie, trudna sytuacja gospodarcza, niskie wynagrodzenia) miały miejsce właśnieIII RP. Ze względu na postrzeganie wyjazdu jako tymczasowego i perspektywę poprawy sytuacji w Polsce w kolejnych latach, migranci wybierali głównie kraje bliskie geograficznie – głównie Niemcy, w mniejszym stopniu Francję i Belgię czy dynamicznie rozwijającą się w tym czasie Hiszpanię. Do 2004 r. na tzw. „emigracji czasowej” w celach zarobkowych znalazło się łącznie około miliona Polaków (szacunki GUS).

Saldo migracji zagranicznych na pobyt stały w latach 1950-2019 i główne fale migracji w Polsce; brak danych za 2015 r. (kliknij, aby powiększyć)*

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
*Dane po 1989 wyraźnie zaniżone, nie uwzględniają tzw. „migracji czasowych”.

Duże zmiany w polskich ruchach migracyjnych spowodowało przystąpienie 1 maja 2004 r. do Unii Europejskiej. Wiele krajów otworzyło wtedy bardziej swoje rynki pracy dla polskich pracowników. W ciągu zaledwie kilku lat kolejne około 1-1,5 miliona Polaków wyjechało, głównie z uwagi na panujące wtedy w Polsce wysokie bezrobocie (podczas gdy na rynek pracy wchodziły roczniki wyżu demograficznego). Szczególnie popularnym kierunkiem były Wielka Brytania oraz Irlandia oraz niezmiennie – Niemcy. Dużym ułatwieniem dla migrantów był dynamiczny rozwój tanich linii lotniczych, dzięki czemu Wyspy Brytyjskie stały się regionem znacznie łatwiej dostępnym, a zachowanie kontaktu z ojczyzną – tańsze. Wkrótce Polacy zaczęli także wyjeżdżać do Niderlandów (Holandii), a w mniejszym stopniu do wielu innych państw – Francji, Belgii, Szwecji, Austrii, Włoch i Hiszpanii. W ostatnich latach, z uwagi na bardzo wysokie wynagrodzenia oraz utratę popularności przez Wielką Brytanię po Brexicie, szybko wzrosła emigracja do Norwegii. Obecnie liczba emigrantów zarobkowych nieco zmalała, a część z nich zdecydowała się wrócić do Polski.

W ostatnich latach obserwujemy odwrócenie trendu migracyjnego w Polsce. Od 2015 r. Polska po raz pierwszy w swojej historii z kraju emigracyjnego stała się krajem imigracyjnym. Za sprawą niekorzystnej sytuacji politycznej na Białorusi oraz wojny Ukraińsko-Rosyjskiej (a od lutego 2022 – inwazji Rosji na Ukrainę) i faktycznej destabilizacji tego państwa, doszło do bardzo intensywnych migracji obywateli tych krajów do Polski. Obecne dane nie uwzględniają jeszcze najnowszej fali migrantów Ukraińskich z 2022 roku, gdy do Polski napłynęły nawet miliony obywateli tego państwa.

Podobnie jak migracje wewnętrzne, także migracje zagraniczne są silnie zróżnicowane przestrzennie. Wyraźną różnicę widać tutaj w dwóch okresach: 1995 – 2014 (fala emigracji zarobkowej) oraz 2016 – 2020 (zahamowanie polskiej emigracji i napływ ludności wschodnioeuropejskiej) i wspomniane odwrócenie trendu migracyjnego. Niejasne pozostają jednak dane dotyczące faktycznej wielkości wyjazdów z Polski, gdyż wiele z nich nie jest w żaden sposób zarejestrowanych.

Średnioroczne saldo migracji zagranicznych według powiatów w latach 1995 – 2014 i 2016 – 2020* (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
* Dane dotyczą migracji na pobyt stały i są niższe od wartości rzeczywistych uwzględniających faktyczne migracje, także tzw. „migracje czasowe”.

Uwzględniając oba okresy, we wszystkich województwach Polski oprócz mazowieckiego saldo migracji w latach 1995 – 2020 było ujemne. Mimo dodatnich wskaźników po 2016 r. w aż 12 województwach, nie zdołały one jeszcze nadrobić ubytku ludności z poprzedniego okresu. Łącznie w tylko 3 województwach: śląskim, opolskim i dolnośląskim ubyło aż 200 000 osób, a są to tylko liczby dotyczące wyjazdów potwierdzonych i trwałych.

Szacunkowa wielkość „migracji czasowych” (zarobkowych) według województw i jako procent ludności województw w 2019 r. (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie szacunków GUS.

Statystyki oparte o szacunki GUS dotyczące tzw. „emigracji czasowej” w celach zarobkowych pokrywają się w dużej mierze przestrzennie z obszarami potwierdzonych migracji stałych. Największy ubytek ludności notują województwa Polski południowej. Trzy województwa (opolskie, podkarpackie oraz leżące na wschodzie podlaskie) notują niemal lub ponad 10% ubytek ludności. Najmniej wyjeżdżających jest z kolei w Polsce centralnej. Z mazowieckiego, łódzkiego i wielkopolskiego za granicę wyjechało niewiele ponad 3% ludności. W liczbach bezwzględnych najgorzej wypadało śląskie (ponad 270 tys. emigrantów), wyprzedzając dolnośląskie, małopolskie i podkarpackie (te 4 województwa to łącznie niemal milion migrantów zarobkowych, a więc około 40% wszystkich).

Podsumowując cały okres migracji, szacuje się, że liczba polskich migrantów w ciągu ostatnich 200 lat mogła sięgnąć nawet 20 milionów osób, które trwale opuściły Polskę. Większość z nich zalicza się obecnie do tzw. Polonii. Nazywa się tak potomków dawnych emigrantów lub osoby, które wyemigrowały wiele lat temu i utraciły faktyczne związki z Polską. Główne skupisko Polonii mieści się w Stanach Zjednoczonych. Współcześnie dominuje z kolei emigracja zarobkowa do państw zachodnioeuropejskich.

3. Przyczyny współczesnych migracji zagranicznych w Polsce

Przyczynom polskiej masowej migracji po 2004 r. (ale też w okresie 1990 – 2004) poświęcono wiele badań. Konkluzja wskazuje wiodącą rolę przyczyn ekonomicznych, które można jednak podzielić zarówno na kraj wyjazdu (Polska), jak i kraje przyjazdu (imigracyjne).

Czynnikami wypychającymi z Polski były/są:

• Problemy na rynku pracy (zwłaszcza na początku lat 90-tych oraz dwutysięcznych).
• Niskie wynagrodzenia i małe zróżnicowanie ofert pracy.
• Słabe programy pomocowe i socjalne (zwłaszcza przed 2015 r.).
• Niezadowolenie z dostępnych usług zdrowotnych i edukacyjnych.
• Niestabilna sytuacja polityczna nierokująca poprawą.
• W mniejszym stopniu czynniki społeczno-kulturowe, np. nietolerancja, różnice światopoglądowe i religijne.

Wynagrodzenie minimalne i średnie na przełomie 2019/2020 r. w wybranych krajach Europy (wartości dla Polski w przybliżeniu)

Źródło: Opracowanie własne.

Wartym odnotowania jest fakt, że migrantów po 2004 r. do przyjazdu zachęcali także często członkowie ich rodzin z poprzednich fal migracji. Wreszcie istotnym czynnikiem wypychającym z Polski jest chęć połączenia się z rodziną, która opuściła kraj i udała się na emigrację.

Czynnikami przyciągającymi do krajów imigracyjnych były z kolei:

• Znacznie wyższe wynagrodzenia i bardziej zróżnicowane stanowiska pracy.
• Liberalizacja przepisów w zakresie migracji i prawa pracy w krajach europejskich.
• Rozwój transportu, w tym zwłaszcza tanich linii lotniczych umożliwiających zachowanie kontaktu z krajem (np. z rodziną) przy małym koszcie finansowym.
• Wejście Polski do Strefy Schengen.
• Istniejące benefity socjalne.
• Możliwość zdobycia nowych doświadczeń zawodowych, nauki języka obcego i kształcenia na uczelniach zagranicznych.
• Lepsza dostępność usług.
• Umiędzynarodowienie kultury i upowszechnienie znajomości języka angielskiego.

4. Skutki migracji zagranicznych w Polsce

Masowa migracja ludności polskiej za granicę spowodowała liczne skutki, z których niektóre są pozytywne, a inne jednoznacznie negatywne.

Pozytywne skutki emigracji zarobkowej Polaków:

• Rozwiązanie problemu bezrobocia poprzez wyjazd z kraju osób bezrobotnych.
• Poprawa warunków życia rodzin emigrantów na skutek napływających do kraju pieniędzy.
• Napływ olbrzymich środków finansowych do Polski przekazywanych przez migrantów, wydawanych w Polsce i zwiększających polskie PKB.
• Podniesienie kwalifikacji migrantów, zwłaszcza w zakresie języków obcych oraz zdobycie doświadczenia w wyuczonym zawodzie.
• Zgromadzenie przez migrantów kapitału do zainwestowania w działalność gospodarczą lub zakup nieruchomości w Polsce.
• Zmiany społeczno-kulturowe na skutek kontaktu z innymi narodami i ich obyczajami.

Negatywne skutki emigracji zarobkowej Polaków:

• Zjawisko drenaży mózgów, zwłaszcza w grupie osób z kluczowych zawodów medycznych i technicznych.
• Bezpowrotna utrata części ludności i pogorszenie sytuacji demograficznej.
• Utrata wpływów podatkowych i składek ZUS, które potencjalnie Ci ludzie by płacili, gdyby pozostali na polskim rynku pracy.
• W ostatnich latach niedobór rąk do pracy dla polskiej gospodarki i tym samym spowolnienie rozwoju gospodarczego.
• Problemy społeczne związane z rozpadem rodzin i pojawieniem się zjawiska eurosierot.
• Rozluźnienie więzi patriotycznych z krajem, wzrost zjawiska kosmopolityzmu (w negatywnym rozumieniu).

Polscy emigranci zarobkowi – tzw. „emigracja czasowa” w wybranych latach według kraju migracji (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie szacunków GUS.

Polska emigracja zarobkowa osiągnęła szczyt około 2014 – 2015 r. Wtedy na emigracji przebywało nawet 2,4 mln Polaków. W ostatnich latach liczba ta nieco spadła. Obecnie (według szacunków GUS na 2020 r.), w wyniku Brexitu najwięcej polskich migrantów przebywa w Niemczech (ponad 700 tys.), wyprzedzając Wielką Brytanię (500 tys.). Kolejne miejsca zajmują: Niderlandy (135 tys.) i Irlandia (114 tys.). Niemal 100 tys. Polaków jest także w Norwegii.

5. Migracje a przyrost rzeczywisty ludności Polski i Europy

Ponieważ migracja powoduje ubytek ludności, w oczywisty sposób przekłada się to na liczbę mieszkańców kraju. Znając przyrost naturalny oraz saldo migracji, możliwe staje się wyliczenie finalnego parametru zmian zaludnienia a więc przyrostu rzeczywistego oraz jego współczynnika. Po przekształceniach wzór na ten parametr przyjmuje wartość:

– PR = PN + SM = (U – Z) + (I – E)
– WPR = WPN + WSN = ((U – Z) + (I – E))/L *1000‰

Współczynnik przyrostu rzeczywistego Polski na tle przyrostu naturalnego i salda migracji w latach 1950-2018; brak danych dot. migracji za 2015 r. (kliknij, aby powiększyć)*

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
* Dane dotyczą migracji na pobyt stały po 1989 r. są niższe od wartości rzeczywistych uwzględniających faktyczne migracje, także tzw. „migracje czasowe”.

O ile w Polsce przyrost naturalny pozostawał dodatni jeszcze do 2001 r., o tyle saldo migracji po II Wojnie Światowej było trwale ujemne, co przyczyniało się do pewnego obniżenia przyrostu rzeczywistego ludności. Przy niskim lub nawet ujemnym przyroście naturalnym w ostatnich 20 latach, ujemne saldo migracji doprowadziło do ubytku ludności Polski. W ostatnich latach jednak, dodatnie saldo migracji znacząco łagodzi ujemne wartości przyrostu naturalnego.

Jak na tym tle wypada przyrost rzeczywisty w Europie? Okazuje się, że większość państw Europejskich notuje obecnie dodatnie saldo migracji, zwłaszcza w ostatnich kilku latach. To duża zmiana zwłaszcza dla państw środkowej i wschodniej Europy, do której obecnie przybywa wielu migrantów spoza granic Unii Europejskiej. Jednocześnie to kolejne wzmocnienie demograficzne dla silnych państw Europy Zachodniej i Północnej, gdzie także przyrost naturalny jest dodatni.

Składowe przyrostu rzeczywistego wybranych państw Europy w 2019 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

6. Polska jako kraj imigracyjny

Choć saldo migracji w Polsce już od kilku lat jest dodatnie, to sytuacja uległa głębokiej zmianie w 2022 roku, na skutek rosyjskiej inwazji na Ukrainę. W jej wyniku do Polski napłynęła fala imigrantów – uchodźców uciekających przed wojną. Już wcześniej jednak mieszkańcy tego kraju, ale też Białorusi a nawet Rosji przyjeżdżali do Polski.

Przyczyny migracji ludności wschodnioeuropejskiej do Polski

• Wyższy poziom rozwoju społeczno-gospodarczego Polski niż państw wschodnich.
• Duże zapotrzebowanie polskiego rynku pracy na pracowników fizycznych i istniejąca duża liczba wolnych miejsc pracy wymagających pilnego obsadzenia.
• Bliskość kulturowa Polski z innymi Słowianami.
• Podobny język, większa łatwość w jego uczeniu się np. niemieckim czy angielskim.
• Wysoki poziom tolerancji Polaków wobec ludności wschodnioeuropejskiej w porównaniu z imigrantami z innych kierunków (np. Afryki i Azji).
• Wysoki poziom solidarności Polaków z uchodźcami wojennymi z Ukrainy i oferowanie im wsparcia w przyjeździe do Polski i pozostaniu w Polsce.
• Niestabilność polityczna i gospodarcza państw wschodnioeuropejskich i wojna na Ukrainie.
• Brak demokracji lub słabość systemów politycznych i państwowych krajów wschodnich.
• Położenie geograficzne – Polska pierwszym dużym krajem Unii Europejskiej dla migrantów ze wschodu.
• Korzystna polityka proimigracyjna polskiego rządu oferująca np. wsparcie finansowe i pomoc organizacyjną dla imigrantów, darmowa edukacja dla dzieci itp.

Skutki migracji ludności wschodnioeuropejskiej do Polski

• Radykalna poprawa sytuacji demograficznej Polski.
• Znaczący wzrost liczby pracowników, zwiększenie tempa wzrostu PKB i poprawa kondycji finansowej ZUS i budżetu państwa.
• Wzrost konkurencji na rynku pracy (zwłaszcza w sektorze przemysłu) – spowolnienie tempa wzrostu wynagrodzeń.
• Wzrost przestępczości związany z niewielką kontrolą nad napływem ludności ze wschodu.
• Znaczący wzrost cen nieruchomości (zakupu i najmu) w związku z nagłym wzrostem potrzeb lokalowych dla olbrzymiej liczby nowych mieszkańców kraju.
• Konflikty Polaków z imigrantami na tle problemów rynku pracy i rynku nieruchomości oraz finansowania pobytu imigrantów w Polsce.
• Rozwój kulturowy Polski w związku z integracją imigrantów.
• Konieczność zapewnienia edukacji dla dzieci imigrantów, które często nie znają nawet języka polskiego.

Zainteresował Cię ten temat?
Sprawdź bardziej rozbudowane opracowania o podobnej tematyce (dla liceum ogólnokształcącego):

• Migracje w Polsce
• Migracje