Na tle wielu państw świata Polska jest krajem względnie jednolitym. Podczas gdy w Europie naturalne są społeczeństwa pełne różnorodności – migrantów, różnych mniejszości etnicznych językowych i wielu wyznań religijnych, Polska jawi się jako kraj-monolit, zbudowany niemal wyłącznie przez Polaków – Katolików. Prawda jest jednak bardziej złożona – tak jak różnorodność polskiej kultury.
Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)
Społeczeństwo Polski na tle Europy
V Zróżnicowanie ludności Polski na tle Europy
1. Zróżnicowanie narodowościowe i etniczne ludności Polski na tle Europy
Dla prawidłowego zrozumienia struktury narodowościowej i etnicznej konieczne jest najpierw doprecyzowanie, co to znaczy naród, a co to takiego grupa etniczna. Zgodnie z Mniejszością narodową jest grupa obywateli odróżniająca się od pozostałych językiem, kulturą lub tradycją; dąży do ich zachowania; ma świadomość historyczną i utożsamia się z narodem zamieszkującym właściwy kraj, ponadto jej przodkowie co najmniej od 100 lat mieszkają w Polsce. W Polsce mniejszości narodowe określa Ustawa, która wymienia dokładnie 9 narodowości uznawanych w Polsce:
- Białoruską
- Czeską
- Litewską
- Niemiecką
- Ormiańską
- Rosyjską
- Słowacką
- Ukraińską
- Żydowską
Do mniejszości narodowych nie zaliczają się więc np. mieszkający w naszym kraju Wietnamczycy czy Amerykanie (z USA), ponieważ pojawili się w Polsce stosunkowo niedawno.
Ustawa definiuje też pojęcie mniejszości etnicznej. Jest nią grupa obywateli, która spełnia te same kryteria co mniejszość narodowa, ale nie istnieje zorganizowane państwo, z którym mogłaby się utożsamiać. Ustawa wymienia 4 mniejszości etniczne uznawane w Polsce:
- Karaimską
- Łemkowską
- Romską
- Tatarską
Informacja ta jest jednak mało precyzyjna i mało aktualna, ponieważ Ślązacy i Kaszubi nie zostali uznani za mniejszości etniczne (wbrew aktualnej wiedzy geograficznej), mimo faktycznej dużej odrębności od pozostałej części ludności Polskiej. Faktycznie zwłaszcza Ślązacy wykazują silne tendencje do wyodrębniania się z grupy ludności Polskiej. Kaszubi posiadają z kolei własny, oficjalnie uznawany język. W tej sytuacji obu tym grupom trudno odmówić bycia mniejszością w Polsce.
Mniejszości i grupy etnograficzne w Polsce na tle regionów historycznych
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o..; https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RsbGz4FzJDWCQ/1630406341/25DlvK8M6NTkASSMPG28D8o3UnhMGhds.png
Podstawowym narzędziem badawczym z zakresu geografii ludności prowadzącym do ustalenia struktury narodowościowo-etnicznej, jest spis ludności. Badanie oprócz szeregu innych pytań, polega m.in. na określeniu swojej przynależności do wybranego narodu. Spisy ludności prowadzone są średnio co 10 lat. Aktualnie trwa opracowywanie wyników spisu z 2021 r. (artykuł zostanie zaktualizowany po ich opublikowaniu).
Porównanie struktury narodowościowo-etnicznej ludności Polski w 1931 i 2011 r. (kliknij, aby powiększyć)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Powszechny Spis Ludności (1931), Narodowy Spis Powszechny (2011).
O ile w 1931 r. używanie języka polskiego zadeklarowało 68,9% ówczesnej ludności kraju to 10,1% zadeklarowało język ukraiński, a 3,8% – ruski (łącznie 13,9% ludności ukraińskiej). Oprócz tego 7,8% obywateli zadeklarowało żydowski, 3,1% białoruski, a 2,3% niemiecki. Co ciekawe, 2,2% ludności, w ówczesnym województwie poleskim zadeklarowało język „tutejszy”, będący w istocie szeregiem lokalnych dialektów ukraińsko-białorusko-polskich. Obok około 22 milionów Polaków, w kraju mieszkało blisko 10 milionów osób faktycznie narodowości innej niż Polska – zwłaszcza na kresach wschodnich. Polska była więc krajem wielonarodowościowym.
Bardzo istotne zmiany w strukturze ludności Polski nastąpiły na skutek zmian granic po II Wojnie Światowej oraz procesów repatriacji. Polska z kraju wielonarodowościowego, jakim była przed wojną – stała się w istocie krajem jednolitym narodowościowo. W kolejnych prowadzonych spisach, Polacy stanowili niemal 100% całej ludności kraju. W ostatnim badaniu przeprowadzonym w 2011 r., 37 mln 310 tys. osób zadeklarowało narodowość Polską (jako jedyną lub pierwszą z dwóch) – 96,9% wszystkich. Wyłącznie niepolską narodowość deklaruje tylko 1,5% mieszkańców Polski. Wśród głównych mniejszości narodowych w naszym kraju znaleźli się:
- Niemcy – około 148 tys. osób. Jest to najlepiej zorganizowana mniejszość w Polsce, która skupia się na Opolszczyźnie i stara się dbać o zachowanie znajomości języka niemieckiego. Zasadniczo jednak większość członków tej mniejszości została spolonizowana.
- Ukraińcy – około 51 tys. osób, ale dane te nie odzwierciedlają napływu ludności Ukraińskiej już po przeprowadzeniu spisu. Faktycznie to Ukraińcy są dzisiaj najliczniejszą mniejszością narodową w Polsce, która może liczyć nawet 2-5 milionów osób. Są oni rozproszeni po całej Polsce i szybko integrują się z Polakami.
- Białorusini – około 47 tys. osób. Głównym spoiwem tej mniejszości mieszkającej na Podlasiu jest Cerkiew Prawosławna. Niechętnie integrują się z Polakami.
Narodowości te jako pierwsze zadeklarowało łącznie mniej niż 0,5% ludności Polski. Oprócz tego deklarowano rozmaite inne narodowości np. rosyjską (8 tys.), litewską (5,6 tys.), wietnamską (3,6 tys.), ormiańską (3,6 tys.), żydowską (2,5 tys.), słowacką (2,3 tys.), a nawet angielską, amerykańska (USA), włoską, francuską, czeską czy grecką (1-2 tys. deklaracji) oraz liczne inne.
Ponadto w Polsce występują mniejszości etniczne, które zadeklarowano jako narodowości, ale nie spełniają one opisanych wcześniej kryteriów ustawowych.
- Jako Ślązacy zadeklarowało się łącznie 846,7 tys. osób, w tym 435,8 tys. podało taką narodowość, jako pierwszą lub jedyną.
- Jako Kaszubi zadeklarowało się 232,5 tys. osób, ale tylko 17,7 tys. osób podało taką narodowość, jako pierwszą lub jedyną.
- Ponadto 17 tys. osób zadeklarowało narodowość romską, 10,5 tys. łemkowską, niecałe 2 tys. tatarską i 350 osób karaimską.
Zamieszkujący Polskę od kilkuset lat Tatarzy (Podlasie) są muzułmanami, a w Kruszynianach mają nawet swój meczet i znaną restaurację
Źródło: https://static.polskieszlaki.pl/zdjecia/wycieczki/2015-08/1920_1080/2-rp-1440501172.jpg
Na tym tle zupełnie inaczej przedstawiają się kraje Europejskie. Podczas gdy w Polsce mieszkają niemal wyłącznie Polacy (w ostatnich latach także Ukraińcy), wiele państw Europejskich to kraje wielonarodowe lub posiadające przynajmniej jedną duża mniejszość narodową na swoim terytorium, nierzadko wykazującą silne tendencje separatystyczne.
Przybliżona struktura narodowościowo-etniczna wybranych państw Europy około 2019 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rozproszonych.
Hiszpania jest jednym z państw zmagających się z silnymi ruchami odśrodkowymi – separatystycznym dążeniem regionów do uzyskania autonomii lub nawet niepodległości. Na tym tle od wielu lat dochodzi do sporów prawnych i politycznych w Katalonii – wschodniej części Hiszpanii. Baskowie stosowali z kolei w przeszłości nawet terroryzm w celu próby oderwania się i stworzenia niepodległego państwa. Belgia stworzyła z kolei harmonijne społeczeństwo dwóch faktycznie różnych grup narodowo-etnicznych – Flamandów (mówiących po Holendersku) oraz Walonów (francuskojęzycznych), stając się jednocześnie europejskim centrum integracji różnych narodów z UE. W stolicy tego kraju – Brukseli, Belgowie stanowią mniej niż 1/4 mieszkańców!
Bruksela pełni funkcję faktycznej stolicy Unii Europejskiej co sprzyja imigracji z całej wspólnoty
Źródło: https://media.euobserver.com/2f991bb429b4316cdd76775f87a45a22.jpg
Kraje takie jak Szwecja, choć kiedyś były podobnie jak Polska – jednolite narodowościowe, stały się faktycznie państwami wielonarodowymi na skutek dużej otwartości do przyjmowania migrantów. Szwecja przyjęła np. migrantów – uchodźców z Syrii, Iraku i innych krajów Azji oraz Afryki, którzy wkrótce stali się prawie 1/5 tamtejszego społeczeństwa. Nieco inne problemy mają z kolei Łotwa oraz Słowacja. W obu przypadkach dominuje jedna duża mniejszość narodowa (odpowiednio: Rosyjska i Węgierska), które nie mają charakteru imigranckiego, ale są rdzennymi mieszkańcami tych obszarów od setek lat. W obu przypadkach mniejszości te dążą – z większą lub mniejszą determinacją – do zachowania spójności ze swoją faktyczną ojczyzną, której te kraje były kiedyś częścią (Rosja, Węgry). Duże podobieństwo do Polski wykazują z kolei Czesi. Choć istnieje tam pewna grupa napływowa (w tym Polaków), kraj zasadniczo w ponad 90% stanowią rdzenni Czesi.
2. Zróżnicowanie religijne ludności Polski na tle Europy
Podczas Narodowego Spisu Powszechnego w Polsce w 2011 r., 88,86% Polaków zadeklarowało przynależność do jakiegoś wyznania, w tym 33,7 mln Polaków określiło się jako Katolicy (87,58% ogółu ludności).
Wyznanie ludności Polski według deklaracji w czasie Narodowego Spisu Powszechnego w 2011 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Oprócz Katolików, którzy stanowili przytłaczającą większość, w Polsce żyli wyznawcy prawosławia (głównie mniejszość Białoruska), różnych odłamów protestanckich (głównie na Śląsku oraz mniejszość Niemiecka), Świadkowie Jehowy (duże miasta) oraz Grekokatolicy (głównie mniejszość Ukraińska). Ponadto na Podlasiu żyła niewielka grupa tatarskich muzułmanów. Ponad 11% Polaków nie udzieliło odpowiedzi na pytanie o wyznanie lub zadeklarowało się jako nieprzynależący do żadnego wyznania (w tym niewierzący). Na tle państw Europejskich Polska ponownie jest jednolita – niemal w całości Katolicka, choć z rosnącym co roku odsetkiem osób bezwyznaniowych.
Polski katolicyzm ma różne oblicza – część osób w ogóle nie chodzi do kościoła, podczas gdy niektórzy wierzący z miłości do Boga odbywają co roku pielgrzymki na Jasną Górę w Częstochowie (woj. śląskie)
Źródło: https://archwwa.pl/wp-content/uploads/2021/04/paulinska-pielgrzymka-wejscie.jpg
Tymczasem w Europie sprawa wyznań jest znacznie bardziej skomplikowana i jest silnie związana z historią religii – rozłamem kościoła w XI wieku i reformacją protestancką z XVI wieku. Kraje Europy południowej – np. Włochy czy Portugalia, podobnie jak Polska są w większości krajami katolickimi. Także w tych regionach – podobnie jak w Polsce – rośnie jednak liczba osób niewierzących.
Struktura wyznaniowa wybranych państw Europy około 2019 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rozproszonych.
Zupełnie inaczej przedstawia się struktura wyznań Europy Zachodniej i Północnej. W Niemczech o dominację walczą katolicyzm i kościoły protestanckie, skupiające podobną liczbę wyznawców. W Szwecji dominują z kolei protestanci. W obu tych państwach jest jednak olbrzymia grupa osób niewyznających żadnej religii, a za sprawą imigrantów z Azji i Afryki – pojawia się coraz większa grupa muzułmanów. W Europie Wschodniej i Południowo-Wschodniej dominuje z kolei prawosławie. Jest to religia m.in. Grecji i Białorusi. Także w tych krajach zauważalny jest wzrost osób niewierzących, jednak w mniejszym stopniu niż w innych regionach Europy. W Europie są też kraje typowo muzułmańskie np. Kosowo. Dla porównania w tak bliskich Polsce – Czechach, ponad 80% mieszkańców nie wyznaje żadnej religii.
3. Grupy etnograficzne w Polsce
Kraje świata o bogatej historii, w tym Polska – składają się zwykle z różniących się od siebie lokalnymi zwyczajami i kulturą grup ludności zwanych grupami etnograficznymi. Grupy te najczęściej zamieszkują ograniczoną przestrzeń geograficzną zwaną regionem etnograficznym. Liczebność każdej z grup jest jednak trudna do oszacowania i ogranicza się zwykle do obszarów wiejskich i ewentualnie małych miast.
Wybrane grupy etnograficzne w Polsce
Źródło: http://naludowo.pl/kultura-ludowa/regiony-etnograficzne-w-polsce-malopolska-slask-wielkopolska-pomorze-mapa-grupy-etnograficzne-zdjecie-opis.html
Do podstawowych elementów odróżniających grupy etnograficzne należą:
- Identyfikacja z określoną społecznością lub określoną przestrzenią geograficzną.
- Istnienie wspólnoty historycznej lub religijnej danego terytorium.
- Istnienie gwary językowej najczęściej z zapożyczeniami z innych języków.
- Kultura ludowa (folklor) charakterystyczna dla danego obszaru, np. rękodzieło, tańce, stroje, potrawy regionalne itp.
- Istnienie lokalnych zwyczajów, świąt i tradycji w ich obrębie, z możliwością wytworzenia własnej mentalności.
Często spoiwem społeczności jest religia i tradycja, np. w przypadku Górali
Źródło: https://www.niedziela.pl/gifs/portaln/624×400/1505730303.jpg
W przeszłości historycznej w Polsce istniało wiele grup etnograficznych, jednak z czasem ich odrębność zatarła się. Odpowiadają za to m.in. przemiany na obszarach wiejskich, które były tradycyjnym bastionem regionalizmów. Obecnie do najważniejszych funkcjonujących grup etnograficznych (niespełniających jednocześnie kryteriów mniejszości etnicznej) należy zaliczyć:
- Górali – zamieszkujących Podhale (powiat tatrzański i nowotarski w województwie małopolskim).
- Kurpi na granicy Mazowsza, Warmii i Mazur oraz Podlasia (zwłaszcza powiat ostrołęcki w woj. mazowieckim oraz łomżyński i kolneński w podlaskim).
- Kociewiaków (powiat starogardzki i tczewski w pomorskim oraz świecki w kujawsko-pomorskim).
- Łowiczan [Księżaków] (powiat łowicki – województwo łódzkie).
Grupy etnograficzne np. Łowiczanie charakteryzują się zwykle barwnymi strojami
Brak komentarzy