Podstawową umiejętnością praktyczną z działu „Wnętrze Ziemi” jest zdolność do prawidłowej analizy przekroju geologicznego, czyli układu warstw skalnych, rozumienie wynikających z tego prawidłowości i prawidłowe odpowiadanie na przedstawione pytania.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Wnętrze Ziemi

X Przekrój geologiczny

Zadania związane z analizą przekroju geologicznego należą do podstawowego typu zagadnień maturalnych z geografii. Obejmują one nie tylko umiejętność prawidłowego analizowania układu skał, ale także całościowego rozumienia procesów endogenicznych.

1. Ogólne zasady analizy przekroju geologicznego

Przed przystąpieniem do analizy szczegółowej na konkretnych przykładach, warto poznać kilka generalnych zasad analizowania profilu i wyciągania prawidłowych wniosków:

  • Zgodnie z zasadą superpozycji – najczęściej skały znajdujące się w górnej części przekroju powstały później (są młodsze) niż te w dolnej części (starsze). Wyjątki od tego mogą być efektem:

– erozji skał wierzchnich
– działalności człowieka (np. kopalnia odkrywkowa)
– uskoków tektonicznych i intruzji magmowych

  • Uskok tektoniczny i intruzja magmowa są zawsze młodsze niż skały, w których one przebiegają (nastąpiły później niż uformowane wcześniej skały). Uskoki i intruzje sięgające wyższych poziomów skał są młodsze (nastąpiły później) niż te, które sięgają niższych warstw skalnych.
  • Kształt ułożenia skał nawiązuje do deformacji ciągłych na tym obszarze.
  • Jeżeli powierzchnia zostanie zerodowana, może zostać zaburzony kształt ułożenia skał, a dalsza sedymentacja (odkładanie) będzie przebiegać na względnie płaskim terenie.
  • Określone typy skał powstają w specyficznych warunkach lub są skutkiem konkretnych procesów, np:

– iły, piaskowce, iłowce, wapienie – powstają w środowisku wodnym (morskim)
– piaski, żwiry i gliny – powstają w środowisku lądowym, często na skutek działalności lądolodu
– węgiel – powstaje w warunkach gorącego i wilgotnego klimatu
– sól kamienna – wyznacznik płytkich, ciepłych mórz
– obecność skał magmowych – świadectwo zjawisk plutonicznych i wulkanicznych

  • Występowanie wybranych skamieniałości przewodnich jest świadectwem określonej ery geologicznej:

– trylobity, graptolity i brachiopody – Paleozoik
– amonity, belemnity, dinozaury – Mezozoik
– ślimaki, małże, ssaki – Kenozoik

  • W przekroju geologicznym stosuje się wzory skał według ogólnie przyjętych norm:

Legenda wszystkich wzorów używanych w przekroju geologicznym i na mapach geologicznych

Źródło: https://www.pgi.gov.pl/dokumenty-pig-pib-all/publikacje-2/mapy-1/4747-instrukcja-opracowania-i-wydania-smgp/file.html

Wybrane znaki najczęściej wykorzystywane

Źródło: https://www.pgi.gov.pl/dokumenty-pig-pib-all/publikacje-2/mapy-1/4747-instrukcja-opracowania-i-wydania-smgp/file.html

2. Typologia zadań z przekrojem geologicznym

Zasadniczo na egzaminach najczęściej pojawiają się 3 typy zadań związane z przekrojami geologicznymi:

  • Ocena prawda/fałsz opisywanej sytuacji
  • Ustawianie wydarzeń w kolejności chronologicznej
  • Wnioskowanie łączące wiedzę z geografii społeczno-gospodarczej z analizowanym przekrojem

3. Analizowanie przekroju geologicznego – przykłady zadań z rozwiązaniami

Przykładowy prosty przekrój geologiczny nr 1

Analiza ogólna:

Przekrój przedstawia zespół warstw:
C – warstwa najstarsza – piaski, prawdopodobnie mezozoiczne
B – warstwa młodsza od C, ale starsza od A – wapienie, prawdopodobnie mezozoiczne
A – warstwa najmłodsza – piaski i żwirt, prawdopodobnie osady polodowcowe kenozoiczne

oraz zdarzeń:
D – intruzja magmowa (prawdopodobnie porfiry)
E – uskok tektoniczny

Przykładowe zadanie 1:

Ułóż w prawidłowej kolejności wydarzenia:

1. Powstanie uskoku tektonicznego
2. Powstanie intruzji magmowej
3. Uformowanie warstwy wapieni mezozoicznych
4. Uformowanie warstwy piasków mezozoicznych
5. Uformowanie osadów polodowcowych kenozoiku

Prawidłowa odpowiedź:

Wyjaśnienie:

  • Skały są ułożone zgodnie z zasadą superpozycji – najstarsze skały zalegają najgłębiej, najmłodsze – najpłycej
  • Intruzja magmowa przecina wszystkie warstwy skał, nastąpiła więc po ich sformowaniu
  • Uskok tektoniczny przemieszcza zarówno skały jak i intruzję – miał więc miejsce jako ostatni

Przykładowy prosty przekrój geologiczny nr 2 (matura 2019)

Źródło: http://cke.gov.pl/images/_EGZAMIN_MATURALNY_OD_2015/Arkusze_egzaminacyjne/2019/formula_od_2015/geografia/Zalacznik.pdf

Analiza ogólna:

Przekrój przedstawia zespół warstw:
1 i 2 – kambryjskie (paleozoik)
3 i 4 – permskie (paleozoik)
6 – triasowe (mezozoik)
7, 8 i 9 – kredowe (mezozoik)
10 – neogenowe (keonozik) o niezgodnym ułożeniu (intruzja magmowa?)
11 i 12 – czwartorzędowe (kenozoik)

oraz zdarzeń:
Uskoki tektoniczne między warstwami: 2 i 1 (z prawej) oraz między warstwami 2 i 2 (z lewej i z prawej)

Przykładowe zadanie 2:

Oceń czy poniższe zdania są prawdziwe (P) czy fałszywe (F):

1) Ułożenie warstw skalnych, na szczycie których znajduje się warstwa nr 9 to antyklina
2) Na szczycie wzniesienia osady czwartorzędowe nie występują, prawdopodobnie zostały wyerodowane lub nigdy nie zostały sfałdowane
3) Kształt warstwy nr 10 wskazuje, że jest to intruzja typu lakolit
4) Skały paleozoiczne są odsłonięte i mają kontakt z powierzchnią Ziemi

Prawidłowa odpowiedź:

1) F
2) P
3) F
4) P

Wyjaśnienie:

1) Ułożenie skał w tym wariancie to synklina
2) Na szczycie wzniesienia występują osady mezozoiku, nieprzykryte młodszymi osadami
3) Kształt wskazywałby raczej na lopolit 
4) Warstwy 1, 2 i 4 są pochodzenia paleozoicznego – mają kontakt z powierzchnią ziemi

Przykładowy prosty przekrój geologiczny nr 3 (matura 2016)

Źródło: https://cke.gov.pl/images/_EGZAMIN_MATURALNY_OD_2015/Arkusze_egzaminacyjne/2016/formula_od_2015/zasady_oceniania/zalacznik.pdf

Przykładowe zadanie 3:

a) Wskaż, który z wymienionych zakładów produkcyjnych znajduje się na zrębie tektonicznym

b) Wskaż, który z wymienionych zakładów produkcyjnych będzie miał najlepszy dostęp do wód gruntowych

c) Wskaż, który z zakładów produkcyjnych zlokalizowano nad pokładami złóż umożliwiających wytwarzanie porcelany

Prawidłowa odpowiedź:

a) Zakład nr 1 

b) Zakład nr 2

c) Zakład nr 4


Wyjaśnienie:

a) formacją na której występuje zakład nr 1 jest zrąb tektoniczny

b) zakład nr 2 znajduje się nad warstwą skał o dużej przepuszczalności, pod którą zalegają warstwy o niższej przepuszczalności lub nieprzepuszczalne, co umożliwi akumulację wód pod zakładem, nadto zakład znajduje się w zagłębieniu terenu co sprzyja gromadzeniu wód

c) glinka kaolinowa to materiał wykorzystywany w produkcji porcelany.